-Оюутолгой, Тавантолгой гээд дэлхийд данстай томоохон ордуудын ашиглалтын ажил эхлэх гэж байна. Энэ гарааг хэрхэн эхлэх ёстой вэ? Энд Эрдэнэт, Багануур шиг хот байгуулагдах ёстой юу?
-Монголд уурхай түшиглүүлж бий болгосон ажлын байр, хүн ам оршин суух нийгэм ахуйн бүх нөхцөлийг бүрдүүлсэн газар хоёр л бий. Тэр нь Эрдэнэт, Багануур. Бор-Өндөр, Хөтөл гээд жижиг хот тосгод байгаа ч энэ хоёрыг гүйцэхгүй. Уурхай гэдэг үндсэн бүтээгдэхүүнээ дагалдуулж, иж бүрнээр барьж байгуулсан хотууд. Хоёулаа гадны зээл тусламжаар баригдсан. Тэр хаагдсан Их өр дотор байгаа. Багануурыг 264 сая шилжих рублийн зээлээр барьсан. Миний хувьд уурхай барихдаа энэ л жишгээр хүн амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой гэж боддог. “Оюутолгой” гэхэд одоо ажилчдаа онгоцоор зөөж ажиллуулж байна. Нэг бол дэргэдэх сумынхаа хэдэн хүүхдийг цэвэрлэгч, үйлчлэгчээр аваад ажлын байраар хангаж байна гэдэг. Би “Оюутолгой”-д УИХ-ын нэрийн өмнөөс аудит хийж байсан учраас сайн мэднэ. 30-40 жилийн дараа ашигт малтмал нь гадагшаа гараад явна. Үлдэх зүйл гэвэл Ханбогд сум жаахан тэлэх байх. Ганц нэг байшин барилга барина биз. Эрдэнэт, Багануур шиг зүйл үлдэхгүй нь хамгийн харамсалтай. Үүнийг л бодлогын чанартай харж үзмээр байгаа юм.
Нэн тэргүүнд ажилчдын хотхон барих хэрэгтэй. Социализмын үеийнх шиг иж бүрнээр биш юм гэхэд сургууль, цэцэрлэгээ барих ёстой. Сургууль цэцэрлэг бол хүн ам суурьших эх үүсвэр. Хүний амьдрал чинь гэр бүл шүү дээ. Хүүхэд сургууль, цэцэрлэгт сурах ёстой. Хоол хүнсний үйлчилгээ аяндаа зах зээлээ дагаад бий болчихно. Орон сууцны хувьд зах зээлийн нөхцөлд ороод өөрчлөгдөж. Дээр үед орон сууц барьж өгч, хангадаг байлаа. Ажилчдын бүрэлдэхүүн бий болчихоор хувийн хэвшлийнхэн очоод барилга орон сууц бариад зардаг юм уу, зээлээр өгдөг систем нь бий болчихжээ. Хүн амьдруулахын тулд нийгэм ахуй хангамжийн барилга байгууламж, усан хангамжийн системтэй нь бүрдүүлээд өгчихвөл болоод явчихна шүү дээ. Хүн шаваад л эхэлнэ.
-Яагаад Тавантолгойд хүн шаваад байгаа мөртлөө Оюутолгойд тийм биш байна вэ?
-Үүнд дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Ард түмэн Оюутолгой Монголын ард түмний өмч биш гэдгийг мэдэж байна. Хэрвээ найдлага байсан бол цуглана шүү дээ. Тавантолгойн хувьд Монголын хөрөнгө гэж мэдэж байгаа учраас хүн амьдрах нөхцөл бүрдэх байх гэж найдсандаа цуглаж байгаа юм. Ард иргэдийнхээ тэр найдлагыг Тавантолгойнхон хөсөрдүүлэхгүй байх хэрэгтэй. “Тавантолгой” ХК өнгөрсөн жил 5 сая тонн нүүрс олборлочихлоо. Гэтэл уурхайн тосгон болоод нийгэмдээ юү ч хийсэнгүй. Би Д.Бат-Эрдэнийг шүүмжилмээр санагддаг юм. Багануурын уурхайнхтай тэнцэх хэмжээний нүүрс гаргачихлаа. Улсад татвараа өгч л байгаа байх. Гэхдээ хүн чанартай байх хэрэгтэй. Тэр их баялгийг ашиглаж байж яагаад 640 хүүхдийн сургууль барина гээд дайрч болдоггүй юм.
Харин “Энержи ресурс” арай цараатай, алсыг харж байх шиг байна уу даа. Нийгэм ахуйн ажил хийх талаар яриад байх шиг байна. Одоо “Эрдэнэс Тавантолгой” л үүнд үлгэр жишээ үзүүлэх ёстой.
Уурхай байгуулж, ажиллуулахдаа олон хүний ажил амьдралыг зохицуулж шийдэх нь нийгмийн том асуудал. Компаниудын нийгмийн өмнөх хариуцлага гэж ярьж байгааг үүнтэй холбох хэрэгтэй. Компаниуд мөнгө олоод түүнийгээ гадны банкинд гуйвуулаад байх юм бол ямар ч утга алга. Монгол улс хөгжихгүй. Тэгэхээр уурхайнууд дээр асар том бодлого явах ёстой. Хүн амын шилжин суурьшилт, бөөгнөрөл, хот үүсэх процесстой уялдуулж, зоригтой хийх хэрэгтэй. Нэгэнт суурьшлын бүс үүссэн бол тэнд амьдрал зогсоно гэж байхгүй. Хүн амьдрахын төлөө явдаг учраас амьдралын эх үүсвэрээ заавал олдог.
Хэдэн гэр барьж, сайхан хоол үнэгүй идүүлээд, хувцас хунарыг нь үнэгүй угааж өгөөд, ажилд нь онгоцоор зөөж байгаад хамаг баялгийг нь ухаж аваад явчихвал хэрэг алга. “Оюутолгой”-д ажиллаж байгаа сайхан залуучууд өндөр цалин авч байна. Гэхдээ 15 хоног яг л цэрэг шиг ажиллаж амьдарчихаад, жаал мөнгө өвөртөлж ирээд түүнийгээ бааранд үрээд буцаж байна. Хэрвээ тэнд гэр бүлтэйгээ амьдарч байгаа бол тэгэхгүй шүү дээ. Тэнд ажиллаж байгаа нэг залуу ямар ч байсан Монголын хоёр хүнийг тэжээж байгаа. Онгоцоор байнга нисч, нүүдлийн шувуу шиг байх юм бол мөнгө нь салхинд хийсээд л алга болно. Тэгэхээр үйлдвэрлэлийг дагуулж хүн ам заавал суурьшуулах хэрэгтэй.
“ЭРДЭНЭС ТАВАНТОЛГОЙ” 15 САЯ ТОНН, СТРАТЕГИЙН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧ 20-25 САЯ ТОНН НҮҮРС ОЛБОРЛОХ БОЛОВ УУ
-“Эрдэнэс Тавантолгой” хүн амьдрах нөхцөл бүрдүүлэх асуудлыг тооцож байгаа болов уу?
-Тооцоод хийж байгаа. Гэхдээ хэцүү байна. Мөнгө босгох хэрэгтэй байдаг. Олон улсын бирж дээр хувьцаагаа зараад мөнгө босгоё гэхэд явдал их байна. Тэдний шалгуурт хүрэхийн тулд итгэдэг банкаар нь үйлчлүүлж, итгэдэг аудитаар нь хянуулах хэрэгтэй болж байна.
Тавантолгойд одоо тулгараад байгаа үндсэн том асуудал бол нэгдүгээрт, хувьцаагаа борлуулж, олон улсын зах зээлээс мөнгө босгох, хоёрдугаарт зээл олох хэрэгтэй байна. Гуравдугаарт, Засгийн газарт мөнгө байдаг бол мөнгөө гаргах хэрэгтэй байна. Ингэж тал талаас мөнгө босгож байж Тавантолгойн үйл ажиллагааг маш богино хугацаанд эхлүүлэх хэрэгтэй.
-Ордыг хоёр хувааж ашигласнаар нэг орд дээр хоёр компани байгуулаад хооронд нь өрсөлдүүлчихээр ашиггүй болно гэсэн байр суурь байдаг. Ер нь хувааж ашиглах нь ямар давуу талтай болоод ийм шийдвэрт хүрсэн юм бол?
-Нэгдүгээр зорилт нь олборлолтын хэмжээг ихэсгэх байсан. Хоёрдугаарт, Тавантолгойн ордыг бүхэлд нь стратегийн хөрөнгө оруулагчид өгчихөөр Монгол улсын өөрийн эзэмшил байхгүй болчихно шүү дээ. Уурхайг хувааж ашиглах нь ердөө ч асуудал биш. Хэчнээн уурхайн амаар, хэд ч ухаж болно. Багануурын уурхайд одоо тав, зургаан ам ажиллаж байгаа шүү дээ. Техник технологийн шийдлээ гаргасан нөхцөлд ямар ч зөрчилдөх юм байхгүй. Уялдаад зохицоод явчихна. Нүүрсний талбайг хэсэгчлэн хувааж ашиглахад техник технологи болоод ордыг бүрэн гүйцэд ашиглах талаас ямар ч сөрөг нөлөөгүй. Гэхдээ уулын ажил явуулах технологийн горимыг хатуу мөрдөх ёстой. Энд л уул уурхайн инженер-маркшейдерийн мэргэжилтэн хэрэгтэй.
Зүүн Цанхид “Эрдэнэс Тавантолгой” 15 сая тонн, Баруун Цанхид стратегийн хөрөнгө оруулагч 20-25 сая тонн нүүрс олборлох болов уу. Энэ их нүүрсийг борлуулахын тулд нүүрс борлуулж чаддаг компанитай түншлэх хэрэгтэй болно. Нүүрсний экспортоор дэлхийд туршлагажсан компанитай хамтарвал сайн. Тэгэхгүй бол баахан нүүрс гаргачихаад авах эзэнгүй болчих асуудал гарна.
Тэгэхдээ геополитикийн янз бүрийн асуудал их байна. Бидний ойлгох ч юм бий, ойлгохгүй ч юм бий. Төрийн бодлого, улс орны үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал ч их байна. Хоёр хөрштэйгээ харьцах асуудал ч байна. Төмөр зам дээр гэхэд хэчнээн маргав. Хэн нэгэн нь Хятадад сайндаа ч юм уу, Орост сайндаа болоод маргаад байгаа асуудал биш. Оросоор төмөр зам бариулна гэж амласны дараа 125 сая долларын үнэтэй цоо шинэ илчит тэрэг 35-ыг оруулж ирлээ шүү дээ. Энэ бол Монголын төмөр замын түүхэнд байгаагүй зүйл. Дандаа наймаа явж байна. Үүнийг тэр нь зөв, энэ нь буруу гэж эрс зааглах үнэхээр хэцүү. Хятад руу нарийн төмөр зам тавихгүй гэвэл танай төмөр замаар чинь манайх нүүрс авахгүй гээд хүлээж авахгүй бол яах вэ. Энэ мэтийн улс орны дипломат харилцаатай холбоотой асуудлууд бий.
Асуудлыг мэдэхгүй байж шүүмжлэхийн тулд шүүмжлээд тэр нь тэгчихлээ, энэ нь ингэчихлээ гээд байх ач холбогдолтой зүйл биш. Үнэхээрийн том орд учраас их олон талын бодлого орж байх шиг байна. Цаана нь санаан зоргоор болохгүй зүйл их байгаа. Монголын ард түмний эрх ашгийг нэгдүгээрт тавина гэдэг туйлын чухал. Стратегийн хөрөнгө оруулагч болон дотоодын хөрөнгө оруулагч хоёрыг хослуулах хэрэгтэй болно. Дотоодын хөрөнгө оруулагч нь оператор компаниа сонгохоор бас л гадны компани орж ирнэ. Тэр нь жаахан тиймэрхүү л байна. Уул нь монгол компанидаа өгчихсөн бол зүгээр байсан юм. Нүүрс ухаад авахыг үндэсний компаниуд чадна. Тэгэхдээ цаана нь бас л зовлон байна. Олон улсын бирж дээр хувьцаагаа гаргана гэхэд хэн олборлож байна вэ гэсэн асуудал тавигддаг. Би тэгээд хэлдэг юм. Ингээд байвал хэзээ Монгол улс гарч ирэх юм бэ гэж. Бид өөрсдөө үхтлээ зүтгэж, хатталаа ажиллаж байж л хэзээ нэгэн цагт олон улсын тавцан дээр гарч ирэх хэрэгтэй болж байна.
Үүнтэй ижил бас нэг сэтгэлд нийцдэггүй зүйл байх юм. Одоо хаана ч юм нэг уурхайд ажилд оръё гэхэд өмнө ямар үйлдвэрлэлийн дадлага хийж байсан бэ, 2-3 жил үйлдвэрлэл дээр ажилласан бол авна гэсэн шаардлага тавигддаг. Бүх байгууллага тэгж шаардвал энэ залуучууд хэзээ, хаана 2-3 жил ажиллах болж байна. Нэг нь ч гэсэн ажилд авахгүй бол хэзээ ч ажилд орохгүй. Сургууль төгссөн бол авах л хэрэгтэй шүү дээ. Бүх уурхайд ийм зүйл яригдаж байна. “Эрдэнэс Тавантолгой” ч ярих л байх.
-Тавантолгойн орд дээр “Эрдэнэс Тавантолгой”-гоос гадна “Тавантолгой” ХК, Японы “Дайцику” гээд лиценз эзэмшдэг компаниуд бий. Энд нэгдсэн уулын ажлын төлөвлөгөө гарна гэх юм. Яаж үйл ажиллагааг нь уялдуулах болж байна?
-Нэгдсэн уулын ажлын төлөвлөгөө гэж байхгүй. Тус тусад нь нөөцийг баталж, ТЭЗҮ хийгдэнэ. Тэгэхээр уулын ажлын төлөвлөгөө ч уурхай болгон дээр тусдаа гарна.
“Тавантолгой” ХК, “Дайцику” хоёрын авсан талбай миний ойлгож буйгаар 7-8 жилийн дараа лицензийн хилд тулаад автоматаар зогсох ёстой. Тэднийг зогсох хүртэл наад талын Зүүн Цанхийн уурхай хилд нь хүрэхгүй, хавьтах ч үгүй. Тэнд ямар ч асуудал үүсэхгүй.
Надад ийм санал байдаг юм. “Тавантолгой” ХК-ийг орон нутгийн өмчөөс төрийн өмчид шилжүүлчихээч гэдэг юм. Хуульзүйн хувьд энд айхтар зөрчилдөөд байх юм байхгүй. Төрийн өмчийг орон нутагт ч шилжүүлээд, хувь хүнд ч өгөөд байгаа юм чинь төр өмчөө мэддэг юм бол буцаагаад яагаад шилжүүлж болохгүй гэж. Хувилбар олон байна шүү дээ. Багануурын уурхайн дулааны станцыг орон нутагт шилжүүлээд болохоо болихоор нь төр буцаагаад л авсан. 51 хувийн хувьцаа нь төрдөө ороод ард түмэнд хуваарилах 10 хувьд шингээд явахад болохгүй юмгүй.
-Хувь хүний өмчийн асуудал гарч ирнэ шүү дээ?
-49 хувийн өөрт ногдох талбай, нөөцдөө тохирсон хувьцаатай байхад асуудал байхгүй шүү дээ. Тэртээ, тэргүй Тавантолгой дээр бүх ард түмэн хувьцаа эзэмших гэж байна. Өөрсдийн хил доторх нүүрсийг авч дуусах хугацаандаа 49 хувьд ногдох хувьцаагаа аваг л дээ.
“Дайцикү”-гийн хувьд ашиглалтын талбай нь бага юм билээ. Тэгж байгаад тэр дотор өөрөө шингэх биз. Ер нь манайхан өөрсдөө их тэнэг зүйл хийсэн юм шүү. “Дайцикү”-д өгөх ёсгүй байхгүй юу. Төр эрсдэлийг үүрээд, 100 хувь өөрийн хөрөнгөөр хайгуул хийж, батлаад, нөөц нь тодорхой болчихсон ордын лицензийг өгнө гэдэг буруу шүү дээ. Төр лицензийг нь хүчингүй болгох нөхцөл бүрэн бий. “Шивээ-Овоо” дээр 600 сая тонн нүүрсний талбайг зөвхөн С.Баяр сайдын хурал дээр хэлсэн үгээр компаниас нь төр буцаагаад авчихсан шүү дээ. Гэтэл цаана нь “Шинэ Шивээ-Овоо” гээд асар их нөөцтэй газрын лицензийг бас нэг компани авчихсан байна. Бас л буруу зүйл. Төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн орд дээр лиценз өгөх нь буруу.
-Таныг ТЭХЯ-ны Орлогч сайд байхад Оросын эрдэмтнийг урьж ТЭҮЗ хийлгэсэн гэж сонссон. Тэр ТЭҮЗ-ийн талаар тодруулж яриач?
-Ленинградын Гипрошахтын хүрээлэн энэ ТЭЗҮ-ийг хийсэн юм. Ерөнхий инженер нь А.А.Белинкин гэж их чухал хүн бий. Тавантолгойн асуудал УИХ дээр яригдаад, яаж ашиглах талаар санал сонсъё гээд Белинкинийг хоёр жилийн өмнө урьж авчирсан юм.
1965 онд Шарын голын нүүрсний уурхайн техникийн зураг төсөл, 1967 онд Адуунчулууны нүүрсний уурхайн ТЭЗҮ-г хийсэн. Багануурын 1, 2, 4, 6 сая тонн нүүрс олборлох ТЭЗҮ, техникийн зураг төслийг хийсэн хүн. Багануурын техникийн зураг төсөл гэхэд нэг Зил-130 ачааны машинд ачаад багтахгүй тийм их ном, зураг байдаг юм. Дараа нь Тавантолгойн ТЭЗҮ-г хийсэн. Надад Тавантолгойн тайлан, ТЭЗҮ-ийн нэгдсэн томьёо нь байгаа. Иж бүрэн жинхэнэ ТЭЗҮ дээ. Түүнд хаяхаасаа авах зүйл их бий. 131 боть ном байгаа. Нэг боть нь гэхэд л маш зузаан.
Одоо Канадын “Норвест” компаниар ТЭЗҮ хийлгэж байна. Өмнө ч хийж байсан. Тэд Оросын Гипрошахтын энэ ТЭЗҮ-ээс үндсэн юмыг нь аваад англи хэл дээр орчуулаад ТЭЗҮ гэж байгаа юм. Шинэ зүйл байх нь байгаа. Гэхдээ үндсэн юм нь тэр чигээрээ бий. Оросуудын хийсэн ТЭЗҮ ямар мундаг гэж санана. Тэр ТЭЗҮ-д баяжуулах фабрик, хот, нийгэм хангамжийн байгууллага, төмөр зам гээд бүгдийг иж бүрэн тусгасан. Мэдээж өөрчлөгдөх юм байгаа. Тэр үеийн тоног төхөөрөмж, одоогийн тоног төхөөрөмж өөр. Баяжуулдаг машин гэхэд хамгийн сүүлийн технологийг тавьж таарна. Эксковатор мөн адилхан. Тиймэрхүү өөрчлөлтүүд орж байгаа.
-Та УИХ-ын Ажлын хэсгийнхэнд Тавантолгойн талаарх бүх үзүүлэлтийг нэгтгэн тооцсон дүгнэлт бичиж өгсөн. Ордыг хэрхэн ашиглах талаар таны байр суурь ямар байгаа вэ? Тавантолгойг ашиглах суурь зарчмуудад Таны санаа оноо туссан уу?
-2009 оны дөрөвдүгээр сард би илтгэлээ бичсэн юм. “Тавантолгойн чулуун нүүрсний орд газарт ил аргаар олборлолт явуулах цар хүрээ ба боломжийн тухай” гэсэн сэдвээр бичиж, дүгнэлтээ УИХ-д өгсөн. Дүгнэлтийн хувьд “Цанхийн хэсэгт Гипрошахтын хийсэн ТЭЗҮ-ийн дагуу жилд 20 сая тонн нүүрс олборлох, түүнтэй зэрэгцээ хэсэгт ил уурхайг жилд 15 сая тонн нүүрс баяжуулах фабрикийн хамт барьж байгуулах нь нэн чухал ач холбогдолтой. Уул хэсгийн геологийн нөхцөл нь энгийн, коксжих нүүрсний хэмжээ их бөгөөд нүүрсний үнэт чанар дийлэнх хувийг эзэлж байна. Шартээг, Бортолгойг одоо ярихгүй байгаа юм. Бүрэн хайгуул хийгдээгүй хэсгүүд л дээ. Нэмж хайгуул хийх хэрэгтэй.
Гипрошахтын төсөл дээр жилд 20 сая тонн нүүрс гаргадаг уурхай байгуулъя гээд техникийн зураг төсөл хийгээд, доохно нь 15 сая тоннын уурхай байж болно гэсэн дүгнэлт гаргасан байдаг юм. Одоо энэ хоёрыг нийлүүлээд Зүүн Цанхи, Баруун Цанхи гээд байгаа юм.
Мөн өөр хэсгүүдэд 3-5 сая тоннын уурхай байж болно. Цаашдаа ийм олон уурхай байгуулагдах юм чинь уурхай дундын 45 сая тонн нүүрс олборлохоор тооцсон баяжуулах фабрик барьж болно. 45 сая тоннын 20 сая нь кокс, 25 сая нь эрчим хүчний нүүрс, завсрын бүтээгдэхүүн байна. Үүнтэй холбогдуулаад ийм хэмжээний эрчим хүч гаргах цахилгаан станц байгуулах асуудлыг авч үзэх шаардлага гарна гэсэн дүгнэлт хийсэн. Тэгэхээр эндээс хуваагдана гэдэг нэлээд дээр үед гарсан санал гэдэг нь харагдаж байгаа биз.
-Норвест ЖОРК-оор нөөцийг тогтооход нөөц нэмэгдэнэ гэх юм. Нэмэгдэх үндэслэл нь юундаа байна вэ?
-Нэмэгдэнэ. ЖОРК-ийг тэнгэрээс уначихсан юм шиг л яриад байна. Энэ 6.4 тэрбум тонн гэдэг нь 2 метрийн зузаанаас дээш зузаантай бүх нүүрсийг тооцсон тооцоо. Ил аргаар олборлоход 2 метрээс дээшхийг тооцдог юм. 2-оос доошхийг далд аргаар олборлодог. ЖОРК нь 60 см-ээс дээш зузаантайг бүгдийг тооцдог. Тэгэхээр 2 метрээс 60 см-ын хоорондох зөрүүгээр 400-500-гаад сая тонн нүүрс нэмэгдэж таарна. Гэхдээ ач холбогдол багатай. Яагаад гэвэл 2 метрээс доош зузаантай нүүрсийг ил аргаар ашиглана гэж байхгүй.
ИЙМ ИХ НӨӨЦ ИЛЭРЧИХЭЭД БАЙХАД ХАЙГУУЛЫГ ОДОО ЗОГСООХ ХЭРЭГТЭЙ
-Ашигт малтмалын тухай хууль маш их зөрчилтэй, байнга өөрчлөгддөг, тогтворгүй хууль. Одоо ч өөрчлөгдөх тухай яригдаж байна. Та энэ хуулийн талаар, бас өөрчлөлтийн талаар юү гэж боддог вэ?
-Ашигт малтмалын тухай хуульд зарчмын том өөрчлөлт орох ёстой. Монголын төр гадаад, дотоодын иргэдэд итгэл үзүүлээд хүссэн талбайд нь хайгуул хийх зөвшөөрөл өгч байна. Ингэхдээ тэр талбайд юм олбол 100 хувь чинийх гэчихсэн. Ингээд Фридланд гэж хүний аз нь шовойж, дэлхийд байхгүй орд олоод миний хөрөнгө гэчихлээ. Ийм хуультай байж болохгүй биз дээ. Чамд төр итгээд лиценз өглөө. Хэрвээ чи юм олбол Монголын төртэй хуваа. 49 хувь нь таных. 51 хувь нь Монголын ард түмнийх. Манай Үндсэн хуульд ч заачихсан байгаа. Энэ нөхцөлийг зөвшөөрөхгүй бол лиценз өгөхгүй байж болно. Ингээд өөрчилчихмөөр байгаа юм. Заавал авна гэсэн болгонд өгөхийн хэрэг юү байна. Өгсөнгүй гээд Монгол улс буруудах ёс байхгүй. Энэ өөрчлөлтийг хуульд заавал оруулах хэрэгтэй.
Хоёрдугаарт, зарчмын зайлшгүй оруулах ёстой нэг өөрчлөлт бол лицензийг шилжүүлэхгүй, зарахгүй гэсэн нөхцөл. Чадвал хий, чадахгүй бол буцаагаад төрд нь өгчих. Өөр юм хэрэггүй шүү дээ. Энэ хоёр өөрчлөлтийг хийчихвэл нэлээд цэгцэрнэ дээ.
Хайгуулыг ямар нэг хэмжээгээр зогсоох хэрэгтэй байна. Эрлийн ажил бол хамаагүй. Эрэл, хайгуул хоёр чинь эрс ялгаатай, хоёр өөр зүйл. Эрэл гэдэг нь том талбай хамарсан ерөнхий зураглал хийгээд ийм ашигт малтмал байж магадгүй гэж томьёолдог. Эрлийн ажлын үндсэн дээр хайгуул хийдэг. Хайгуулаар өрөмдөнө, ухна, малтана. Олох л хувилбар дээр хайгуул хийнэ шүү дээ. Одоо бид хайгуулын лиценз дээр эрлийнхийг ч өгөөд, бүгдийг өгөөд байгаа.
Өмнө бол хайгуулын ажил түрүүлж явах ёстой, олборлолт өсч байгаа учир нөөц дуусчихна, илрүүл гэдэг байсан юм. Одоо бүгд илэрчихээд байна. Нүүрс гэхэд л Монгол улс ойрын 100 жил нүүрсний илрэл хайх хэрэггүй байгаа юм. Нүүрсний хайгуулыг 100 хувь зогсоох хэрэгтэй. Нүүрс нэг илэрвэл заавал их хэмжээгээр байдаг зүйл. Тэрийг заавал гадны хүнд өгөөд байх хэрэг юү байна. Одоо Нарийнсухайт дээр “Өмнийн говийн элс” гээд байж байна. Тэнд хайгуулын лиценз эзэмшиж байгаа бол нүүрс тэр хүнийх болчихож байна. Монгол улс дэндүү баян шүү. Энэ тайлан дээр Цайдам нуур, Мааньт, Төгрөг нуур, Баянжаргалан, Хүмүүлтийн ордын нийт нөөц 13 тэрбум гэж байна. Шивээ-Овоо 2,7 тэрбум, Тавантолгой 6,4 тэрбумын нөөцтэй. Ийм их нөөц байхад нүүрсний хайгуул хийх ямар хэрэг байна.
Гуравдугаарт, стратегийн ордууд байна. Хайгуул хийгдээд, нөөц нь батлагдчихсан учраас тэнд дахиж хайгуулын лиценз өгөхгүй гэх ёстой юм. Одоо л бид энэ бүхнийг цэгцлэхгүй бол цаашид хэцүүднэ шүү.
Ашигт малтмал ашиглахын нэг гол үүрэг нь иж бүрнээр хаягдал, бохирдол багатай ашиглах байгаа юм. Үүнийг бас л хуулинд хийж өгөх ёстой. Тухайн орд газар олборлолт явуулахдаа тэдэн хувийг нь заавал авна гэж заах хэрэгтэй. Улс орон бүр үүнийг хуулиндаа зааж өгдөг. Манайх 1994 оны хуулинд оруулсан мөртлөө 1997 оны хуулиар аваад хаячихсан. Одоо бол хэдийг ч авч, хэдийг ч хаяж болно гээд үндсэндээ зөвшөөрчихсөн. Ийм аюултай зүйлийг хууль дээр их бодууштай.
Гадны орнуудад хоёр бодлого байгаа юм. Нэгдүгээрт, улс орныхоо дотор олборлолт явуулж байгаа бол хатуу тогтоогдсон тэдэн хувийг ашигла гэсэн хуулийг ягштал баримтална. Тэгээгүй тохиолдолд хаадаг. Бусад улс оронд олборлолт явуулахдаа үүнийгээ барихгүй шүү дээ. Манайд дэлхийн хамаг л том компаниуд ороод ирчихлээ. Тэд өөрсдийн үйл ажиллагаанд нийцсэн хуулийг тухайн орноор гаргуулж чаддаг л байхгүй юу.
1997 оны Ашигт малтмалын тухай хуулийг Дэлхийн банкны шахалтаар л хийчихсэн юм. М.Энхсайхан Ерөнхий сайд байсан. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын анхдугаар чуулган гэж наадмын өмнөхөн болох гээд. Чуулганд барих, хөрөнгө оруулалтыг татах ганц зүйл бол ашигт малтмал гээд 45-хан хоногт энэ хуулийг хийсэн. Онц сайхан хууль боллоо гэж гадаадынхан ч ташуурдаад л, ямар ч хэлэлцүүлэг энэ тэр байхгүй баталчихсан. Тэгээд л Кадастрын газрын гадаа дугаарлаж байгаад бүх лицензийг авчихсан. Хаана хайгуул хийж, хаана нөөц тогтоогдсоныг харахгүйгээр л өгөөд байсан.
Энд бас нэг аюултай зүйл гарсан нь Геологийн фондыг чөлөөтэй болгосон явдал. Бүх л тайланг дуртай хүн 4000 төгрөг өгөөд үздэг болсон. Мөнгөтэй, туршлагатай гадны улс тайлан үзээд бүгдийг мэдээд авчихгүй юу. Сорлоод түүгээд л явчихсан. Орос эд чинь тайлангуудаа айхтар нууцална. Зөв шүү дээ. Үндэсний баялаг юм чинь. Хуулиар одоо цэгцэлнэ гэхээр өнгөрсөн л дөө. Бүгдийг үзээд мэдчихсэн юм чинь. Одоо зарчмын мундаг зоригтой арга хэмжээ бол хайгуулын ажлыг хязгаарлах л байна. Нүүрс, алт, зэс, төмөр гээд бүгд илэрчихлээ. Бүгдийнх нь хайгуулыг хориглох хэрэгтэй. Харин дотоодын компаниуддаа хайгуул хийх эрхийг нь чөлөөтэй өгч болно. Бас эрлийн ажлыг улсын төсвөөр хийх хэрэгтэй. Улс ерөнхийд нь энд ийм юм байна шүү гээд гаргаад ирэхэд дотоодын компаниуд очиг л дээ. Хайгуул хийснийх нь дараа 49 хувь нь чинийх, 51 хувь нь төрийнх шүү гээд сууж байх хэрэгтэй.
Илэрсэн баялаг ихээс гадна шинжлэх ухаан, техник асар их хөгжиж байна. Арав, хорин жилийн дараа ямар түвшинд хүрэхийг тааж хэлэх аргагүй хурдацтай хөгжиж байна. Сансрын судлалаар өнөөдрийн хийж байгаа хайгуулыг хоёр өдрийн дотор хийх тийм нөхцөл гарахыг үгүйсгэх арга алга. Алт хайхдаа нүх ухдаг байсан бол одоо алт эрэгч бариад явж байгаа биз дээ. 10 жилийн дараа толь бариад явахад хаана юу байгааг бүгдийг мэддэг болох ч юм бил үү. Тийм өргөн ирээдүйн өмнө илрүүлчихсэн зөндөө нөөц байгаа мөртлөө ахиж илрүүлэх гээд, тэр тусмаа гадныханд өгөх гээд байхын хэрэг алга. Байж л байг. Ашигт малтмалын нөөц илрүүлэх, хайх дээр том бодлого барих ёстой. Нэг хэсэг нь хайгуул түрүүлж явах ёстой гэдэг ч одоо бол түрүүлдгээ түрүүлчихлээ.
-Ашигт малтмалын нөөцийг ер нь яаж баталгаажуулдаг юм бэ? Тавантолгойн ордын нөөц баталгаажаагүй гэсэн асуудал байнга яригдах юм?
-Хуучин системээр яамны Шинжлэх ухаан, техникийн зөвлөлөөр геологийн тайланг хэлэлцээд, дүгнэлт гаргана. Ийм нөөцийг ийм категориор хүлээж авч, бүртгэж болно гэсэн тогтоол шийдвэр гаргадаг. Тэр шийдвэрийг Улсын нөөцийн комисс хянаад нэгдсэн бүртгэлд авч, мөрдүүлнэ. Одоо яам дээр тийм зөвлөл байхгүй. Эрдэс баялгийн зөвлөл бол хуучин Нөөцийн комиссыг орлож байгаа байгууллага. Эрдэс баялгийн зөвлөл дээр батлагдаж, бүртгэгдсэн бол эцсийн шийдвэр. Буцаад яам руу явна гэж байхгүй.
Тавантолгойн ордын хайгуулын ажлын тайлан гэж асар том юм байгаа шүү дээ. 1990 онд гарсан бүх тайлан нь бий. 6.4 тэрбум тонн нөөцтэй юм байна гэсэн яамны тогтоол ч гарчихсан юм. Надад хувь нь ч байна. Тэр үед Улсын нөөцийн комиссын хүмүүс тал тал тийшээ тараад, дахиж бүрэлдээгүй учраас бүртгэлд аваагүй орхигдчихсон. Нөөц батлагдаагүй гэсэн яриа гардгийн учир энэ.
Сая нөөц байна, байхгүй гээд бөөн маргаан дэгдлээ. Би тэгээд энэ 6,4 тэрбум тоннын нөөц хаана, хаана байгааг харуулсан хүснэгт гаргасан юм. /үзүүлэв/ Бүр нүүрсний давхаргаар нь тооцсон. 1000 м-ийн түвшин хүртэл, 1200 м-ийн түвшин хүртэл ямар байх вэ гээд бүх нөөцийг тооцсон. Үүнээс ил аргаар ашиглах нь, уурхай ямар хүчин чадалтай байж болох вэ гэдгийг ч гаргасан. Хөрс хуулалтын коэффициентийг хүртэл тооцсон. Хамгийн гол нь миний энэ тооцоод байгаа нөөцүүдийг хэзээ, яаж баталгаажуулсан юм гэдгийг Тавантолгойн ордод хийсэн хайгуулын ажлын тайлангуудыг хэлэлцсэн салбарын яамны шинжлэх ухаан техникийн зөвлөлийн хуралдааны шийдвэрүүдээс харж болно.
Эрдэс баялгийн зөвлөл энэ шийдвэрээр гарсан дүгнэлтийг тэр чигээр нь хүлээн авч, улсын бүртгэлд оруулсугай гэсэн ганцхан өгүүлбэртэй тогтоол гаргачихад бүх зүйл болчихоор байгаа юм. Тэгвэл энэ хэрүүл, маргаан бүрэн таслагдана.
-Тэгээд одоо баталгаажуулчихад юу нь болохгүй байгаа юм бэ?
-Одоо Зүүн, Баруун Цанхи гээд тус бүр дээр нь нөөцийг баталгаажуулах юм.
-Оюутолгойд аудит хийсэн гэлээ. Юү гэсэн дүгнэлт гарсан бэ?
-Би Монголынхоо геологчдыг энэ том ордыг алдчихдаг та нар арчаагүй шүү гэдэг юм. 2007 онд УИХ-ын захиалгаар Оюутолгойд аудит хийсэн. Миний дүгнэлтийг анхаараагүй байх л даа. Тэр үед техникийн зураг төсөл гэхгүйгээр орд газрыг ашиглах цогцолбор төлөвлөгөө гэж байсан. Дүгнэлт зөвлөмж, бүх л тайлан мэдээнд Оюутолгойн ордын нөөцийг 30 сая тонн зэс, 1000 тонн алт тогтоогдсон гэж мэдээлдэг атлаа ордыг ашиглах цогцолбор төлөвлөгөөнд 15 сая тонн зэс, 317 тонн алтыг олборлоно гэж тооцсон байсан. Энэ нь газрын хэвлий дэх ашигт малтмалыг иж бүрэн ашиглах тухай Монгол улсын Ашигт малтмалын тухай хуультай зөрчилдөж байна. Үүнийг Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах явцад онцгойлон анхаарч үзэх ёстой гэж зөвлөмж болгосон. Тэр үед хүдэр олборлолтын технологийн шийдлийг оновчтой хийгээгүй гэж дүгнэсэн байсан юм. Нээсэн 30 сая тонн зэсийнхээ тал хувь буюу 15 сая тонныг олборлохоор төлөвлөгөөндөө тусгасан нь бас л Ашигт малтмалын тухай хуулийг зөрчиж байна.
Тиймээс геологи хайгуулын ажлаар тогтоогдсон нөөцийг улсын Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд оруулан баталгаажуулах ажлыг ойрын үед хийх хэрэгтэй. Нөөцийг баталгаажуулахын өмнө орд газрын хүрээнд хийгдсэн эрэл үнэлгээг геофизик, геологи хайгуулын бүх шатны ажлын нэгдсэн тайлан, нөөц тогтоосон аргачлал, ялангуяа нөөцийн тооцоо авсан жишиг үзүүлэлтүүд зэрэг бүх материалыг Монголын тал албан ёсоор хүлээн авах хэрэгтэй. Геологи хайгуулын ажлын тайланд бүхэлд нь монгол мэргэжилтнүүдээр экспертиз хийлгэх нь чухал ач холбогдолтой гэж үзэж байна гэсэн дүгнэлтээ Аудитын газар өгсөн. Ингэж аудит хийснээр би асар их мэдээлэл олж авсан. Уулын ажлын бүх мэдээлэл нь хаалттай байсан. УИХ-ын удирдамжтай очихоор бүх мэдээлэл нээлттэй болсон. Одоо ТЭЗҮ-ээ сайжруулж байгаа байлгүй дээ. Гэхдээ л 70 хувьд нь ТЭЗҮ яриад байгаа.
-Маркшейдер хэмээх мэргэжлийн үнэ цэнийг тодорхойлооч?
-Энэ мэргэжил уул уурхайн ашиглалт, хэмжил зүй, геологи гээд бүх зүйлээ мэдэх учраас их чухал мэргэжил. Ганц жишээ хэлье. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн Ерөнхий захирал, доктор Ш.Отгонбилэг агсан, “Монголросцветмет”-ийн Ерөнхий захирал, УИХ-ын гишүүн, доктор Х.Бадамсүрэн, Багануурын нүүрсний уурхайн дарга, Түлш эрчим хүчний яамны Дэд сайд Д.Дондов, “Эрдэнэт” үйлдвэрийн ил уурхайн дарга Н.Бямбадорж нар маркшейдер. Нэг үе би нүүрс, Ш.Отгонбилэг зэс, Х.Бадамсүрэн жоншны гээд Монголын гурван том уурхайг гурван маркшейдер удирдаж байсан. Одоо Заамарын алтны уурхайн дарга Г.Ёндон, МАК-ийн Ерөнхийлөгч Б.Нямтайшир маркшейдер. Ерөөсөө маркшейдер гэдэг уул уурхайг авч явдаг үндсэн мэргэжил байгаа юм.
Ярилцсан Н.АРИУНТУЯА
Monday, May 16, 2011
Солонгосчууд Монголд колони байгуулах эхлэлээ тавив.
Нийтлэлч Х.Мөнх: "Солонгосчууд Монголд колони байгуулах эхлэлээ тавив".
Өнгөрсөн долоо хоногт олон улсын хэмжээнд ч анхаарал татахаар нэгэн үйл явдал тохиолоо. Монгол Улсын ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Дорнод аймагт очиж ажиллах үеэр БНСУ-ын Засгийн газар, Койка байгууллага болон Монгол Улсын Засгийн газраас мэдэгдэл хийж Дорнод аймгийн Халх голын сав нутагт тариалан хөгжүүлэх зорилгоор солонгосчуудад 270.000 га газар ашиглуулахаар шийдвэрлэснийг зарлалаа. Энэ нь 2700 хавтгай дөрвөлжин км бүхий их хэмжээний нутаг юм. Жишиж хэлбэл, энэ нь өнөөгийн Улаанбаатар шиг хэд хэдэн хот байгуулахад хангалттай хүрэлцэх газар ажээ.
Монголын эрх баригчдын дээрх шийдвэр БНСУ хилийн чанадад дор хаяж зуугаад жилээр тариалангийн газар түрээслэн авах стратеги бодлогоо хэрэгжүүлж буйн томхон илрэл боллоо. 99 жилийн хугацаагаар газар түрээслэх асуудлыг 2006 онд БНСУ-ын ерөнхийлөгч Ро Мүн Хён Монголд айлчлах үеэр хөндөн тавьжээ. Удалгүй солонгос мэргэжилтнүүд, судлаачид хүрэлцэн ирж Халх голын сав газарт судалгааны ажлыг ч хийсэн байна. Гэхдээ, солонгосын компани 99 жилээр газар түрээслэх гэдэг нь Монголд ихээхэн хэл ам дагуулж, авилгын хэрэг ч сөхөгдөв. Ийм учраас солонгосчууд асуудлыг Койка байгууллагаараа дамжуулан зүтгүүлж, газар тариалангийн загвар аж ахуй хөгжүүлэх нэрийн дор удаан хугацаагаар их хэмжээний газар эзэмшин ашиглахаар болж байна. Гарын үсэг зурах ёслолын үеэр солонгос эрхэмүүд болон Монгол Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүд үүнийг Дорнод аймгийн хэсэг иргэдийг ажлаар хангаж, Монголд солонгосчуудын тарьсан хүнсний бүтээгдэхүүнийг гадаадад экспортлох чухал үйл явдал боллоо гэж мэдэгдэв. Гэвч, гадныханд газраа эзэмшүүлэх нь Монголд юу авчрах вэ гэдгийг дэлхийн эрдэмтэд их л өөрөөр харж байгаа ажээ.
Хоёр жилийн өмнө Монголд болж байгаатай яг ижил асуудал олон улсад ихээхэн шуугиан тарьж, олон улсын нэр хүндтэй мэдээллийн хэрэгсэлүүдээр ахин дахин цацагдаж байсан юм. Өмнөд Солонгосчууд Африк тивийн өмнөд эргийн Мадагаскар улсад 10 гаруй мянган хавтгай дөрвөлжин км хөндөгдөөгүй газрыг тариалангийн зориулалтаар 99 жилийн хугацаатай хямд түрээслэхээр тус улсын засгийн газраар нь зөвшөөрүүлсэн байна. Гэвч энэ шийдвэр нь тус улсын иргэдийн зүгээс болон улс төрийн хүрээнд ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарч, улмаар Мадагаскарын шинээр сонгогдсон засгийн газар нь өмнөх засгийн газрынхаа дээрх шийдвэрийг цуцалж байжээ.
Мадагаскарт болсон үйл явдалтай холбогдуулан НҮБ-ын Хүнс, Хөдөө аж ахуйн байгууллага хүнс импортлогч орнууд ядуу буурай орнуудад “шинэ маягийн колони”-ийн систем бий болгож байна гэж шүүмжилж анхааруулсан юм (Тухайлбал, энэ асуудлыг Анлийн “Financial Times”-д хөнджээ: http://www.ft.com/cms/s/0/ea8de830-b5d9-11dd-ab71-0000779fd18c.html...).
Учир нь, НҮБ-ын Хүнс, Хөдөө аж ахуйн байгууллага дэлхийн хүн амын хурдтай өсөлт, экологийн доройтлоос шалтгаалан 40-50 жилийн дараа хоол хүнс нь дэлхий дээрх хамгийн үнэтэй бүтээгдэхүүн болж хувирна гэдгийг судлан тогтоосон юм. Жиших юм бол, ирээдүйд хүнс хоол нь өнөөгийн нефт шиг л адармаатай асуудал болно гэсэн үг. Гэхдээ, одоо ч газар тариалангийн бүтээгдэхүүний үнэ маш хурдтай өссөөр байгааг бид харж байна.
Хятад, Өмнөд Солонгос зэрэг улсууд дээрх асуудлыг урьдчилан харж өөрийнхөө хүнсний хангамжийг баталгаажуулахын тулд одооноос ядуу буурай орнуудыг хараандаа авч хөдөлж эхэлж буй ажээ. Мадагаскарт болсон үйл явдал ч үүний бодит жишээ. Судлаачдын үзэж буйгаар шинэ колоничлолын гэгдэх энэ бодлого ирээдүйд ядуу орнуудад ихээхэн хохиролтой байх ажээ. Одоохондоо газар тариалангийн технологи хөгжөөгүй, мэдлэггүй байгааг нь далимдуулан явуулж буй энэ зальт бодлогын уршгаар тэдгээр ядуу орнууд эргээд өөрсдөө хүнсний хомсдолтой нүүрлэж, улмаар мухардалд орох юм. Өөрөөр хэлбэл, хүнсний үнэ тэнгэрт хадаж эхлэх тэр үед тэдгээр ядуу орнууд өөрсдөө хөдөө аж ахуйн салбартаа юу ч хийж чадахааргүй болж хоосон хоцорсон байх ажээ. Чухам ийм учраас л НҮБ дээрх явдлыг түрэмгий үйл ажиллагаа гэж шүүмжилж байна.
Монголд яг л дээрх үйл явдал болж байна. Уур амьсгал нь хуурай, ихэнх нутагт хөрс нь эмзэг Монгол бол газар тариалан эрхлэх нутаг нэн хомс орны тоонд ордог. Гэхдээ, 90 оноос өмнө оросууд Дорнод Монголын тэрхэн хэсэг Халх голын сав газрыг ирээдүйд Монголын хамгийн үржил шимтэй хөрстэй, стратегийн газар тариалангийн бүс байх болно гэж тогтоосон байдаг юм. Монголчууд ашиглаагүй шахуу үлдээсэн шимт хөрстэй, усны нөөц бүхий сүүлийн ганц энэ бүс нутгийг өнгөрсөн долоо хоногт солонгосчууд албан ёсоор ийнхүү гартаа оруулж авлаа. Монголын засгийн газар, УИХ-ын гишүүд болон солонгосчууд энэ сав газраас монголыг хүнсээр давхар хангана гэх мэт сайхан тайлбар хийж байгаа боловч, аль ч тохиолдолд солонгосчууд өөрийн хүнсний хангамжаа баталж, монголчууд өөрийн нутагт ургуулсан хүнсийг гадныхнаас худалдаж авахаар болж байгаа нь эрүүл ухаантай хэнд ч ойлгомжтой байна. НҮБ-аас ядуу орнуудад анхааруулсаар байтал Монголын эрх баригчид үлдсэн ганц тариалангийн бүс нутгаа УИХ, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр нухацтай хэлэлцэлгүй гадныханд өгч ашиглуулахаар боллоо.
Төв азийн Монгол Улс нь Солонгосчуудын хувьд Мадагаскараас арай онцлог улс юм гэдгийг энд давхар дурдах нь зүйн хэрэг болов уу. Сүүлийн үед Монгол нь солонгосын үндэсний үзэл, улс төрийн бодлогынх нь бай болж байгааг мэдээллийн хэрэгслээр хөндөн бичих болов. Юу гэвэл, солонгосчууд Монголыг, ялангуяа Дорнод Монголыг өөрсдийн өвөг дээдсийн өлгий нутаг гэж шууд зарлаж байгаа нь ч санаандгүй зүйл биш. Өмнөд Солонгосын түүхчдийн дунд өөрийн үндэстний гарал үүслийн талаар маргаан байдаг юм байна. Хэсэг эрдэмтэд нь солонгос үндэстэн Зүүн Өмнөд Азийн хүмүүстэй холбоотой гэх буюу Солонгосын хойгийн уугуул ард түмэн гэж үздэг бол өөрийн түүх, соёл дахь хятадын нөлөөг үгүйсгэдэг үндэсний үзэлт түүхчид нь солонгос үндэстэн Монголд үүссэн гээд үүнийгээ онолын түвшинд гарган тавихыг оролддог байна. Гэхдээ, Өмнөд Солонгосын улс төрчид үндэсний үзэлт түүхчдээ илт дэмжиж байгаа нь харагддаг.
Тухайлбал, 2006 онд Өмнөд Солонгосын ерөнхийлөгч Монголд айлчлахдаа монгол, солонгос ижил гэсэн санааг гэж хэлж байсан юм. Мөн хэдхэн хоногийн өмнө л гэхэд, Өмнөд Солонгосын Үндэсний ассамблейн гишүүн Ким Чхун Хван Монголд айлчлахдаа Улсын Их хурлын дарга Дэмбэрэлд Монгол бол бидний өвөг дээдсийн газар нутаг юм шүү гэдгийг нүүрэн дээр нь хэлж байна билээ. Монгол суугаа Өмнөд Солонгосын элчин сайд Пак гэгч Ийгл телевзээр ярилцлага өгөхдөө Монгол бол солонгосчуудын өвөг дээдсийн нутаг гэдгийг ч монгол үзэгчдэд давхар сануулж байв.
Хэдхэн жилийн өмнө Өмнөд Солонгосын эрдэмтэд Дорнод Монголд солонгос хороолол байгуулах төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж үзэж буй тухай мэдээлал гарч байсан билээ. Юутай ч, дэлхий нийтэд шинэ колоничлолоос болгоомжлохыг сануулан буй энэ үед Өмнөд Солонгосчууд Дорнод Монголд их хэмжээний газар эзэмших стратегийн зорилгоо хэрэгжүүлэхээр өнөөгийн Монгол Улсын Их Хурал, Засгийн газраар албан ёсоор шийдвэр гаргуулж байна. Монголын Засгийн газарт өөрийн ард иргэдээ хүнсээр хангах, үндэсний аюулгүй байдлаа бататгах хөдөө аж ахуйн олигтой бодлого, стратеги алга. Монгол нь Чили зэрэг орон шиг авхаалжтай хөдөлж, бусдаас суралцсан зүйлгүй. Харин, гадны улсын хүнсний хангамж, түүхий эдийн бааз болж, түүнд нь хямд ажиллах хүчин бэлдэж өгдөг орон болох замруу явж байна.
Солонгосчууд авилгад идэгдсэн өнөөгийн Монголын төрийн багууллагуудаар шийдвэр гаргуулж өөрийн бодлогоо гүйцэлдүүлэх нь асуудлыг анх тавих үеэс л мэдэгдэж байсан юм. Монголын төрийн эрхэнд буй эрхэмүүдийн дотор аль нэг улсын заавраар хөдөлдөг бүлэг ч хэдийн бий болж ингэж хүчээ авсан байж магадгүй гэж ярилцах болсон билээ. Магадгүй ч гэж дээ. Тэртээ тэргүй иргэд Монголын төрийн байгууллагууд ямар болсныг мэдэж байгаа.
Ямартай ч, одоогоор үйл явдал эхлэл шатандаа явж байна. Монголын иргэд, улс төрийн хүчнүүд үүссэн нөхцөл байдалд яаж хандах, юу хийхийг цаг хугацаа харуулна байх. 1990-ээд онд Монголын Засгийн газар Монголын агаарын орон зайг гадны нэг компанид 99 жилээр түрээслэхээр шийдвэр гаргаж байсныг нь цуцлуулж байсан нэгэн хэрэг явдлыг уншигчид нэг санахад илүүдэхгүй биз ээ.
Х.Мөнх
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
http://uugan_n.blog.gogo.mn/
"Газаргүй Монгол"
дээдэс минь бидэнд алт мөнгө, зэс жонш гээд бүх төрлийн ашигт малтмал бүхий уудам газар нутгийг үлдээсэн. Харин өвгөдийнхөө үлдээсэн энэ их баялагт эзэн суух хувь бидэнд хуруу дарам дутаж байна. Хэдхэн нөхөд гадны гар хөл болон ашигт малтмалаа өгөөд дуусаж байна. Гэтэл тэд газар доорх баялгаа бусдад өгөөд зогсохгүй газраа худалдах дээрээ тулжээ. Юу гуйсан гэж газраа өгөх гэж байгаа юм бүү мэд. БНСУ монгол улсаас түрээсээр газар авахаар олон жил хөөцөлдөж байгаа. Миний мэдэхээр лав Нийслэл хотын далан давхарыг Солонгос хороолол болгох хүсэлт тавьж байв. мөн Яармагийн дэнж дээр өөрийн хороололоо босгох тухай хүсэлтээ илэрхийлж байлаа. Үүний зэрэгцээ өмнөговь аймгийн газар нутгийг 100 жилийн хугацаатай түрээслэнэ гэсэн шум бас л тарж байсан. Энэ бүхний эцэст тэд зорилгодоо хүрчээ. Хүрэх хүрэхдээ бүр бидний хүнсрүү дайрчээ. Солонгос улс газар нутаг багатай. дээр нь хөдөө аж ахуйн салбар нь эрүүл хүнс үйлдвэрлэх боломж нь хомсдож байгаа. Энэ утгаараа олон жилийн турш бидний толгойг эргүүлсэн Солонгосчууд халх голын ай сав нутагт газартай болжээ. 270,000 га талбайг 99 жилийн хугацаатай Монгол улсаас авсан гэнэ. Халх голын ай сав нутаг нь хэзээнээсээ Азийн зарим улсыг шүлсээ унгаж нүдээ өгөхөөр улайрч байсан газар. Япончууд тэртээх 1939 онд энэ газарт л эзэн суух гэж Монгол улсруу халдан довтолж байсан билээ. Нэгэн Япон цэргийн тэмдэглэлийн дэвтэрт би халх голыг эзлээд эзэн хаанаасаа газар авна. Тэгээд эндээ газрын эзэн болно гэсэн тэмдэглэл байсан. Өнөөдөр ч халх голын музейд энэ тэмдэглэл хадгалагдаж байгаа. Харин өнөөдөр энэ нутагт Япон бус солонгосчууд эзэн суужээ. Манай төр засгийнхан энэ нутагт солонгосчууд газар тариалан эрхлэнэ. тэгээд монголчуудад цэвэр хүнс өгнө гж яриад байна. Үнэн хэрэгтээ өөрийн улсын хүнсний аюулгүй байдлаа хангах гэж монгол улсын газар нутаг дээр эзэн сууж байгааг үл ойлгоно. Үл ойлгосон гэхээсээ илүү мөнгө хахуульд төрийн эрхэмүүд автсан байх. Эхний хэдэн жилдээ бидэнд хүнс нийлүүлэх л байх. харин өөрийн нутагт нь ногоо ургахаа болиод ирэхийн цагт монголоос хүнсээ зөөнө. Бид юу ч хийж чадахгүй. Ер нь буурай хөгжилтэй улс орныг эзлэх нэг арга нь санхүүгийн түрээс. нөгөөх нь газар нутгийн түрээс гэж олон улсынхан анхааруулж байна. ЯГ энэ аргыг монголд Солонгосчууд хийчлээ. Бид юу ч хийж чадсангүй. Хэрэ өгөх гээд байсан л юм бол өөр газар нутгийг түрээслэж болоогүй л юм байх даа гэсэн халаглал олон хүнд бий. Яагаад заавал халх гол гэж... Монгол улсын хамгийн үржил шимтэй газар нутаг халх гол гээд хэдэн жилийн өмнө тогтоосон. Бас атрын аян халх голын зүг чиглээд байгаа билээ. Халх гол гэсэн нэрийн бүтээгдэхүүн бий болох боломж бас бий. харин энэхүү боломжийг Солонгосчууд биднээс булаачихлаа.
Жич та миний бусад үзэл бодолтой танилцмаар байвал http://uugan_n.blog.gogo.mn/ руу орж үзэж болно. Та орно гэдэгт итгэлтэй байна. Баярлалаа.
Tag Газар тариалан
Одоогоос сарын өмнө “Тэргүүн” сонинд “Амины үнэтэй, цусны толботой Халхын гол харийнхны гарт очих гэж байна” гарчигтай нийтлэл хэвлэгдсэн билээ. Дорнод аймгийн Засаг дарга Ц.Жанлав аймгийнхаа Иргэдийн хуралд санал оруулж Халхын голын сав газраас 170,000 га газрыг хууль зөрчин, зарах гэж байгаа тухай баримт нотолгоотойгоор мэдээлсэн. 170,000 га газар зарах тухай энэ асуудал Аймгийн Иргэдийн хурлын тэргүүлэгч нэртэй хэдхэн хүний дунд яригдаж, тогтоол гаргасан байсныг мэдсэн ард иргэд эсэргүүцэж, Ц.Жанлав дарга өөрийгөө гэм буруугүй хэмээнхэвлэлийн хурал хийж, “Тэргүүн” сониныг шүүхэд өгнө гэж заналхийлж байсан ч энэ нийтлэл гарсны дараа Дорнод аймгийн Иргэдийн хурлын тэргүүлэгч Н.Хүрэлбаатар тогтоолоо хүчингүй болголоо. Ингэснээр “Халх гол” төсөл хэрэгжүүлэх нэрээр их хэмжээний газар эзэмшихийг санаархаж байсан Солонгосчууд, тэдэнд найр тавьж, хөрөнгө оруулалт татах нэрээр эх орныхоо газар нутгийг худалдах гэж байсан албан тушаалтнуудын санаархал хэрэгжих боломжгүй болж байгаа юм.
Амины үнэтэй, цусны толботой Халхын гол харийнхны гарт очих гэж байна
ГАЗРЫН НАЙМААГААР МЭРГЭШЭЭД БАЙГАА ДОРНОДЫН ЗАСАГ НОЁН Ц.ЖАНЛАВ ХАЛХ ГОЛЫН 170 МЯНГАН ГА ГАЗРЫГ СОЛОНГОСЧУУДАД ЗАРАХААР УЛАЙРЧ ЭХЭЛЛЭЭ
Дорнод аймгийн засаг дарга Ц.Жанлав гэгч хэмжээ хязгааргүй баян, хэнд ч дийлддэггүй эрх дураараа, хууль дүрэм гэдэгт баригддаггүй том эр байх юм. 2008 оны хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ нуусан хэргээр Авилгалтай тэмцэх газарт хүртэл шалгагдаж байсан энэ эр Улаанбаатар хотод байх дөрвийн дөрвөн орон сууцны байраа яагаад Хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ бичээгүй тухайгаа тайлбарлахдаа “Манай эхнэр хаана хичнээн байртайг би мэдэхгүй” хэмээн ярьж олон хүнийг гайхашруулсан. Дорнодод хамгийн үнэтэй машин унадаг, хамгийн өндөр орлоготой, бас болоогүй хамгийн чинээлэг энэ эр үнэндээ хаана ямар байр, байшин барилга байгаагаа мэдэхгүй болтлоо баяжчихсан юм байлгүй. Хэнтий аймгаас гаралтай энэ эр өмч хувьчлалын үеэр Дорнодын махны үйлдвэрийг худалдаж авч, 1000 гаруй ажилчинтай байсан том үйлдвэрийн хаалгыг барьсан. Харин Засаг дарга болсноосоо хойш хотод хичнээн байр савтайгаа ч мэдэхгүй болтлоо огцом баяжаад байгаа юм гэсэн. Сүүлийн зургаан жил Дорнод аймгийн Засаг даргаар ажилласан Ц.Жанлавыг газрын наймаа, тусгай зөвшөөрлүүдийн хүчээр асар хурдан хугацаанд баяжчихсан хүн гэж ярьж байна. Энэ яриа ч ор хоосон зүйл биш бололтой.
Амины үнэтэй, цусны толботой Халхын гол харийнхны гарт очих гэж байна
Халхын гол. Энэ нэр Монгол хүн бүрийн сэтгэлд халуун дулаанаар оршиж, Монгол хүн бүрийн бахархал болон зүрхэнд дүрэлзэж байдаг. Чиний миний, таны өвөө, эмээ энд бүлээн цусаа урсгаж, халуун амиа зольж, сөөм ч газрыг харийн дайсанд алдахгүй гэхдээ цээжээрээ хамгаалж үлдээсэн юм. Гэтэл эх орны торгон хил, цусны толботой, амины үнэтэй энэ ариун дагшин газар харийнхны мэдэлд очиход бэлэн болчихоод байна. Одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө Япончууд халхын голын раойнд цагаан буудай тариалах гэж туршиж үзээд чимээгүй алга болчихсон юм гэнэлээ. Тэгвэл өнөөдөр Халхын голын районы 170 мянган га газар Солонгосчуудын мэдэлд очих дээрээ тулчихаж. Худлаа гэвэл, итгэхгүй байвал баримтыг нь үз. Дорнод аймгийн Засаг дарга Ц.Жанлав гэгч улаандаа гарсан эр 2010 оны 5 сарын 7 ны өдөр аймгийнхаа Иргэдийн хурлын тэргүүлэгч гэх цөөн хэдхэн хүнийг цуглуулж байгаад Дорнод аймгийн Иргэдийн хурлын 26 тоот тогтоол гэгчийг гаргачихаад сууж байна. Уг тогтоолд:
1.Атаршсан 40 мянган га газрыг зориулалтын дагуу газар тариалангийн эргэлтэнд оруулж, эрчимтэй ашиглахыг эзэмшигч, аж ахуй нэгж, иргэдэд даалгасугай.
2.Атаршсан газрыг газар тариалангийн үйлдвэрлэл эрхлэгч иргэн, аж ахуй нэгжид дахин эзэмшүүлэх ажлыг холбогдох газрын тооцоо судлагаа, санал дүгнэлтийг үндэслэн зохион байгуулж, ажиллахыг Халхгол сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал \Ц.Насанхүү\ Засаг дарга \Ц.Сүхбаатар\ нарт даалгасугай.
3. “Халхгол төсөл”-ийн хүрээнд 170 мянган га шинээр атар газар эзэмшихтэй холбогдуулан газар эзэмших, хөрөнгө оруулах сонирхол бүхий гадаад дотоодын аж ахуй нэгж байгууллагуудын хөрөнгө оруулалтын 5-10 хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө мөнгийг гүйцэтгэлийн баталгаа болгож, аймгийн хөгжлийн санд төвлөрүүлсний үндсэн дээр газар эзэмших, эрх олгохыг аймаг сумын Засаг дарга нарт үүрэг болгосугай” гэсэн байх юм. Дорнод аймагт 40 мянган га газрыг тариалангийн чиглэлээр ашиглаж байгаа гэх боловч үнэн хэрэгтээ энэ газрын арван хувийг ч бүрэн ашиглахгүй байгаа. Албан бус мэдээллээр тус аймгийн хэрэгцээг хангахад 2 мянган га газар л хангалттай гэнэ. Тиймээс бусдын эзэмшилд шилжүүлсэн 40 мянган га газраа бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй байж яагаад 170 мянган газар дахин бусдад өгөх гээд байна вэ? гэсэн хардлага зүй ёсоор гарч ирж байгаа юм. Учир мэдэх олон хүмүүс энэ асуудалд газрын наймаагаар гаршсан Ц.Жанлав тэргүүтэй цөөхөн хэдэн хүнийг буруутгаж, Халын голын раойны газар нутгийг харийнханд өгөх гэж байна хэмээн ярьцгааж байна. Үнэхээр ч хардахгүй байхын арга алга.
170 мянган га газар зарах нууц хуйвалдаан
Өнөөдөр Халхын голын раойны 170 мянган га газрыг бусдад худалдах гэж байгаа гэдгийг төрийн эрх мэдэлтнүүд бүү хэл, аймаг орон нутгийнхан ч мэдэхгүй л сууж байна. Хамгийн хачирхалтай нь 170 мянган га газар буюу бүхэл бүтэн нэг сумын нутаг дэвсгэртэй тэнцэхүйц хэмжээний том газар зарах шийдвэрийг аймгийн Засаг дарга, Иргэдийн хурлын тэргүүлэгч нэртэй 5-6 хүнтэй нийлж сууж байгаад л гаргачихаж. Дорнод аймгийн Иргэдийн хурлын тэргүүлэгчдийн 26 тоот тогтоолд “Халхгол төсөл”-ийн хүрээнд 170 мянган га шинээр атар газар эзэмшихтэй холбогдуулан газар эзэмших, хөрөнгө оруулах сонирхол бүхий гадаад дотоодын аж ахуй нэгж байгууллагуудын хөрөнгө оруулалтын 5-10 хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө мөнгийг гүйцэтгэлийн баталгаа болгож, аймгийн хөгжлийн санд төвлөрүүлсний үндсэн дээр газар эзэмших, эрх олгохыг аймаг сумын Засаг дарга нарт үүрэг болгосугай” гэсэн үг үсэг дурайж байна. Гэвч энд хичнээн төгрөгний хөрөнгө оруулалтыг хэн хийх, “Аймгийн хөгжлийн сан” –д тушаах ёстой 5-10 хувь гэдэг нь хичнээн төгрөг болох, Дорнодын 170 мянган га газарт хэн хөрөнгө оруулах гэж байгааг огтхон ч дурьдсангүй. Зүгээр л битүү хатуу үг хийгээд ямар ч байсан газар зарах эрхээ энэ 26-р тогтоол гэгчээрээ л баталгаажуулж авсан бололтой юм. Энэ том тогтоолыг гаргахдаа Аймгийн Иргэдийн төлөөлөгч нарт ч мэдэгдсэнгүй. Хуйвалдаан ердөө л хэдхэн хүний дунд яригдаад өнгөрчихөж. АН-ын гаралтай нэг төлөөлөгч “Халх голын раойны газар зарах тогтоол гарсан” гэдгийг сонсоод Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга Н.Хүрэлбаатар гэгчтэй уулзаж, асууж тодруулсан юм байх. Хүрэлбаатар дарга хэл амнаас айсан юм байлгүй “Ер нь бол тийм зүйл яригдсан. Гэхдээ баталгаажаагүй шүү дээ” гээд л бултчихаж. Иргэдийн хурлын төлөөлөгчид нилээн нэхэл дагал болж байж, энэ 26 тоот тогтоолыг олж авч, “Энэ чинь юу юм бэ?” гэж Н.Хүрэлбаатараас дахин асуухад “Өө. Нэг иймэрхүү юм яригдсан. Гэхдээ хүчин төгөлдөр зүйл биш. Манай бичээч андуураад биччихсэн байна лээ” хэмээн хамаг бурууг жирийн нэг албан хаагч руугаа чихэхыг оролдсон байх юм. Гэтэл энэ тогтоол нь албан ёсны тамгатай, тоотой, өөрийнх нь гарын үсэгтэй, баахан “Олгосугай, Шилжүүлсүгэй, Даалгасүгэй” гэсэн үг өгүүлбэртэй, тэдний газар зарах гэсэн далд санааг бүрэн дүүрэн илчилчихээд байхад Иргэдийн хурлын дарга айж сандарч, албан хаагч нэг бичээч эмэгтэйг буруутгах гэж оролдож байхыг бодоход хэрэг нь илэрчих вий гэж их л айцгааж байгаа бололтой юм. Ингэхэд Дорнод аймгийн Иргэдийн хурлын дарга Н.Хүрэлбаатар гэгч хэн бэ? гэсэн асуулт өөрийн эрхгүй гарч ирж байна. Н.Хүрэлбаатар өмнө нь Засаг дарга Ц.Жанлавын орлогч байжээ. Орон нутгийн сонгуулийн дараа Засаг дарга лобби хийж, өөрийн орлогч байсан Н.Хүрэлбаатарыг ИТХ-ын даргаар гаргаж ирсэн гэдэг яриа хүртэл хэсүүчилж явна. Тиймээс Ц.Жанлав Иргэдийн хурлын даргаараа өөрийнхөө хуучин орлогчийг томилуулчихаад аймагт бүх эрх мэдлийг гартаа авч чаджээ. Энэ хүн ИТХ-ын дарга бус Ц.Жанлавын туслахийн л үүрэг гүйцэтгэдэг бололтой.
Солонгосчууд Халх голын газар нутгийг түрээслэх хүсэлтийг удаа дараа гаргаж байжээ
Нэг хэсэг алт ухаж, газар хөндөж, ашигт малтмалын төлөө нүдээ ухаад өгөхөөс ч буцдаггүй байсан харийнхан өнөөдөр Монголд уул уурхай биш газар тариалан эрхлэх сонирхолтой болцгоож байгаа гэнэ. Тэр ч бүү хэл солонгосчууд Дорнодын Халх голыг газар тариалангийн бүс болгох төсөл хэрэгжүүлэхээр хүсэлт тавьсан юм байх. Солонгосчуудын хорхойсоод байгаа Халх голын сав газар бол үнэхээр үржил шимт хөрстэй. Аль 1970-аад онд энд Халх голын САА гэж том айл байлаа. Халх голын САА 1989 онд 35.000 тонн үр тариа хураан авч улсын аварга болж байсан түүхтэй. Тэр үед үтрэм дээр ургац нь багтахгүй хальж, Чойбалсан хотын гурилын үйлдвэр рүү ачуулаад ч дийлдэхгүй, их үр тариа асгарч байж. Ямар сайндаа Дорнод аймгийн хэмжээнд тэр их буудайг агуулах сав олдохгүй сандарч, хөрш зэргэлдээ Хэнтий аймаг руу ачуулж байх вэ. Тэр ч бүү хэл ургацаа хадгалах савгүй болж, Чита муж руу ачуулж байсан гэдэг. Хэдхэн жилийн өмнө ургац найгаж байсан энэ газар өнөөдөр атаршчихаад байгаа нь үнэн. Гэхдээ Атрын гурав дахь аяныг эхлүүлж, өөрсдийн хүч хөрөнгөөр өөрсдийнхөө идэх хүнсийг бэлтгэж, нэг ч гэсэн хүнийг ажлын байртай болгох хүсэлтэй олон мянган хүн эх орны торгон хил Халхын голыг харийнханд өгөхийг эсэргүүцэж байгаа. Үнэнийг хэлэхэд Солонгосчууд энэ газар нутаг дээр тариа тарьж, ногоо суулгаж, түүнийг нь монголчууд иднэ гэхэд итгэх хүн алга. Солонгосчуудын бүхэл бүтэн том хот Халхын голын хөвөөн дээр л бий болно гэдэгт тэд эргэлзэхгүй байна.Өнөөдөр Ц.Жанлав өөрийнхөө энэ хууль бус шийдвэрийг өмгөөлөхийн тулд “Халхын гол төсөл” гэгчийг урьдаа барьчихаад байгаа. Гэвч энэ төсөл нь тун бүрхэг. БНСУ-ын Олон Улсын хамтын ажиллагааны “Койка” байгууллагын санхүүжилтээр “Халх голын бүс нутагт хөдөө аж ахуйг сэргээн хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө боловсруулах” төсөл гэгчийг л хийсэн гэдэг мэдээлэл л байна. Энэ төслийн хүрээнд Солонгос ноёд Дорнод аймгийн Халхгол сумаас 270,000 га талбай авах сонирхолтой байгаа юм гэсэн. Гэвч энэ асуудлыг Засгийн газар дэмжээгүй. Т.Бадамжунай сайд танилцуулгыг нь үзээд л өнгөрсөн аж. Халхын голын раойн бол газар тариалангийн бүс нутгаас хамгийн их үржил шимтэй хөрс. Энэ нутгийн хөрс Сэлэнгийн хөрснөөс хэд дахин илүү үржил шимтэй, газар тариалан эрхлэхэд хамгийн тохиромжтой. Гэхдээ газрын үржил шим ч гэсэн хязгаартай. Халх голын ойролцоох газар нутаг хэзээ нэгэн цагт Монголчуудыг тэжээж, амин зуулгыг нь залгуулах ёстой. Дээр нь түүхийн онц дурсгалтай газар. Тиймээс энэ нутгийг харийнханд өгч хэрхэвч болохгүй гэж учир мэдэх улс ярьж байна. Тэр ч бүү хэл Халхгол төслийг дэмжигч хэдэн нөхөр Монгол улсын Ерөнхий сайдад төслөө танилцуулах, түүнээс дэмжлэг авах гэж нэг бус удаа оролдсон ч Сү.Батболд тэднийг хүлээж аваагүй гэж албаны эх сурвалж мэдэгдэж байна. Энэ бол жижиг асуудал биш. Их хэмжээний газар нутагтай холбоотой асуудал учраас Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр орж, Засгийн газар дээр хэлэлцэгдэж төрийн түвшинд хүртэл яригдах нь тодорхой. Гэтэл Ц.Жанлав өнөөдөр Ерөнхий сайдын хэмжээний том асуудлыг бие даан шийдэж, Солонгосуудад Халхын голын раойны газар нутгаас хэсэгчлэн зарсаар байгаа гэнэ.
Түндэмүн сауны солонгос ноёд Халхын голд 40 мянган га газар эзэмших эрхтэй гэв үү?
Энэ мэдээллийн мөрөөр сурвалжилж байхад “Түндэмүн сауны солонгос ноёд Халхын голд 40 мянган га газар эзэмших эрхийг Ц.Жанлаваас авсан” гэсэн чихэнд чимэггүй мэдээлэл чих дэлсэж байна. Улаанбаатар хотод байх “Түндэмүн” сауны эзэд “Хан Соламон” компанитай аж. Тэд Ц.Жанлаваас 40 мянган га газар авчихсан байгаа. Сүүлийн үед Ц.Жанлавын эхнэр байн байн Солонгосруу нисдэг болсон нь ч үүнтэй холбоотой. Харин ямар үнээр 40 мянган га газар зарсан нь тодорхойгүй байна гэж Дорнодчууд ярьцгааж байна билээ. Сүүлийн үед огцом баяжиж, хаана ямар хөрөнгө мөнгөтэйгээ ч мэдэхээ больчихоод байгаа Ц.Жанлавыг зургаан жил аймгийн Засаг даргаар ажиллах үед Чойбалсан хотын А зэрэглэлийн бүсэд байх бүх газар эзэнтэй болчихсон гэнэ. Хууль дүрмийн дагуу бол газрыг дуудлага худалдаагаар оруулах ёстой гэнэ. Гэвч бүх газар дуудлага худалдаагаар орсонгүй. Аймгийн төсөв төлөвлөгөө батлахдаа “Газрын орлого 40 сая төгрөг аймгийн төсөвт оруулж ирнэ” гэж албатай юм шиг ярьцгаадаг. Гэвч газар бусдын өмч болж хувираад байдаг. Харин төсөвт орж ирэх ёстой мөнгө үргэлж тасардаг аж.
Ерөнхий сайд С.Баяр Адуунчулууны уурхайн нөөц 1044 га газрыг МАК-ынханд худалдчихсан гэж үү?
Дорнод аймгийн Адуунчулууны нүүрсний уурхай гэж том уурхай бий. Чанар муутай, үнэ хямд нүүрстэй гэж зарим хүн адладаг ч гэсэн энэ уурхай олон жил Дорнодчуудыг галаар таслаагүй, бас болон хүний амь амьжиргаа болж байгаа газар. Ц.Жанлаваас өмнө Дорнод аймгийн засаг даргаар ажиллж байсан хүн түүнээс арай л илүү ухаантай эр байсан бололтой. Уурхайн нөөц газар болох 1044 га газрыг аймгийн тусгай хэрэгцээнд авчихсан байсан аж. Харин Ц.Жанлав энэ газрыг бас л нөгөө Иргэдийнхээ хурлын хэдэн тэргүүлэгч нартай нийлж байгаад хуйвалдаан зохиож, аймгийн тусгай хэрэгцээнээс гаргаж, МАК компанид өгчихөж. Хятадуудтай хамтран Шивээ овоогийн нүүрсийг урд хилээр зөөж байгаа МАК-ынханд аймгийн тусгай хэрэгцээний газрыг ямар үнээр өгсөн, яагаад тэд нарт олгох болсон нь бас л тодорхойгүй. Харин энэ талаар асуулга тавьсан Иргэдийн хурлын төлөөлөгч нарт “Ерөнхий сайд С.Баярын хүсэлтээр газар олгосон” хэмээн шивнэж байсан сурагтай. Гэвч түүний үгэнд итгэх хүн өнөөдөр алга. Зальтай, мэхтэй, албан тушаалдаа хайртай энэ эр хэл амнаас айсандаа Ерөнхий сайдын нэрийг барьж байна хэмээн хардаж байна лээ. Хамгийн харамсалтай нь Ц.Жанлавын буянаар нүүрсний нөөц газраа МАК-ынханд алдсан Адуунчулууны нүүрсний уурхайнхан газраа буцааж авахын тулд шүүхэд гомдол гаргаж, цаг, цаас хоёроо гарздаж сууна. Нэгэнт аймаг орон нутгийн удирдлагатай хуйвалдаад нөөц газрыг нь өөрийн болгочихсон мөнгөтэй, чадалтай энэ хүмүүс шүүхийнхэнг ч дор нь гартаа оруулчихна. Тэгэхээр Адуунчулууны уурхайн нөөц хятад эздийн гарт л очино хэмээн уурхайчид сэтгэл зовниж байгаагаа нуухгүй байна лээ.
Жанлавын “Жадав” компани 1000 гаруй га газар хайгуул хийх тусгай зөвшөөрөлтэй
Ц.Жанлав гэгч энэ этгээд хөрөнгө орлогоо мэдүүлүүлэхдээ “Жадав”, “Дорнод” нэртэй хоёр компаниа бас л нуучихсан байсныг Авилгалтай тэмцэх газрынхан илрүүлсэн юм гэнэлээ. Гэвч мань эр.”Би энэ компаниудаас хувьцаа эзэмшихээ болиод удаж байгаа, өөр хүний нэр дээр шилжүүлээд өгчихсөн. Гэтэл үүнийгээ хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ орхигдуулсан байна...” гэдэг тайлбар хийгээд өнгөрсөн. Мань хүн хувийнхаа компанийг хэнд шилжүүлсэн нь одоо хүртэл тодорхой бус байгаа. Гэхдээ түүний нэр дээр байдаг байсан “Жадав” гэгч компани 1000 гаруй га газар хайгуул хийх тусгай зөвшөөрөлтэй. Ц.Жанлав Аймгийн засаг дарга болсныхоо дараа хувийн компанидаа үйлчилж, тусгай зөвшөөрөл, газар эзэмших эрхийг бөөн бөөнөөр нь авсан гэдэг мэдээлэл ч чих дэлсэж байна билээ.
Ерөнхий сайдаа аймаг хувьчлаад авчихсан аймгийн дарга нараа яах вэ?
Энэ мэтчилэн тоочоод байвал Дорнод аймгийн Засаг даргын тухай асар их баримт, асар их “но” гарч ирэх бололтой. Засаг дарга гэдэг энэ албан тушаал эзэн хаан гэсэн үг биш биз дээ. Яахаараа энэ хүнд хууль дүрэм үйлчилдэггүй юм бэ? Ц.Жанлав гэгч энэ нөхөр Дорнод аймгийн МАХН-ын хороог толгойлдог. Бас болоогүй Засаг дарга нь. Гэвч 2008 оны сонгуульд түүнийг нэр дэвшихэд нутгийн зон олон хүлээж аваагүй. Засаг даргаар томилогдох болоход ч бас л бөөн эсэргүүцэлтэй тулгарч байсан. Гэвч мань эр намынхаа нэрээр түрүү барьж, бас АН-ын хэсэг төлөөлөгч нартай хуйвалдан Засаг даргын суудлаа олж авч байлаа. Үүний хар гайгаар Монголын торгон хил, түүхийн гашуун үнэнийг хөрс шороондоо хадгалсан Дорнын буурал тал, Халхын гол харийнхны мэдэлд шилжээд дуусах нь ээ. Ерөнхий сайдаа аймаг хувьчлаад авчихсан юм шиг дур зоргоороо загнаж суугаа Засаг дарга нарынхаа толгойг илсээр байх уу? Танай намын нэр хүнд шалны алчуур шиг газар хэвтэх нь хамаагүй юм гэхэд Монгол улсын эрх ашиг, Үндэсний аюулгүй байдлыг ч хөндөж байгаа иймэрхүү этгээдүүдэд хариуцлага тооцох болоогүй гэж үү?
Б.Цоожчулуунцэцэг
Өнгөрсөн долоо хоногт олон улсын хэмжээнд ч анхаарал татахаар нэгэн үйл явдал тохиолоо. Монгол Улсын ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Дорнод аймагт очиж ажиллах үеэр БНСУ-ын Засгийн газар, Койка байгууллага болон Монгол Улсын Засгийн газраас мэдэгдэл хийж Дорнод аймгийн Халх голын сав нутагт тариалан хөгжүүлэх зорилгоор солонгосчуудад 270.000 га газар ашиглуулахаар шийдвэрлэснийг зарлалаа. Энэ нь 2700 хавтгай дөрвөлжин км бүхий их хэмжээний нутаг юм. Жишиж хэлбэл, энэ нь өнөөгийн Улаанбаатар шиг хэд хэдэн хот байгуулахад хангалттай хүрэлцэх газар ажээ.
Монголын эрх баригчдын дээрх шийдвэр БНСУ хилийн чанадад дор хаяж зуугаад жилээр тариалангийн газар түрээслэн авах стратеги бодлогоо хэрэгжүүлж буйн томхон илрэл боллоо. 99 жилийн хугацаагаар газар түрээслэх асуудлыг 2006 онд БНСУ-ын ерөнхийлөгч Ро Мүн Хён Монголд айлчлах үеэр хөндөн тавьжээ. Удалгүй солонгос мэргэжилтнүүд, судлаачид хүрэлцэн ирж Халх голын сав газарт судалгааны ажлыг ч хийсэн байна. Гэхдээ, солонгосын компани 99 жилээр газар түрээслэх гэдэг нь Монголд ихээхэн хэл ам дагуулж, авилгын хэрэг ч сөхөгдөв. Ийм учраас солонгосчууд асуудлыг Койка байгууллагаараа дамжуулан зүтгүүлж, газар тариалангийн загвар аж ахуй хөгжүүлэх нэрийн дор удаан хугацаагаар их хэмжээний газар эзэмшин ашиглахаар болж байна. Гарын үсэг зурах ёслолын үеэр солонгос эрхэмүүд болон Монгол Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүд үүнийг Дорнод аймгийн хэсэг иргэдийг ажлаар хангаж, Монголд солонгосчуудын тарьсан хүнсний бүтээгдэхүүнийг гадаадад экспортлох чухал үйл явдал боллоо гэж мэдэгдэв. Гэвч, гадныханд газраа эзэмшүүлэх нь Монголд юу авчрах вэ гэдгийг дэлхийн эрдэмтэд их л өөрөөр харж байгаа ажээ.
Хоёр жилийн өмнө Монголд болж байгаатай яг ижил асуудал олон улсад ихээхэн шуугиан тарьж, олон улсын нэр хүндтэй мэдээллийн хэрэгсэлүүдээр ахин дахин цацагдаж байсан юм. Өмнөд Солонгосчууд Африк тивийн өмнөд эргийн Мадагаскар улсад 10 гаруй мянган хавтгай дөрвөлжин км хөндөгдөөгүй газрыг тариалангийн зориулалтаар 99 жилийн хугацаатай хямд түрээслэхээр тус улсын засгийн газраар нь зөвшөөрүүлсэн байна. Гэвч энэ шийдвэр нь тус улсын иргэдийн зүгээс болон улс төрийн хүрээнд ширүүн эсэргүүцэлтэй тулгарч, улмаар Мадагаскарын шинээр сонгогдсон засгийн газар нь өмнөх засгийн газрынхаа дээрх шийдвэрийг цуцалж байжээ.
Мадагаскарт болсон үйл явдалтай холбогдуулан НҮБ-ын Хүнс, Хөдөө аж ахуйн байгууллага хүнс импортлогч орнууд ядуу буурай орнуудад “шинэ маягийн колони”-ийн систем бий болгож байна гэж шүүмжилж анхааруулсан юм (Тухайлбал, энэ асуудлыг Анлийн “Financial Times”-д хөнджээ: http://www.ft.com/cms/s/0/ea8de830-b5d9-11dd-ab71-0000779fd18c.html...).
Учир нь, НҮБ-ын Хүнс, Хөдөө аж ахуйн байгууллага дэлхийн хүн амын хурдтай өсөлт, экологийн доройтлоос шалтгаалан 40-50 жилийн дараа хоол хүнс нь дэлхий дээрх хамгийн үнэтэй бүтээгдэхүүн болж хувирна гэдгийг судлан тогтоосон юм. Жиших юм бол, ирээдүйд хүнс хоол нь өнөөгийн нефт шиг л адармаатай асуудал болно гэсэн үг. Гэхдээ, одоо ч газар тариалангийн бүтээгдэхүүний үнэ маш хурдтай өссөөр байгааг бид харж байна.
Хятад, Өмнөд Солонгос зэрэг улсууд дээрх асуудлыг урьдчилан харж өөрийнхөө хүнсний хангамжийг баталгаажуулахын тулд одооноос ядуу буурай орнуудыг хараандаа авч хөдөлж эхэлж буй ажээ. Мадагаскарт болсон үйл явдал ч үүний бодит жишээ. Судлаачдын үзэж буйгаар шинэ колоничлолын гэгдэх энэ бодлого ирээдүйд ядуу орнуудад ихээхэн хохиролтой байх ажээ. Одоохондоо газар тариалангийн технологи хөгжөөгүй, мэдлэггүй байгааг нь далимдуулан явуулж буй энэ зальт бодлогын уршгаар тэдгээр ядуу орнууд эргээд өөрсдөө хүнсний хомсдолтой нүүрлэж, улмаар мухардалд орох юм. Өөрөөр хэлбэл, хүнсний үнэ тэнгэрт хадаж эхлэх тэр үед тэдгээр ядуу орнууд өөрсдөө хөдөө аж ахуйн салбартаа юу ч хийж чадахааргүй болж хоосон хоцорсон байх ажээ. Чухам ийм учраас л НҮБ дээрх явдлыг түрэмгий үйл ажиллагаа гэж шүүмжилж байна.
Монголд яг л дээрх үйл явдал болж байна. Уур амьсгал нь хуурай, ихэнх нутагт хөрс нь эмзэг Монгол бол газар тариалан эрхлэх нутаг нэн хомс орны тоонд ордог. Гэхдээ, 90 оноос өмнө оросууд Дорнод Монголын тэрхэн хэсэг Халх голын сав газрыг ирээдүйд Монголын хамгийн үржил шимтэй хөрстэй, стратегийн газар тариалангийн бүс байх болно гэж тогтоосон байдаг юм. Монголчууд ашиглаагүй шахуу үлдээсэн шимт хөрстэй, усны нөөц бүхий сүүлийн ганц энэ бүс нутгийг өнгөрсөн долоо хоногт солонгосчууд албан ёсоор ийнхүү гартаа оруулж авлаа. Монголын засгийн газар, УИХ-ын гишүүд болон солонгосчууд энэ сав газраас монголыг хүнсээр давхар хангана гэх мэт сайхан тайлбар хийж байгаа боловч, аль ч тохиолдолд солонгосчууд өөрийн хүнсний хангамжаа баталж, монголчууд өөрийн нутагт ургуулсан хүнсийг гадныхнаас худалдаж авахаар болж байгаа нь эрүүл ухаантай хэнд ч ойлгомжтой байна. НҮБ-аас ядуу орнуудад анхааруулсаар байтал Монголын эрх баригчид үлдсэн ганц тариалангийн бүс нутгаа УИХ, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр нухацтай хэлэлцэлгүй гадныханд өгч ашиглуулахаар боллоо.
Төв азийн Монгол Улс нь Солонгосчуудын хувьд Мадагаскараас арай онцлог улс юм гэдгийг энд давхар дурдах нь зүйн хэрэг болов уу. Сүүлийн үед Монгол нь солонгосын үндэсний үзэл, улс төрийн бодлогынх нь бай болж байгааг мэдээллийн хэрэгслээр хөндөн бичих болов. Юу гэвэл, солонгосчууд Монголыг, ялангуяа Дорнод Монголыг өөрсдийн өвөг дээдсийн өлгий нутаг гэж шууд зарлаж байгаа нь ч санаандгүй зүйл биш. Өмнөд Солонгосын түүхчдийн дунд өөрийн үндэстний гарал үүслийн талаар маргаан байдаг юм байна. Хэсэг эрдэмтэд нь солонгос үндэстэн Зүүн Өмнөд Азийн хүмүүстэй холбоотой гэх буюу Солонгосын хойгийн уугуул ард түмэн гэж үздэг бол өөрийн түүх, соёл дахь хятадын нөлөөг үгүйсгэдэг үндэсний үзэлт түүхчид нь солонгос үндэстэн Монголд үүссэн гээд үүнийгээ онолын түвшинд гарган тавихыг оролддог байна. Гэхдээ, Өмнөд Солонгосын улс төрчид үндэсний үзэлт түүхчдээ илт дэмжиж байгаа нь харагддаг.
Тухайлбал, 2006 онд Өмнөд Солонгосын ерөнхийлөгч Монголд айлчлахдаа монгол, солонгос ижил гэсэн санааг гэж хэлж байсан юм. Мөн хэдхэн хоногийн өмнө л гэхэд, Өмнөд Солонгосын Үндэсний ассамблейн гишүүн Ким Чхун Хван Монголд айлчлахдаа Улсын Их хурлын дарга Дэмбэрэлд Монгол бол бидний өвөг дээдсийн газар нутаг юм шүү гэдгийг нүүрэн дээр нь хэлж байна билээ. Монгол суугаа Өмнөд Солонгосын элчин сайд Пак гэгч Ийгл телевзээр ярилцлага өгөхдөө Монгол бол солонгосчуудын өвөг дээдсийн нутаг гэдгийг ч монгол үзэгчдэд давхар сануулж байв.
Хэдхэн жилийн өмнө Өмнөд Солонгосын эрдэмтэд Дорнод Монголд солонгос хороолол байгуулах төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж үзэж буй тухай мэдээлал гарч байсан билээ. Юутай ч, дэлхий нийтэд шинэ колоничлолоос болгоомжлохыг сануулан буй энэ үед Өмнөд Солонгосчууд Дорнод Монголд их хэмжээний газар эзэмших стратегийн зорилгоо хэрэгжүүлэхээр өнөөгийн Монгол Улсын Их Хурал, Засгийн газраар албан ёсоор шийдвэр гаргуулж байна. Монголын Засгийн газарт өөрийн ард иргэдээ хүнсээр хангах, үндэсний аюулгүй байдлаа бататгах хөдөө аж ахуйн олигтой бодлого, стратеги алга. Монгол нь Чили зэрэг орон шиг авхаалжтай хөдөлж, бусдаас суралцсан зүйлгүй. Харин, гадны улсын хүнсний хангамж, түүхий эдийн бааз болж, түүнд нь хямд ажиллах хүчин бэлдэж өгдөг орон болох замруу явж байна.
Солонгосчууд авилгад идэгдсэн өнөөгийн Монголын төрийн багууллагуудаар шийдвэр гаргуулж өөрийн бодлогоо гүйцэлдүүлэх нь асуудлыг анх тавих үеэс л мэдэгдэж байсан юм. Монголын төрийн эрхэнд буй эрхэмүүдийн дотор аль нэг улсын заавраар хөдөлдөг бүлэг ч хэдийн бий болж ингэж хүчээ авсан байж магадгүй гэж ярилцах болсон билээ. Магадгүй ч гэж дээ. Тэртээ тэргүй иргэд Монголын төрийн байгууллагууд ямар болсныг мэдэж байгаа.
Ямартай ч, одоогоор үйл явдал эхлэл шатандаа явж байна. Монголын иргэд, улс төрийн хүчнүүд үүссэн нөхцөл байдалд яаж хандах, юу хийхийг цаг хугацаа харуулна байх. 1990-ээд онд Монголын Засгийн газар Монголын агаарын орон зайг гадны нэг компанид 99 жилээр түрээслэхээр шийдвэр гаргаж байсныг нь цуцлуулж байсан нэгэн хэрэг явдлыг уншигчид нэг санахад илүүдэхгүй биз ээ.
Х.Мөнх
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
http://uugan_n.blog.gogo.mn/
"Газаргүй Монгол"
дээдэс минь бидэнд алт мөнгө, зэс жонш гээд бүх төрлийн ашигт малтмал бүхий уудам газар нутгийг үлдээсэн. Харин өвгөдийнхөө үлдээсэн энэ их баялагт эзэн суух хувь бидэнд хуруу дарам дутаж байна. Хэдхэн нөхөд гадны гар хөл болон ашигт малтмалаа өгөөд дуусаж байна. Гэтэл тэд газар доорх баялгаа бусдад өгөөд зогсохгүй газраа худалдах дээрээ тулжээ. Юу гуйсан гэж газраа өгөх гэж байгаа юм бүү мэд. БНСУ монгол улсаас түрээсээр газар авахаар олон жил хөөцөлдөж байгаа. Миний мэдэхээр лав Нийслэл хотын далан давхарыг Солонгос хороолол болгох хүсэлт тавьж байв. мөн Яармагийн дэнж дээр өөрийн хороололоо босгох тухай хүсэлтээ илэрхийлж байлаа. Үүний зэрэгцээ өмнөговь аймгийн газар нутгийг 100 жилийн хугацаатай түрээслэнэ гэсэн шум бас л тарж байсан. Энэ бүхний эцэст тэд зорилгодоо хүрчээ. Хүрэх хүрэхдээ бүр бидний хүнсрүү дайрчээ. Солонгос улс газар нутаг багатай. дээр нь хөдөө аж ахуйн салбар нь эрүүл хүнс үйлдвэрлэх боломж нь хомсдож байгаа. Энэ утгаараа олон жилийн турш бидний толгойг эргүүлсэн Солонгосчууд халх голын ай сав нутагт газартай болжээ. 270,000 га талбайг 99 жилийн хугацаатай Монгол улсаас авсан гэнэ. Халх голын ай сав нутаг нь хэзээнээсээ Азийн зарим улсыг шүлсээ унгаж нүдээ өгөхөөр улайрч байсан газар. Япончууд тэртээх 1939 онд энэ газарт л эзэн суух гэж Монгол улсруу халдан довтолж байсан билээ. Нэгэн Япон цэргийн тэмдэглэлийн дэвтэрт би халх голыг эзлээд эзэн хаанаасаа газар авна. Тэгээд эндээ газрын эзэн болно гэсэн тэмдэглэл байсан. Өнөөдөр ч халх голын музейд энэ тэмдэглэл хадгалагдаж байгаа. Харин өнөөдөр энэ нутагт Япон бус солонгосчууд эзэн суужээ. Манай төр засгийнхан энэ нутагт солонгосчууд газар тариалан эрхлэнэ. тэгээд монголчуудад цэвэр хүнс өгнө гж яриад байна. Үнэн хэрэгтээ өөрийн улсын хүнсний аюулгүй байдлаа хангах гэж монгол улсын газар нутаг дээр эзэн сууж байгааг үл ойлгоно. Үл ойлгосон гэхээсээ илүү мөнгө хахуульд төрийн эрхэмүүд автсан байх. Эхний хэдэн жилдээ бидэнд хүнс нийлүүлэх л байх. харин өөрийн нутагт нь ногоо ургахаа болиод ирэхийн цагт монголоос хүнсээ зөөнө. Бид юу ч хийж чадахгүй. Ер нь буурай хөгжилтэй улс орныг эзлэх нэг арга нь санхүүгийн түрээс. нөгөөх нь газар нутгийн түрээс гэж олон улсынхан анхааруулж байна. ЯГ энэ аргыг монголд Солонгосчууд хийчлээ. Бид юу ч хийж чадсангүй. Хэрэ өгөх гээд байсан л юм бол өөр газар нутгийг түрээслэж болоогүй л юм байх даа гэсэн халаглал олон хүнд бий. Яагаад заавал халх гол гэж... Монгол улсын хамгийн үржил шимтэй газар нутаг халх гол гээд хэдэн жилийн өмнө тогтоосон. Бас атрын аян халх голын зүг чиглээд байгаа билээ. Халх гол гэсэн нэрийн бүтээгдэхүүн бий болох боломж бас бий. харин энэхүү боломжийг Солонгосчууд биднээс булаачихлаа.
Жич та миний бусад үзэл бодолтой танилцмаар байвал http://uugan_n.blog.gogo.mn/ руу орж үзэж болно. Та орно гэдэгт итгэлтэй байна. Баярлалаа.
Tag Газар тариалан
Одоогоос сарын өмнө “Тэргүүн” сонинд “Амины үнэтэй, цусны толботой Халхын гол харийнхны гарт очих гэж байна” гарчигтай нийтлэл хэвлэгдсэн билээ. Дорнод аймгийн Засаг дарга Ц.Жанлав аймгийнхаа Иргэдийн хуралд санал оруулж Халхын голын сав газраас 170,000 га газрыг хууль зөрчин, зарах гэж байгаа тухай баримт нотолгоотойгоор мэдээлсэн. 170,000 га газар зарах тухай энэ асуудал Аймгийн Иргэдийн хурлын тэргүүлэгч нэртэй хэдхэн хүний дунд яригдаж, тогтоол гаргасан байсныг мэдсэн ард иргэд эсэргүүцэж, Ц.Жанлав дарга өөрийгөө гэм буруугүй хэмээнхэвлэлийн хурал хийж, “Тэргүүн” сониныг шүүхэд өгнө гэж заналхийлж байсан ч энэ нийтлэл гарсны дараа Дорнод аймгийн Иргэдийн хурлын тэргүүлэгч Н.Хүрэлбаатар тогтоолоо хүчингүй болголоо. Ингэснээр “Халх гол” төсөл хэрэгжүүлэх нэрээр их хэмжээний газар эзэмшихийг санаархаж байсан Солонгосчууд, тэдэнд найр тавьж, хөрөнгө оруулалт татах нэрээр эх орныхоо газар нутгийг худалдах гэж байсан албан тушаалтнуудын санаархал хэрэгжих боломжгүй болж байгаа юм.
Амины үнэтэй, цусны толботой Халхын гол харийнхны гарт очих гэж байна
ГАЗРЫН НАЙМААГААР МЭРГЭШЭЭД БАЙГАА ДОРНОДЫН ЗАСАГ НОЁН Ц.ЖАНЛАВ ХАЛХ ГОЛЫН 170 МЯНГАН ГА ГАЗРЫГ СОЛОНГОСЧУУДАД ЗАРАХААР УЛАЙРЧ ЭХЭЛЛЭЭ
Дорнод аймгийн засаг дарга Ц.Жанлав гэгч хэмжээ хязгааргүй баян, хэнд ч дийлддэггүй эрх дураараа, хууль дүрэм гэдэгт баригддаггүй том эр байх юм. 2008 оны хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ нуусан хэргээр Авилгалтай тэмцэх газарт хүртэл шалгагдаж байсан энэ эр Улаанбаатар хотод байх дөрвийн дөрвөн орон сууцны байраа яагаад Хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ бичээгүй тухайгаа тайлбарлахдаа “Манай эхнэр хаана хичнээн байртайг би мэдэхгүй” хэмээн ярьж олон хүнийг гайхашруулсан. Дорнодод хамгийн үнэтэй машин унадаг, хамгийн өндөр орлоготой, бас болоогүй хамгийн чинээлэг энэ эр үнэндээ хаана ямар байр, байшин барилга байгаагаа мэдэхгүй болтлоо баяжчихсан юм байлгүй. Хэнтий аймгаас гаралтай энэ эр өмч хувьчлалын үеэр Дорнодын махны үйлдвэрийг худалдаж авч, 1000 гаруй ажилчинтай байсан том үйлдвэрийн хаалгыг барьсан. Харин Засаг дарга болсноосоо хойш хотод хичнээн байр савтайгаа ч мэдэхгүй болтлоо огцом баяжаад байгаа юм гэсэн. Сүүлийн зургаан жил Дорнод аймгийн Засаг даргаар ажилласан Ц.Жанлавыг газрын наймаа, тусгай зөвшөөрлүүдийн хүчээр асар хурдан хугацаанд баяжчихсан хүн гэж ярьж байна. Энэ яриа ч ор хоосон зүйл биш бололтой.
Амины үнэтэй, цусны толботой Халхын гол харийнхны гарт очих гэж байна
Халхын гол. Энэ нэр Монгол хүн бүрийн сэтгэлд халуун дулаанаар оршиж, Монгол хүн бүрийн бахархал болон зүрхэнд дүрэлзэж байдаг. Чиний миний, таны өвөө, эмээ энд бүлээн цусаа урсгаж, халуун амиа зольж, сөөм ч газрыг харийн дайсанд алдахгүй гэхдээ цээжээрээ хамгаалж үлдээсэн юм. Гэтэл эх орны торгон хил, цусны толботой, амины үнэтэй энэ ариун дагшин газар харийнхны мэдэлд очиход бэлэн болчихоод байна. Одоогоос 10 гаруй жилийн өмнө Япончууд халхын голын раойнд цагаан буудай тариалах гэж туршиж үзээд чимээгүй алга болчихсон юм гэнэлээ. Тэгвэл өнөөдөр Халхын голын районы 170 мянган га газар Солонгосчуудын мэдэлд очих дээрээ тулчихаж. Худлаа гэвэл, итгэхгүй байвал баримтыг нь үз. Дорнод аймгийн Засаг дарга Ц.Жанлав гэгч улаандаа гарсан эр 2010 оны 5 сарын 7 ны өдөр аймгийнхаа Иргэдийн хурлын тэргүүлэгч гэх цөөн хэдхэн хүнийг цуглуулж байгаад Дорнод аймгийн Иргэдийн хурлын 26 тоот тогтоол гэгчийг гаргачихаад сууж байна. Уг тогтоолд:
1.Атаршсан 40 мянган га газрыг зориулалтын дагуу газар тариалангийн эргэлтэнд оруулж, эрчимтэй ашиглахыг эзэмшигч, аж ахуй нэгж, иргэдэд даалгасугай.
2.Атаршсан газрыг газар тариалангийн үйлдвэрлэл эрхлэгч иргэн, аж ахуй нэгжид дахин эзэмшүүлэх ажлыг холбогдох газрын тооцоо судлагаа, санал дүгнэлтийг үндэслэн зохион байгуулж, ажиллахыг Халхгол сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал \Ц.Насанхүү\ Засаг дарга \Ц.Сүхбаатар\ нарт даалгасугай.
3. “Халхгол төсөл”-ийн хүрээнд 170 мянган га шинээр атар газар эзэмшихтэй холбогдуулан газар эзэмших, хөрөнгө оруулах сонирхол бүхий гадаад дотоодын аж ахуй нэгж байгууллагуудын хөрөнгө оруулалтын 5-10 хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө мөнгийг гүйцэтгэлийн баталгаа болгож, аймгийн хөгжлийн санд төвлөрүүлсний үндсэн дээр газар эзэмших, эрх олгохыг аймаг сумын Засаг дарга нарт үүрэг болгосугай” гэсэн байх юм. Дорнод аймагт 40 мянган га газрыг тариалангийн чиглэлээр ашиглаж байгаа гэх боловч үнэн хэрэгтээ энэ газрын арван хувийг ч бүрэн ашиглахгүй байгаа. Албан бус мэдээллээр тус аймгийн хэрэгцээг хангахад 2 мянган га газар л хангалттай гэнэ. Тиймээс бусдын эзэмшилд шилжүүлсэн 40 мянган га газраа бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй байж яагаад 170 мянган газар дахин бусдад өгөх гээд байна вэ? гэсэн хардлага зүй ёсоор гарч ирж байгаа юм. Учир мэдэх олон хүмүүс энэ асуудалд газрын наймаагаар гаршсан Ц.Жанлав тэргүүтэй цөөхөн хэдэн хүнийг буруутгаж, Халын голын раойны газар нутгийг харийнханд өгөх гэж байна хэмээн ярьцгааж байна. Үнэхээр ч хардахгүй байхын арга алга.
170 мянган га газар зарах нууц хуйвалдаан
Өнөөдөр Халхын голын раойны 170 мянган га газрыг бусдад худалдах гэж байгаа гэдгийг төрийн эрх мэдэлтнүүд бүү хэл, аймаг орон нутгийнхан ч мэдэхгүй л сууж байна. Хамгийн хачирхалтай нь 170 мянган га газар буюу бүхэл бүтэн нэг сумын нутаг дэвсгэртэй тэнцэхүйц хэмжээний том газар зарах шийдвэрийг аймгийн Засаг дарга, Иргэдийн хурлын тэргүүлэгч нэртэй 5-6 хүнтэй нийлж сууж байгаад л гаргачихаж. Дорнод аймгийн Иргэдийн хурлын тэргүүлэгчдийн 26 тоот тогтоолд “Халхгол төсөл”-ийн хүрээнд 170 мянган га шинээр атар газар эзэмшихтэй холбогдуулан газар эзэмших, хөрөнгө оруулах сонирхол бүхий гадаад дотоодын аж ахуй нэгж байгууллагуудын хөрөнгө оруулалтын 5-10 хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө мөнгийг гүйцэтгэлийн баталгаа болгож, аймгийн хөгжлийн санд төвлөрүүлсний үндсэн дээр газар эзэмших, эрх олгохыг аймаг сумын Засаг дарга нарт үүрэг болгосугай” гэсэн үг үсэг дурайж байна. Гэвч энд хичнээн төгрөгний хөрөнгө оруулалтыг хэн хийх, “Аймгийн хөгжлийн сан” –д тушаах ёстой 5-10 хувь гэдэг нь хичнээн төгрөг болох, Дорнодын 170 мянган га газарт хэн хөрөнгө оруулах гэж байгааг огтхон ч дурьдсангүй. Зүгээр л битүү хатуу үг хийгээд ямар ч байсан газар зарах эрхээ энэ 26-р тогтоол гэгчээрээ л баталгаажуулж авсан бололтой юм. Энэ том тогтоолыг гаргахдаа Аймгийн Иргэдийн төлөөлөгч нарт ч мэдэгдсэнгүй. Хуйвалдаан ердөө л хэдхэн хүний дунд яригдаад өнгөрчихөж. АН-ын гаралтай нэг төлөөлөгч “Халх голын раойны газар зарах тогтоол гарсан” гэдгийг сонсоод Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга Н.Хүрэлбаатар гэгчтэй уулзаж, асууж тодруулсан юм байх. Хүрэлбаатар дарга хэл амнаас айсан юм байлгүй “Ер нь бол тийм зүйл яригдсан. Гэхдээ баталгаажаагүй шүү дээ” гээд л бултчихаж. Иргэдийн хурлын төлөөлөгчид нилээн нэхэл дагал болж байж, энэ 26 тоот тогтоолыг олж авч, “Энэ чинь юу юм бэ?” гэж Н.Хүрэлбаатараас дахин асуухад “Өө. Нэг иймэрхүү юм яригдсан. Гэхдээ хүчин төгөлдөр зүйл биш. Манай бичээч андуураад биччихсэн байна лээ” хэмээн хамаг бурууг жирийн нэг албан хаагч руугаа чихэхыг оролдсон байх юм. Гэтэл энэ тогтоол нь албан ёсны тамгатай, тоотой, өөрийнх нь гарын үсэгтэй, баахан “Олгосугай, Шилжүүлсүгэй, Даалгасүгэй” гэсэн үг өгүүлбэртэй, тэдний газар зарах гэсэн далд санааг бүрэн дүүрэн илчилчихээд байхад Иргэдийн хурлын дарга айж сандарч, албан хаагч нэг бичээч эмэгтэйг буруутгах гэж оролдож байхыг бодоход хэрэг нь илэрчих вий гэж их л айцгааж байгаа бололтой юм. Ингэхэд Дорнод аймгийн Иргэдийн хурлын дарга Н.Хүрэлбаатар гэгч хэн бэ? гэсэн асуулт өөрийн эрхгүй гарч ирж байна. Н.Хүрэлбаатар өмнө нь Засаг дарга Ц.Жанлавын орлогч байжээ. Орон нутгийн сонгуулийн дараа Засаг дарга лобби хийж, өөрийн орлогч байсан Н.Хүрэлбаатарыг ИТХ-ын даргаар гаргаж ирсэн гэдэг яриа хүртэл хэсүүчилж явна. Тиймээс Ц.Жанлав Иргэдийн хурлын даргаараа өөрийнхөө хуучин орлогчийг томилуулчихаад аймагт бүх эрх мэдлийг гартаа авч чаджээ. Энэ хүн ИТХ-ын дарга бус Ц.Жанлавын туслахийн л үүрэг гүйцэтгэдэг бололтой.
Солонгосчууд Халх голын газар нутгийг түрээслэх хүсэлтийг удаа дараа гаргаж байжээ
Нэг хэсэг алт ухаж, газар хөндөж, ашигт малтмалын төлөө нүдээ ухаад өгөхөөс ч буцдаггүй байсан харийнхан өнөөдөр Монголд уул уурхай биш газар тариалан эрхлэх сонирхолтой болцгоож байгаа гэнэ. Тэр ч бүү хэл солонгосчууд Дорнодын Халх голыг газар тариалангийн бүс болгох төсөл хэрэгжүүлэхээр хүсэлт тавьсан юм байх. Солонгосчуудын хорхойсоод байгаа Халх голын сав газар бол үнэхээр үржил шимт хөрстэй. Аль 1970-аад онд энд Халх голын САА гэж том айл байлаа. Халх голын САА 1989 онд 35.000 тонн үр тариа хураан авч улсын аварга болж байсан түүхтэй. Тэр үед үтрэм дээр ургац нь багтахгүй хальж, Чойбалсан хотын гурилын үйлдвэр рүү ачуулаад ч дийлдэхгүй, их үр тариа асгарч байж. Ямар сайндаа Дорнод аймгийн хэмжээнд тэр их буудайг агуулах сав олдохгүй сандарч, хөрш зэргэлдээ Хэнтий аймаг руу ачуулж байх вэ. Тэр ч бүү хэл ургацаа хадгалах савгүй болж, Чита муж руу ачуулж байсан гэдэг. Хэдхэн жилийн өмнө ургац найгаж байсан энэ газар өнөөдөр атаршчихаад байгаа нь үнэн. Гэхдээ Атрын гурав дахь аяныг эхлүүлж, өөрсдийн хүч хөрөнгөөр өөрсдийнхөө идэх хүнсийг бэлтгэж, нэг ч гэсэн хүнийг ажлын байртай болгох хүсэлтэй олон мянган хүн эх орны торгон хил Халхын голыг харийнханд өгөхийг эсэргүүцэж байгаа. Үнэнийг хэлэхэд Солонгосчууд энэ газар нутаг дээр тариа тарьж, ногоо суулгаж, түүнийг нь монголчууд иднэ гэхэд итгэх хүн алга. Солонгосчуудын бүхэл бүтэн том хот Халхын голын хөвөөн дээр л бий болно гэдэгт тэд эргэлзэхгүй байна.Өнөөдөр Ц.Жанлав өөрийнхөө энэ хууль бус шийдвэрийг өмгөөлөхийн тулд “Халхын гол төсөл” гэгчийг урьдаа барьчихаад байгаа. Гэвч энэ төсөл нь тун бүрхэг. БНСУ-ын Олон Улсын хамтын ажиллагааны “Койка” байгууллагын санхүүжилтээр “Халх голын бүс нутагт хөдөө аж ахуйг сэргээн хөгжүүлэх мастер төлөвлөгөө боловсруулах” төсөл гэгчийг л хийсэн гэдэг мэдээлэл л байна. Энэ төслийн хүрээнд Солонгос ноёд Дорнод аймгийн Халхгол сумаас 270,000 га талбай авах сонирхолтой байгаа юм гэсэн. Гэвч энэ асуудлыг Засгийн газар дэмжээгүй. Т.Бадамжунай сайд танилцуулгыг нь үзээд л өнгөрсөн аж. Халхын голын раойн бол газар тариалангийн бүс нутгаас хамгийн их үржил шимтэй хөрс. Энэ нутгийн хөрс Сэлэнгийн хөрснөөс хэд дахин илүү үржил шимтэй, газар тариалан эрхлэхэд хамгийн тохиромжтой. Гэхдээ газрын үржил шим ч гэсэн хязгаартай. Халх голын ойролцоох газар нутаг хэзээ нэгэн цагт Монголчуудыг тэжээж, амин зуулгыг нь залгуулах ёстой. Дээр нь түүхийн онц дурсгалтай газар. Тиймээс энэ нутгийг харийнханд өгч хэрхэвч болохгүй гэж учир мэдэх улс ярьж байна. Тэр ч бүү хэл Халхгол төслийг дэмжигч хэдэн нөхөр Монгол улсын Ерөнхий сайдад төслөө танилцуулах, түүнээс дэмжлэг авах гэж нэг бус удаа оролдсон ч Сү.Батболд тэднийг хүлээж аваагүй гэж албаны эх сурвалж мэдэгдэж байна. Энэ бол жижиг асуудал биш. Их хэмжээний газар нутагтай холбоотой асуудал учраас Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр орж, Засгийн газар дээр хэлэлцэгдэж төрийн түвшинд хүртэл яригдах нь тодорхой. Гэтэл Ц.Жанлав өнөөдөр Ерөнхий сайдын хэмжээний том асуудлыг бие даан шийдэж, Солонгосуудад Халхын голын раойны газар нутгаас хэсэгчлэн зарсаар байгаа гэнэ.
Түндэмүн сауны солонгос ноёд Халхын голд 40 мянган га газар эзэмших эрхтэй гэв үү?
Энэ мэдээллийн мөрөөр сурвалжилж байхад “Түндэмүн сауны солонгос ноёд Халхын голд 40 мянган га газар эзэмших эрхийг Ц.Жанлаваас авсан” гэсэн чихэнд чимэггүй мэдээлэл чих дэлсэж байна. Улаанбаатар хотод байх “Түндэмүн” сауны эзэд “Хан Соламон” компанитай аж. Тэд Ц.Жанлаваас 40 мянган га газар авчихсан байгаа. Сүүлийн үед Ц.Жанлавын эхнэр байн байн Солонгосруу нисдэг болсон нь ч үүнтэй холбоотой. Харин ямар үнээр 40 мянган га газар зарсан нь тодорхойгүй байна гэж Дорнодчууд ярьцгааж байна билээ. Сүүлийн үед огцом баяжиж, хаана ямар хөрөнгө мөнгөтэйгээ ч мэдэхээ больчихоод байгаа Ц.Жанлавыг зургаан жил аймгийн Засаг даргаар ажиллах үед Чойбалсан хотын А зэрэглэлийн бүсэд байх бүх газар эзэнтэй болчихсон гэнэ. Хууль дүрмийн дагуу бол газрыг дуудлага худалдаагаар оруулах ёстой гэнэ. Гэвч бүх газар дуудлага худалдаагаар орсонгүй. Аймгийн төсөв төлөвлөгөө батлахдаа “Газрын орлого 40 сая төгрөг аймгийн төсөвт оруулж ирнэ” гэж албатай юм шиг ярьцгаадаг. Гэвч газар бусдын өмч болж хувираад байдаг. Харин төсөвт орж ирэх ёстой мөнгө үргэлж тасардаг аж.
Ерөнхий сайд С.Баяр Адуунчулууны уурхайн нөөц 1044 га газрыг МАК-ынханд худалдчихсан гэж үү?
Дорнод аймгийн Адуунчулууны нүүрсний уурхай гэж том уурхай бий. Чанар муутай, үнэ хямд нүүрстэй гэж зарим хүн адладаг ч гэсэн энэ уурхай олон жил Дорнодчуудыг галаар таслаагүй, бас болон хүний амь амьжиргаа болж байгаа газар. Ц.Жанлаваас өмнө Дорнод аймгийн засаг даргаар ажиллж байсан хүн түүнээс арай л илүү ухаантай эр байсан бололтой. Уурхайн нөөц газар болох 1044 га газрыг аймгийн тусгай хэрэгцээнд авчихсан байсан аж. Харин Ц.Жанлав энэ газрыг бас л нөгөө Иргэдийнхээ хурлын хэдэн тэргүүлэгч нартай нийлж байгаад хуйвалдаан зохиож, аймгийн тусгай хэрэгцээнээс гаргаж, МАК компанид өгчихөж. Хятадуудтай хамтран Шивээ овоогийн нүүрсийг урд хилээр зөөж байгаа МАК-ынханд аймгийн тусгай хэрэгцээний газрыг ямар үнээр өгсөн, яагаад тэд нарт олгох болсон нь бас л тодорхойгүй. Харин энэ талаар асуулга тавьсан Иргэдийн хурлын төлөөлөгч нарт “Ерөнхий сайд С.Баярын хүсэлтээр газар олгосон” хэмээн шивнэж байсан сурагтай. Гэвч түүний үгэнд итгэх хүн өнөөдөр алга. Зальтай, мэхтэй, албан тушаалдаа хайртай энэ эр хэл амнаас айсандаа Ерөнхий сайдын нэрийг барьж байна хэмээн хардаж байна лээ. Хамгийн харамсалтай нь Ц.Жанлавын буянаар нүүрсний нөөц газраа МАК-ынханд алдсан Адуунчулууны нүүрсний уурхайнхан газраа буцааж авахын тулд шүүхэд гомдол гаргаж, цаг, цаас хоёроо гарздаж сууна. Нэгэнт аймаг орон нутгийн удирдлагатай хуйвалдаад нөөц газрыг нь өөрийн болгочихсон мөнгөтэй, чадалтай энэ хүмүүс шүүхийнхэнг ч дор нь гартаа оруулчихна. Тэгэхээр Адуунчулууны уурхайн нөөц хятад эздийн гарт л очино хэмээн уурхайчид сэтгэл зовниж байгаагаа нуухгүй байна лээ.
Жанлавын “Жадав” компани 1000 гаруй га газар хайгуул хийх тусгай зөвшөөрөлтэй
Ц.Жанлав гэгч энэ этгээд хөрөнгө орлогоо мэдүүлүүлэхдээ “Жадав”, “Дорнод” нэртэй хоёр компаниа бас л нуучихсан байсныг Авилгалтай тэмцэх газрынхан илрүүлсэн юм гэнэлээ. Гэвч мань эр.”Би энэ компаниудаас хувьцаа эзэмшихээ болиод удаж байгаа, өөр хүний нэр дээр шилжүүлээд өгчихсөн. Гэтэл үүнийгээ хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ орхигдуулсан байна...” гэдэг тайлбар хийгээд өнгөрсөн. Мань хүн хувийнхаа компанийг хэнд шилжүүлсэн нь одоо хүртэл тодорхой бус байгаа. Гэхдээ түүний нэр дээр байдаг байсан “Жадав” гэгч компани 1000 гаруй га газар хайгуул хийх тусгай зөвшөөрөлтэй. Ц.Жанлав Аймгийн засаг дарга болсныхоо дараа хувийн компанидаа үйлчилж, тусгай зөвшөөрөл, газар эзэмших эрхийг бөөн бөөнөөр нь авсан гэдэг мэдээлэл ч чих дэлсэж байна билээ.
Ерөнхий сайдаа аймаг хувьчлаад авчихсан аймгийн дарга нараа яах вэ?
Энэ мэтчилэн тоочоод байвал Дорнод аймгийн Засаг даргын тухай асар их баримт, асар их “но” гарч ирэх бололтой. Засаг дарга гэдэг энэ албан тушаал эзэн хаан гэсэн үг биш биз дээ. Яахаараа энэ хүнд хууль дүрэм үйлчилдэггүй юм бэ? Ц.Жанлав гэгч энэ нөхөр Дорнод аймгийн МАХН-ын хороог толгойлдог. Бас болоогүй Засаг дарга нь. Гэвч 2008 оны сонгуульд түүнийг нэр дэвшихэд нутгийн зон олон хүлээж аваагүй. Засаг даргаар томилогдох болоход ч бас л бөөн эсэргүүцэлтэй тулгарч байсан. Гэвч мань эр намынхаа нэрээр түрүү барьж, бас АН-ын хэсэг төлөөлөгч нартай хуйвалдан Засаг даргын суудлаа олж авч байлаа. Үүний хар гайгаар Монголын торгон хил, түүхийн гашуун үнэнийг хөрс шороондоо хадгалсан Дорнын буурал тал, Халхын гол харийнхны мэдэлд шилжээд дуусах нь ээ. Ерөнхий сайдаа аймаг хувьчлаад авчихсан юм шиг дур зоргоороо загнаж суугаа Засаг дарга нарынхаа толгойг илсээр байх уу? Танай намын нэр хүнд шалны алчуур шиг газар хэвтэх нь хамаагүй юм гэхэд Монгол улсын эрх ашиг, Үндэсний аюулгүй байдлыг ч хөндөж байгаа иймэрхүү этгээдүүдэд хариуцлага тооцох болоогүй гэж үү?
Б.Цоожчулуунцэцэг
Зарчимд тулгуурласан манлайлал
Стивен Кови
НӨӨЦИЙГ ИЛРҮҮЛЭХ НЬ
Тухайн үед Ньютон эдүгээ болтол ач холбогдлоо алдаагүй байгаа механикийн болон таталцлын хуулиудыг түгээмэл онол болгон нэгтгэн дүгнэсэн билээ. Гэхдээ атомд асар их энерги байдгийг Альберт Эйнштейн (1879-1955) аугаа нээлтээ хийх хүртэл нийтээр мэддэггүй байв. Тэрбээр харьцангуйн онолдоо бодис хийгээд энерги нь бие биеэсээ салангид тусдаа байдаггүй, харилцан бие биеэ орлож байдаг гэдгийг тайлбарласан бөгөөд цаг хугацаа, орон зай, масс, хөдөлгөөн болон дэлхийн таталцлын тухай шинэ номлолууд нь шинжлэх ухаанд жинхэнэ хувьсгал хийсэн юм.
Эйнштейн “Намтарчилсан тэмдэглэлүүддээ” “Ньютон та, намайг өршөөгтүн. Та бол танай эрин үеийн зөвхөн хамгийн хүчирхэг оюун ухаантай хүнд л заяах цорын ганц тэрхүү замыг олсон хүн. Таны онол номлолууд эдүгээ хүртэл бидний бодит төсөөлөлд зонхилж байна. Гэхдээ аливаа юмс үзэгдлийн харилцан уялдааг илүү гүнзгий ойлгохыг хүсч байгаа бол бид таны үзэл онолыг дам туршлагын хүрээнээс улам алслагдсан өөр бусад онолоор солих шаардлагатай болоод байна” гэж бичсэн байдаг.
Хүний нөөцийг хөгжүүлэх аливаа хөтөлбөрийн зорилго нь өчүүхэн жижиг атомыг задлахад асар их энерги гардагтай нэгэн адил хүмүүсийг хөгжил цэцэглэл, өөрчлөлтийн үйл явцад татан оролцуулах замаар тэдний аугаа их бүтээлч эрч хүч, нөөцийг илрүүлэх явдал байх ёстой.
Зарчимч манлайлал нь хувийн зүгээс үзүүлэх тус дөхмийг ухаарах мэдрэмж хүний дээд сэдэл тэмүүлэл байдгаас үүдэлтэй. Ингэхдээ хүмүүс байгууллагын тодорхой нөөц боломжуудын төлөө хариуцлага хүлээдэг хамгийн үнэт актив, харин хариуцлага нь бусад бүх активыг нээх, хөгжүүлэх, захиран зарцуулах хөшүүрэг мөн. Аливаа хүнийг нөхцөл болзлоор хязгаарлагдсан золионы амьтан, шатрын хүү бус харин аугаа их ололт амжилтанд хүрч чадах чөлөөт бие хүн гэж үздэг.
Энэхүү парадигмын үүднээс сургалтанд хандах хандлага нь үр дүнд бус харин үйл явцад чиглэдэг. Зохион байгуулалттай хөгжлийн үйл явц гэдэг бол нэгд, мэдээлэл цуглуулж, дүн шинжилгээ хийх, хоёрт, тэргүүлэх зорилтууд, үнэт зүйлс болон зорилгыг сонгох, гуравт, сонголтын хувилбаруудыг илрүүлж, үнэлэх, дөрөвт, практик үйл ажиллагааг сонгон, төлөвлөх, тавд, үр дүнг анхдагч зорилгуудтай харьцуулж үзэх явдал мөн.
Хөгжлийн дараагийн үйл явц нь сургалтын байнгын хөтөлбөрийн салшгүй хэсэг байх ёстой. Нэгдүгээрт, материалын агуулга, түүний мөн чанарыг сайтар ухаарч, юуны өмнө үндсэн зарчмуудыг ойлгохыг хичээ. Хоёрдугаарт, олж авсан мэдлэгээ зузаатгаж, түүнийгээ өөрийн үзэл санаагаар баяжуул. Гуравдугаарт, сурч мэдсэн зүйлээ бусдад зааж өгч, өөрчлөлтийн ерөнхий нэр томъёог гарган, ойр тойрны хүмүүсийнхээ тухай төсөөллийг өргөжүүл. Дөрөвдүгээрт, зарчмуудыг тодорхой нөхцөл байдалд хэрэглэ. Тавдугаарт, үр дүнг ажиглан хяна.
Ийм аливаа өсөлт нь хөгжлийн шатчилсан үйл явцаар тодорхойлогддог. Удирдлагын зарчимд сургах ийм үйл явц нь хүмүүсийг урьдын бодол төсөөлөл, хуучин дадал зуршлын дөнгөнөөс чөлөөлж, дотоод сэдэл тэмүүллийг нь дэмжин бататгадаг. Байгууллагын ажилтнууд ийм байдлаар суралцвал өөрсдийн бүтэц, тогтолцоо, хэв маягийг үнэт зүйлс, үүрэг зорилгодоо улам илүү нийцүүлэх аргыг олж чадна.
СААД ТОТГОРЫГ ГЭТЛЭН ДАВАХ ХӨТӨЛБӨРҮҮД
1947 оны 10 сарын 14-нд нисэгч Чак Йегер дууны хязгаарын үл үзэгдэх ханыг нэвтэлснээрээ дуунаас хурдан нисэх хүчний эрин үеийг тунхагласан хүн. Дууны хязгаар бол давагдашгүй зүйл мөн хэмээсэн “үнэмшилтэй гэрч нотолгоо” зарим нэг аугаа эрдэмтэд байжээ. Нөгөө бусад нь болохоор дууны хурдын хязгаарт (Махын тоо) хүрмэгц нисэгч, нисэх онгоц хоёрын аль нэг нь зад үсрэх эсвэл нисэгчийн хоолой ам нь сөөх юмуу нас нь богиносох, эс бөгөөс бүр тэвчихийн аргагүй хүнд ачаалалтай болно гэж үзэж байлаа. Гэлээ гэхдээ тэрхүү түүхэн өдөр Йегер “Белл Х-1″ хэмээх нисэх онгоцоор нисч, хурдыг нь цагт 700 бээрт (Махын тоогоор 1,06-д) хүргэж чадсан юм. Түүнээс гурван долоо хоногийн дараа тэрбээр хурдаа Махын тоогоор 1,35-д хүргэж, дахиад зургаан жилийн дараа ер бусын их буюу цагт 1612 бээрийн хурдтай (Махын тоогоор 2,44) нисч, дууны хязгаар давагдашгүй хэмээсэн домгийг эгнэгт замхруулсан билээ.
Тэр өөрийн намтарт бичихдээ, “Намайг хурдаа нэмэх тоолонд онгоц маань төдий чинээ зугуухан нисч байлаа. Гэнэт хартал хянах самбарын хурд 0,965-д хүрээд, баруун тийш хэтрэн заалтын хязгаарт тулсан байв. Би нүдэндээ итгэсэнгүй! Бид дуунаас хурдан горимоор ямар ч саадгүй хурдалж байсан. Би гайхан биширсэн. Сэтгэл түгшин удтал хүлээсний эцэст дууны хурдны хязгаарыг даван туулснаар нэг ёсондоо сэтгэл уужирч билээ. Энэ үүрэг даалгаврыг үнэхээр амжилттай биелүүлэх ёстой байсныг хожим нь би ойлгосон. Учир нь хурдны жинхэнэ хязгаар тэнгэрт бус харин бидний мэдлэг, дуунаас хурдтай нисэх гэсэн хүлээлтэнд байсан юм” гэжээ.
Дууны хязгаарыг даван туулсан ч гэлээ бид хөгжил дэвшлийн замд учирч буй бэрхшээлүүдээс хүний зүгээс учирдаг хамгийн айхтар саад тотгор мөн хэмээн олон хүн үзэж буйг бас ойлгож мэдсэн билээ. Олон менежерийн хувьд хүний саадыг гэтлэн давна гэдэг бол хэдэн арван жилийн өмнө нисэх хүчний инженерүүд дууны хурдын саадыг давах гэж зүдэрч байсантай адил тийм хүнд бэрх зорилт болж байна.
Яагаад гэвэл, хүмүүсийг давуу тал юмуу активууд гэхээсээ илүү түвэг дараа хэмээн гол төлөв үзэж байна. Тийнхүү бага хэмжээний бүтээмжийг байгууллагын бүтэц, тогтолцоо, дэг журам болон үйл явцад голдуу эхлээд программчилдаг. Зарим захирлууд нэг хөдөлгүүртэй болон сэнсэн хөдөлгүүрт пүүсүүдээр нам өндөрт, бага хурдтай нислэг хийхдээ өндөр ашиг олох гэсэн ялимгүй санаархал нь хяналтаа алдаж, сүйрэхэд хүргэж болзошгүй гэдэгт итгэлтэй байдаг.
Нөгөөтэйгүүр бэлтгэл сайтай, зоримог цөөн тооны менежер хүний саад тотгор гэгчийг даван туулж, үр ашгийг тав биш бүр 500 хувиар өсгөх бүрэн бололцоотойг нотлон харуулсан байдаг. Ингэхдээ тэдний хоолой ам нь сөөж, нас нь богиносч сүйд болсонгүй, харин ч өндөр үр ашиг бүхий нэртэй пүүсүүдийн ажилтнууд эрүүл саруул, аз жаргалтай байдаг. Өөрсдийг нь байгууллагын хамгийн үнэ цэнэтэй нөөц хэмээн үзэж ханддаг болохоор тэд хөдөлмөрийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэн, бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах талаар үлэмж амжилтад хүрэхийн тулд бие биедээ туслан дэмжиж байдаг. Тэд бас “дуунаас хурдан” удирдах зарчим, практик аргуудад суралцахыг хичээж, ойр тойрныхоо хүмүүсийн хүч нөөцөд итгэдэг.
Сургалт явуулах, мэргэжил дээшлүүлэх хөтөлбөрүүд нь компанийн алсын хараа, үүрэг зорилго, зарчмуудаас урган гарах ёстой. Тэдгээр нь хүмүүст ой санамж биш харин бодол төсөөллөө баримжаалан тодорхой чиглэлд зоримог нисч, хөвж, алхах, айдас хүйдэс, өнгөрсөн үеийн бүтэлгүйтлээ даван туулах урам зоригийг өгөх учиртай. Үр ашгийг дээшлүүлэх талаар дорвитой үсрэлт хийх, дадал дүйгээ сайжруулах, зуршсан хэв загварт эрс ахиц гаргах нь олон хүмүүс хийгээд байгууллагад чухал шаардлагатай зүйл. Эс тэгвээс бүх зүйл бахь байдгаараа үлдэнэ.
Зарчимд тулгуурласан манлайлал
Стивен Кови
ӨНГӨРСӨН ҮЕИЙН ЭСЭРГҮҮЦЛИЙГ ДАВАН ТУУЛАХ НЬ
Хуучин дадал зуршлыг өөрчилж, шинийг олж авах зорилгоор өдөр тутам хувийн амжилт гаргахын тулд саад бологч хүчийг даван туулж, хөдөлгөгч хүчийг ашиглаж сурах хэрэгтэй.
Өнгөрсөн үеийн эсэргүүцлийг даван туулна гэдэг бол зохих хэмжээгээр өөрийгөө таньж мэдээд, тодорхой зорилго тавих тухай асуудал мөн. Та өөрийнхөө хэн болох хийгээд юунд зорьж чиглэж байгаагаа мэдэж байх учиртай. Үр ашиг базаахгүй байдгийг зохион байгуулалт тааруу, тэргүүлэх зорилтуудыг зөв тодорхойлж чадаагүйгээр заримдаа тайлбарлаж болох юм. Шийдэмгий байдал дутмаг байх аваас түүнийг сэтгэлийн тэнхээ, оюун санааны төвлөрөл, нөхцөл байдлын аясаар түвэггүй засч залруулж болдог.
Өндөр бүтээмжтэй хүмүүс ихэд уян хатан байдаг. Тэдний төлөвлөгөө өөрсдөд дарамт учруулах бус харин тус нэмэр болдог. Тэд төлөвлөгөөгөө долоо хоногоор зохиож, түүнд өдөр тутам дасан зохицдог. Тэд төлөвлөгөөгөө шалтаг гармагц л өөрчлөөд байдаггүй, сэтгэлийн хямрал, нөхцөл байдалд автдаггүй, дотоод сахилга, сэтгэл санааны төвлөрлөө харуулж чаддаг. Тэд үндсэн цагаа төлөвлөлт, төслүүд болон бүтээлч ажилдаа зориулдаг бөгөөд ядарч алжаасан үедээ тийм ч нарийн түвэгтэй бус асуудлуудаа шийдвэрлэдэг. Тэд бичиг цаасны ажилтай зууралдахыг хүсдэггүй бөгөөд нэг баримт бичгийг хэрэв төлөвлөсөн практик алхмуудтай нь холбогдолгүй бол л нэгээс илүү удаа авч үзэхээс зайлсхийдэг.
Би сахилгыг үүрэг амлалт авах болон биелүүлэх чадвар хэмээн тодорхойлох байна. Энэ нь өнгөрсөн үеийн эсэргүүцлийг даван туулах хөшүүрэг мөн. Бид ажлаа бага зүйлээс эхлэхдээ чин шударга байх мэдрэмж, хүлээсэн үүрэг амлалтаас биелүүлэх чадварыг аажмаар өөртөө хөгжүүлж болох юм. Чигч шударга байх мэдрэмж нь яваандаа сэтгэлийн хөөрлөөс ч илүү хүчтэй болдог. Чухам тэр үед л бид амласнаа ажил хэрэг болгож чадна.
Амласан зүйлүүдээ бичиж тэмдэглэж аваад ойр дэргэдээ байлгах нь хэзээ ямагт ашиг тустай. Саяхан би долоог дадал дүйг зохион байгуулагч хэмээх тусгай багаж хэрэгслэлийг боловсрууллаа. Үүрэг, зорилгоо бичиж тэмдэглэн авдаг байх нь бидний шийдэмгий байдлыг бататгаж, авсан амлалтаа биелүүлэхэд цаг зав, бусад нөөцөө зориулахыг бидэнд сануулж байдаг.
Бие лагшин тань ямар байгаагаас хамаарахгүй өглөө болгон яг нэг тодорхой цагт босч байх амлалтыг өөртөө аваад ажиллаад үз! Тэгвэл амласан зүйлээ биелүүлэх зарчимд ямар их эрч хүч байдгийг та олж мэдэх болно. Тэгснээр жинхэнэ амжилтын үндэс болох өөрийн үнэлгээ, хувь хүний нэг зангаараа байх шинж чанар дээшилнэ.
ГУРВАН АУГАА ХҮЧ
Дэлхийн гадаргаас тасарч, таталцлын хүчийг даван туулахад олон сая километр зам туулан нисээд буцаж ирснээс ч илүү их хүч шаардагддагийг бид сансар судлалаас мэднэ.
Үүнтэй яг адил бид шинэ зан төлөвт шилжиж эхлэхийн тулд ихээхэн цаг хугацаа, хүч чармайлтыг зарцуулдаг. Хуучин дадал зуршлууд асар их татах хүчтэй. Идэж уухаа хэтрүүлэхгүй хэмээн бид хичнээн олон амлаж байвч маргааш нь энэ байдал дахиад л давтагддаг. Ажил хэргийг хойш тавьдгаа больж, хэдийнэ биччихсэн байх ёстой захидлаа бичиж, эцэст нь нэлээд чухал боловч тийм ч яаралтай бус асуудалд шилжье хэмээн өөртөө амлаж болох юм. Бидний шийдэмгий байдал төдөлгүй алга болж, дараа нь буцаж няцах л гэж авсан мэт амлалтаа умартдаг нөгөөх л муу зуршил маань давтагддаг. Ингэснээр эцэстээ өөртөө амлалт аваад байхын хэрэг байна уу даа хэмээсэн эргэлзээ бидэнд төрж эхэлдэг.
Муу муухай уламжлалаа хэрхэн орхиж, ашиг тустай дадал зуршлыг төлөвшүүлэх вэ? Ямар нэгэн зүйлийг тунхаглах, баригдахын аргагүй байсан барилгын суурийг тавихыг бид хүсч байгаа бол юуны өмнө тухтай сууж, бүх зүйлийг бодож тооцоолох хэрэгтэй. Эхэлсэн зүйлээ дуусгахгүй аваас бид өөрийгөө ойр тойрны хүмүүс болон өөрийнөө өмнө инээдэмтэй байдалд оруулна. Бид гараагаа хангалттай эрч хүчтэй эхлэхийн тулд саад бологч хүчийг бүр анхнаасаа бодож тооцох ёстой.
Та бид хүчний талбайг судалж байсан. Тэндээс үзэхэд аливаа орчинд ямар нэгэн шинэ түлхэцийг сөрсөн лут хүч үйлчилж байдаг. Хэрэв та хуучин дадлаасаа салахыг үнэхээр хүсч байгаа бол ийм хүчийг бодолцох шаардлагатай. Та хоолны дэглэмээ өөрчлөхөөр шийдлээ гэж бодъё. Тэгвэл та цаг хугацаа, тухайн нэг газрыг сонгон авч, тэсч чадахааргүй байх тийм нөхцөл байдлыг онцлох хэрэгтэй. Энэ тохиолдолд та өөрт тань саад болж мэдэх юм бүхнээс зайлсхийж, харин бодож төлөвлөснөө хэрэгжүүлэхэд тус дөхөм болох юм бүхнийг дагаж мөрдөж болох юм. Хуучин дадал зуршлууд асар их татах хүчтэй. Тэр бүгдээс салж ангижрахын тулд ихээхэн сэтгэлийн тэнхээ хэрэгтэй. Заримдаа бүр чиг баримжаагаа үндсээр нь өөрчилж, зан байдлаа засч залруулах шаардлагатай ч болдог.
Бидний өөрсдийн шийдвэр зориг, сэтгэлийн тэнхээ хүрэлцэхгүй байх тохиолдол ч хаяа гардаг. Таныхтай адил төстэй асуудлуудыг шийдвэрлэдэг бусад хүмүүстэй эвсэн нэгдэх хувьсгагч хүч бидэнд шаардагдаж болох юм. “Нэрээ нууцалсан архичид” гэх мэт бүлгийнхний ололт амжилт дээр дурдсан эвсэн нэгдэгсдийн сүр хүчийг харуулж байна.
Гэхдээ өөрчлөгдөх бэрх. Өөрчлөгдөх, “үсрэлт хийх” шийдвэр гаргаснаараа бид шинэ дадал зуршил хараахан бэхжиж амжаагүй, хуучнаараа байх гэсэн хүсэл мартагдаагүй байгаа тийм үед өөртөө таалагдсан зүйлийг хийх “эрх чөлөөгөө” золиослохоос аргагүйд хүрнэ. Заримдаа дэндүү зүдэргээтэй байдаг ч бид муу зуршлаа орхихыг хичээдэг. Сансрын нисэгчид дэлхийн таталцлаас тасрах үедээ байгалийн их сүр хүчийг биеэрээ мэдэрдэгтэй адил бид ч бас өнгөрсөн үеийн эсэргүүцлийг гэтлэн давахдаа зарим нэг таагүй байдлыг тэсч гарах ёстой.
Идэж уух дур хүсэл, бардам зан, нэр төрд дурлах явдал хэмээсэн гурван айхтар хүч биднийг муу муухай зуршил руу чангааж байдаг.
- Нэгд, идэх уух дур, шуналд автах. Бид идэх уух хэмээсэн физиологийн дийлдэшгүй хүсэлдээ цаг үргэлж автдаг. Өдий төдий хүн ходоод хийгээд эрүүл бус зуршлынхаа боол болж байна. Ходоод оюун ухаан, бие махбодыг ноёлж байдаг. Ийм хүслээ өөгшүүлснээр бид бусдын хэрэгцээ шаардлагыг мэдэхээ больдог. Бид өөртөө бухимдаж, тэрхүү уур хилэнгээ ойр тойрныхондоо шалтгаантай, шалтгаангүйгээр гаргадаг. Тийнхүү бид хүсэл шуналдаа автснаар харилцааны түвэгтэй асуудлууд зайлшгүй гарч ирдэг.
“Илүү дутуу юманд шунах сэтгэлээ барьж дийлдэггүй хүн оюун ухаантайгаа зөрчилдөн, адгуусын зөнд автаж, өөрөө өөртөө уурсан, хоёр мөн чанараа зодолдуулдаг” хэмээн Вальтер Скотт хэлжээ.
-Хоёрт, бардам сэхүүн зан гаргах. Хэрэв ухаарал маань өөртөө итгэлтэй, айх аюулгүй байх мэдрэмжийг төрүүлэхгүй бол бид өөрийн бодгаль, нийгмийн толин дахь таатай тусгалаа эрэлхийлдэг. Бид өөртөө ямар харагдах нь бусад хүн бидний тухай юу гэж бодож байгаагаар тодорхойлогддог. Бид тэр хүмүүсийн таашаалд нийцэхүйцээр амьдралаа авч явахыг хичээдэг. Бид ойр тойрныхоо хүмүүсийн таашаалд нийцэх гэж хичнээн хичээгээд өөрийгөө төдий чинээ арчаагүй болохыг мэдэрч, улмаар биеэ зохисгүй авч явдаг. Ойр тойрны хүмүүсийн таашаал өөрчлөгддөг. Тэдний санаа бодол хувьсамтгай. Ийнхүү тоглоом тохуу хийж, дүр эсгэн, бардам ихэрхүү зандаа хөтлөгдснөөр бид өөрийгөө хуурч, аюул заналыг мэдэрч, хуурамч байр сууриа хамгаалдаг.
-Гуравт, нэр төрд дурлах, ихэрхүү зан гаргах. Нэр төрд сохроор дурлахдаа бид цаг хугацаа, авъяас билэг, эд хөрөнгөө хариуцлагатай хандлагын үүднээс авч үзэхийн оронд юуны өмнө өөрийгөө хүндлүүлэх, хүлээн зөвшөөрүүлэх, нэр алдар, өндөр байр суурь, эрх мэдэл олж авахыг хичээдэг. Нэр төрд дуртай хүмүүс авах, ашиглахын донтой байдаг. Тэд юм бүхнийг хувийн ашиг сонирхлын үүднээс хардаг. Тэдний нүдэнд хүн бүхэн өрсөлдөгч хэмээн харагддаг. Тэд хамгийн дотно хүмүүстэйгээ ч хүртэл өмч хөрөнгөд хандаж байгаа юм шиг харьцдаг. Тэд зорилгодоо хүрэхийн тулд залилан мэхлэх элдэв арга хэрэглэдэг.
Зарчимд тулгуурласан манлайлал
Стивен Кови
ХУВЬ ХҮНИЙ ӨДӨР ТУТМЫН АМЖИЛТ
Бид саад бологч хүчийг даван туулж, өөрийгөө өглөө эрт босдог болгож чадсанаараа тухайн өдрийн анхны ялалтаа байгуулдаг. Дараа нь бусад ялалтад шилжиж болох юм. Бяцхан ялалтууд их үйл хэргийн оргилд хөтөлдөг.
Өглөөний тэрхүү ялалт нь бэрхшээлийг даван туулах мэдрэмжийг бидэнд төрүүлж, улмаар тэр өдрийн турш тулгарах шинэ шинэ бэрхшээлийг гэтлэн гарах урам зориг өгдөг. Өөрийгөө ялснаар өдрийг эхлэх нь хуучин дадал зуршлаа орхин, шинийг төлөвшүүлэх аятайхан арга мөн.
Бид өөрийгөө сахилгажуулснаар юуны өмнө чухал бөгөөд амаргүй ажил хэргийг бүтээж, улам ихийг илүү сайн хийж гүйцэтгэх чадвараа нэмэгдүүлдэг. Тийнхүү бид сэтгэлийн хөөрөл, нөхцөл байдлын нөлөөгөөр бус харин өөрсдийн шийдвэр, зорилго, төлөвлөгөөний хүчинд төлөвшдөг.
Бид бүхэн өөрөө өөртэйгөө халз тулдаг. Ийм болохоор бүр эхлэхээс нь өмнө нийтийн тулаанд санаа бодлоо бодитой дасгах бололцоо бидний хэнд маань ч бий. Тийнхүү хожмын сорилтуудыг бодитой тохиолдох өдрөөс нь урьтаж биеэрээ амсах бололцоо бидэнд нээгдээд байна. Бид нэр төрд дурлах, амиа хичээх, базаахгүй шохоорхолд автах, хүлээц тэвчээргүй байх, хорон санаа өвөрлөх, хариуцлагагүй хандах зэрэг ааш араншинг бодит амьдралд гаргахаасаа өмнө дотоод бодол санаа, сэтгэхүйдээ дарж чадна.
Ингээд хожим нь нийтийн тулаан өрнөж, хийрхэл, даралт шахалтад өртөж эхлэхийн цагт бид зөв зохистой зарчмууддаа тулгуурлан ялалт байгуулах хангалттай хүчтэй болох болно. Талбарт гарахаасаа өмнө хувийн ялалтууд байгуулснаар бид хуучин дадал зуршлаасаа ангижран шинийг олж авах бас нэг хөшүүрэгтэй болно. Хувийн ололт амжилтууд байхгүйгээр нийтийн ялалт өнө удаан байхын аргагүй.
БИЕ МАХБОДДОО САНАА ТАВИХ НЬ
Хуучин дадал зуршлуудаас салж, шинийг олж авах нь зүрх-судасны тогтолцоо сайжруулахтай адил төстэй. Бид аль ч тохиолдолд биеийн тамирын дасгал хийхээс бүхнийг эхэлдэг.
Хүн хүч тэнхээнийхээ хэрээс илүү хурдан гүйж чадахгүй нь илэрхий. Хүч тэнхээг бид аажмаар хуримтлуулах ёстой. Аэробик бол амьд мэнд байх тогтолцоог шаардлагатай нөөцөөр хангахын тулд махбодын нөөц хүчийг аажмаар хуримтлуулах үзэл санаанд тулгуурласан идэвхитэй дасгалуудаас бүрдсэн хөтөлбөр мөн. Суудлын голдуу ажил амьдралтай хүмүүс биеийн тамираар хичээллэхээр гэнэт шийдэхдээ бие махбодод нь хүчилтөрөгч дутагдаж буйг олж мэддэг. Түүний зүрх – судасны тогтолцоо ахиухан хэмжээний хүчил төрөгчөөр амьсгалж чадахааргүй болсон байх бөгөөд хүчилтөрөгч ихээр дутагдах нь зүрхний элдэв өвчин тусах, тэр байтугай үхэлд ч хүргэж мэднэ.
Иймд сэтгэл хөөрлөө байнга, хэзээ ямагт, цаг тутам тогтвортой байлгаж, сэтгэл хямарсан үед сэтгэлийн тэнхээтэй байх нөөцийг хуримтлуулах нь зарчмын хувьд маш чухал.
Шинэ дадлыг төлөвшүүлье гэвэл аэробик нь танд 1) алс хэтийг олж харах, 2) тэрхүү хэтийн төлөвийн дагуу шийдвэр гарган, үүрэг амлалт авах боломжийг өдөр тутам бүрдүүлж өгнө. Хүмүүс тухайн агшинд урам зориг орох, юу болж байгаа болон болох ёстойг тэс хөндлөнгөөс харах чадвартай байдаг. Энэ мэдлэгийн үүндээс бид төлөвлөлт хийх, шийдвэр гаргахдаа цаг заваа зориулах нь чухал. Гетёгийн хэлсэнчлэн “Илүү чухал ажил хэрэг ач холбогдол багатай ажил хэргээс хамааралтай байж хэзээ ч болохгүй”. Нягт нямбай төлөвлөх нь хэтийн төлөвөө олж харах, зорилгоо тодорхойлох, тэргүүлэх зорилтуудын эмх цэгцтэй байлгах мэдрэмжээ сахин хамгаалахад бидэнд тус болдог.
ТАВАН ЖУРАМ
Хэрэв дараах таван дүрэм журмыг дагаж мөрдвөл та хүнд бэрх цаг үе, хэцүү сорилтуудыг тэсч гарах хангалттай эрч хүчийг олж авах болно.
-Биелүүлж чадахааргүй амлалтыг хэзээ ч бүү ав
-Амлалт авч, шийдвэр гарга, илүү сайн ажиллаж, илүү сайн сайхан болох үүргийг өөртөө хүлээж, тэр бүхнийгээ эрхэмлэн хүндэтгэдэг хүмүүстэйгээ хуваалц
-Өөрийгөө судалж, авч буй амлалтууддаа маш няхуур ханд
-Амлалтуудаа өөрийн нэгдмэл чанар, өөртөө итгэх итгэлийн хэмжүүр хэмээн үз
-Таны нэгдмэл чанар, биеэ барих чадвар бол бусад хүмүүстэй харилцахдаа амжилт олохын үндэс мөн гэдгийг сана.
Төгөлдөржих, жинхэнэ ёсоор өсч өндийх (эр зориг, зохистой мэдрэмж), нэг зангаараа байхыг зорьсон урт удаан замдаа урагш хол алхам хийхэд тань тус болох жирийн нэгэн арга бий. Тэр нь юу вэ гэвэл, шинэ дадал юмуу хүсэн хүлээж буй зан төлөвийг эзэмшихээсээ өмнө түр азнаж, өөрийгөө сорьж үзэх явдал мөн. Өөрийн нөөц бололцоог шалгаж үзээд дайчил. Оюун ухаан, зүрх сэтгэлээ хөвчил. Өөрийн хандлагыг сонго. Өөрөөсөө “Ийм үед яавал хамгийн эвтэйхэн хандаж болох вэ?” хэмээн асуу. Өөрийн “би”-г илүү сайн харуулах сонголт хийх. Энэхүү сонголт нь бүхий л эргэлзээг арилгаж, таны шийдэмгий байдлыг бататгана.
Сансарт хөөрөхөд бүх зүйл бэлэн болсон үед сансрын нисэгчид “Бүх тогтолцоо саадгүй ажиллаж байна” хэмээн илтгэдэг. Энэ нь бүх зүйл зохих ном журмын дагуу явагдаж байна гэсэн үг юм.
Ингэхлээр бид өдөр тутмын амьдралдаа бүх зүйлийг урьдчилан нэгд нэгэнгүй бэлтгэх ёстой. Дадлын болон үнэт зүйлсийн тогтолцоо нэгэн жигд ажиллаж чадахгүй бол бид дотроо эргэлзэж, эсэргүүцэлтэй тулгаран, “нислэг” голдуу хойшилдог. Идэвхитэй эерэг зан төлөв нь бидний сайн сайхан бодол санаа, шийдвэр зоригийг бататгадаг. Үйл хөдлөл буюу дан практик нь бидний мөн чанарын учир утгыг өөрчилж болох юм. Энэ нь олон талаар бидний цаашдын зан төлөвт нөлөөлнө.
Иймд хүн амлалт авчихаад түүнийгээ биелүүлэхгүй бол түүний зан чанарт муу хор нөлөө үзүүлэх аюул бий болно. Тэрбээр нэр төртэй, нэг зангаараа байж чадахгүй бөгөөд өөрийгөө хүндэтгэх явдал багасна. Хэсэг хугацааны дараа тэр хүн өөрийгөө огт ондоогоор олж хараад, өөрийн ааш араншинг шинээр бий болсон тэрхүү зохисгүй дүр төрхөөр хэмжих болно. Гэхдээ хүн аливаа шинэ сорилт болгоныг амжилттай даван туулах аваас өөрт нь шинэ эрч хүч, эрх чөлөө, урьд нь зүүдэлж ч байгаагүй тийм өндөрт хөөрөх чадвар байгааг аажимдаа олж илрүүлэх болно.
НӨӨЦИЙГ ИЛРҮҮЛЭХ НЬ
Тухайн үед Ньютон эдүгээ болтол ач холбогдлоо алдаагүй байгаа механикийн болон таталцлын хуулиудыг түгээмэл онол болгон нэгтгэн дүгнэсэн билээ. Гэхдээ атомд асар их энерги байдгийг Альберт Эйнштейн (1879-1955) аугаа нээлтээ хийх хүртэл нийтээр мэддэггүй байв. Тэрбээр харьцангуйн онолдоо бодис хийгээд энерги нь бие биеэсээ салангид тусдаа байдаггүй, харилцан бие биеэ орлож байдаг гэдгийг тайлбарласан бөгөөд цаг хугацаа, орон зай, масс, хөдөлгөөн болон дэлхийн таталцлын тухай шинэ номлолууд нь шинжлэх ухаанд жинхэнэ хувьсгал хийсэн юм.
Эйнштейн “Намтарчилсан тэмдэглэлүүддээ” “Ньютон та, намайг өршөөгтүн. Та бол танай эрин үеийн зөвхөн хамгийн хүчирхэг оюун ухаантай хүнд л заяах цорын ганц тэрхүү замыг олсон хүн. Таны онол номлолууд эдүгээ хүртэл бидний бодит төсөөлөлд зонхилж байна. Гэхдээ аливаа юмс үзэгдлийн харилцан уялдааг илүү гүнзгий ойлгохыг хүсч байгаа бол бид таны үзэл онолыг дам туршлагын хүрээнээс улам алслагдсан өөр бусад онолоор солих шаардлагатай болоод байна” гэж бичсэн байдаг.
Хүний нөөцийг хөгжүүлэх аливаа хөтөлбөрийн зорилго нь өчүүхэн жижиг атомыг задлахад асар их энерги гардагтай нэгэн адил хүмүүсийг хөгжил цэцэглэл, өөрчлөлтийн үйл явцад татан оролцуулах замаар тэдний аугаа их бүтээлч эрч хүч, нөөцийг илрүүлэх явдал байх ёстой.
Зарчимч манлайлал нь хувийн зүгээс үзүүлэх тус дөхмийг ухаарах мэдрэмж хүний дээд сэдэл тэмүүлэл байдгаас үүдэлтэй. Ингэхдээ хүмүүс байгууллагын тодорхой нөөц боломжуудын төлөө хариуцлага хүлээдэг хамгийн үнэт актив, харин хариуцлага нь бусад бүх активыг нээх, хөгжүүлэх, захиран зарцуулах хөшүүрэг мөн. Аливаа хүнийг нөхцөл болзлоор хязгаарлагдсан золионы амьтан, шатрын хүү бус харин аугаа их ололт амжилтанд хүрч чадах чөлөөт бие хүн гэж үздэг.
Энэхүү парадигмын үүднээс сургалтанд хандах хандлага нь үр дүнд бус харин үйл явцад чиглэдэг. Зохион байгуулалттай хөгжлийн үйл явц гэдэг бол нэгд, мэдээлэл цуглуулж, дүн шинжилгээ хийх, хоёрт, тэргүүлэх зорилтууд, үнэт зүйлс болон зорилгыг сонгох, гуравт, сонголтын хувилбаруудыг илрүүлж, үнэлэх, дөрөвт, практик үйл ажиллагааг сонгон, төлөвлөх, тавд, үр дүнг анхдагч зорилгуудтай харьцуулж үзэх явдал мөн.
Хөгжлийн дараагийн үйл явц нь сургалтын байнгын хөтөлбөрийн салшгүй хэсэг байх ёстой. Нэгдүгээрт, материалын агуулга, түүний мөн чанарыг сайтар ухаарч, юуны өмнө үндсэн зарчмуудыг ойлгохыг хичээ. Хоёрдугаарт, олж авсан мэдлэгээ зузаатгаж, түүнийгээ өөрийн үзэл санаагаар баяжуул. Гуравдугаарт, сурч мэдсэн зүйлээ бусдад зааж өгч, өөрчлөлтийн ерөнхий нэр томъёог гарган, ойр тойрны хүмүүсийнхээ тухай төсөөллийг өргөжүүл. Дөрөвдүгээрт, зарчмуудыг тодорхой нөхцөл байдалд хэрэглэ. Тавдугаарт, үр дүнг ажиглан хяна.
Ийм аливаа өсөлт нь хөгжлийн шатчилсан үйл явцаар тодорхойлогддог. Удирдлагын зарчимд сургах ийм үйл явц нь хүмүүсийг урьдын бодол төсөөлөл, хуучин дадал зуршлын дөнгөнөөс чөлөөлж, дотоод сэдэл тэмүүллийг нь дэмжин бататгадаг. Байгууллагын ажилтнууд ийм байдлаар суралцвал өөрсдийн бүтэц, тогтолцоо, хэв маягийг үнэт зүйлс, үүрэг зорилгодоо улам илүү нийцүүлэх аргыг олж чадна.
СААД ТОТГОРЫГ ГЭТЛЭН ДАВАХ ХӨТӨЛБӨРҮҮД
1947 оны 10 сарын 14-нд нисэгч Чак Йегер дууны хязгаарын үл үзэгдэх ханыг нэвтэлснээрээ дуунаас хурдан нисэх хүчний эрин үеийг тунхагласан хүн. Дууны хязгаар бол давагдашгүй зүйл мөн хэмээсэн “үнэмшилтэй гэрч нотолгоо” зарим нэг аугаа эрдэмтэд байжээ. Нөгөө бусад нь болохоор дууны хурдын хязгаарт (Махын тоо) хүрмэгц нисэгч, нисэх онгоц хоёрын аль нэг нь зад үсрэх эсвэл нисэгчийн хоолой ам нь сөөх юмуу нас нь богиносох, эс бөгөөс бүр тэвчихийн аргагүй хүнд ачаалалтай болно гэж үзэж байлаа. Гэлээ гэхдээ тэрхүү түүхэн өдөр Йегер “Белл Х-1″ хэмээх нисэх онгоцоор нисч, хурдыг нь цагт 700 бээрт (Махын тоогоор 1,06-д) хүргэж чадсан юм. Түүнээс гурван долоо хоногийн дараа тэрбээр хурдаа Махын тоогоор 1,35-д хүргэж, дахиад зургаан жилийн дараа ер бусын их буюу цагт 1612 бээрийн хурдтай (Махын тоогоор 2,44) нисч, дууны хязгаар давагдашгүй хэмээсэн домгийг эгнэгт замхруулсан билээ.
Тэр өөрийн намтарт бичихдээ, “Намайг хурдаа нэмэх тоолонд онгоц маань төдий чинээ зугуухан нисч байлаа. Гэнэт хартал хянах самбарын хурд 0,965-д хүрээд, баруун тийш хэтрэн заалтын хязгаарт тулсан байв. Би нүдэндээ итгэсэнгүй! Бид дуунаас хурдан горимоор ямар ч саадгүй хурдалж байсан. Би гайхан биширсэн. Сэтгэл түгшин удтал хүлээсний эцэст дууны хурдны хязгаарыг даван туулснаар нэг ёсондоо сэтгэл уужирч билээ. Энэ үүрэг даалгаврыг үнэхээр амжилттай биелүүлэх ёстой байсныг хожим нь би ойлгосон. Учир нь хурдны жинхэнэ хязгаар тэнгэрт бус харин бидний мэдлэг, дуунаас хурдтай нисэх гэсэн хүлээлтэнд байсан юм” гэжээ.
Дууны хязгаарыг даван туулсан ч гэлээ бид хөгжил дэвшлийн замд учирч буй бэрхшээлүүдээс хүний зүгээс учирдаг хамгийн айхтар саад тотгор мөн хэмээн олон хүн үзэж буйг бас ойлгож мэдсэн билээ. Олон менежерийн хувьд хүний саадыг гэтлэн давна гэдэг бол хэдэн арван жилийн өмнө нисэх хүчний инженерүүд дууны хурдын саадыг давах гэж зүдэрч байсантай адил тийм хүнд бэрх зорилт болж байна.
Яагаад гэвэл, хүмүүсийг давуу тал юмуу активууд гэхээсээ илүү түвэг дараа хэмээн гол төлөв үзэж байна. Тийнхүү бага хэмжээний бүтээмжийг байгууллагын бүтэц, тогтолцоо, дэг журам болон үйл явцад голдуу эхлээд программчилдаг. Зарим захирлууд нэг хөдөлгүүртэй болон сэнсэн хөдөлгүүрт пүүсүүдээр нам өндөрт, бага хурдтай нислэг хийхдээ өндөр ашиг олох гэсэн ялимгүй санаархал нь хяналтаа алдаж, сүйрэхэд хүргэж болзошгүй гэдэгт итгэлтэй байдаг.
Нөгөөтэйгүүр бэлтгэл сайтай, зоримог цөөн тооны менежер хүний саад тотгор гэгчийг даван туулж, үр ашгийг тав биш бүр 500 хувиар өсгөх бүрэн бололцоотойг нотлон харуулсан байдаг. Ингэхдээ тэдний хоолой ам нь сөөж, нас нь богиносч сүйд болсонгүй, харин ч өндөр үр ашиг бүхий нэртэй пүүсүүдийн ажилтнууд эрүүл саруул, аз жаргалтай байдаг. Өөрсдийг нь байгууллагын хамгийн үнэ цэнэтэй нөөц хэмээн үзэж ханддаг болохоор тэд хөдөлмөрийн бүтээмжийг нэмэгдүүлэн, бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах талаар үлэмж амжилтад хүрэхийн тулд бие биедээ туслан дэмжиж байдаг. Тэд бас “дуунаас хурдан” удирдах зарчим, практик аргуудад суралцахыг хичээж, ойр тойрныхоо хүмүүсийн хүч нөөцөд итгэдэг.
Сургалт явуулах, мэргэжил дээшлүүлэх хөтөлбөрүүд нь компанийн алсын хараа, үүрэг зорилго, зарчмуудаас урган гарах ёстой. Тэдгээр нь хүмүүст ой санамж биш харин бодол төсөөллөө баримжаалан тодорхой чиглэлд зоримог нисч, хөвж, алхах, айдас хүйдэс, өнгөрсөн үеийн бүтэлгүйтлээ даван туулах урам зоригийг өгөх учиртай. Үр ашгийг дээшлүүлэх талаар дорвитой үсрэлт хийх, дадал дүйгээ сайжруулах, зуршсан хэв загварт эрс ахиц гаргах нь олон хүмүүс хийгээд байгууллагад чухал шаардлагатай зүйл. Эс тэгвээс бүх зүйл бахь байдгаараа үлдэнэ.
Зарчимд тулгуурласан манлайлал
Стивен Кови
ӨНГӨРСӨН ҮЕИЙН ЭСЭРГҮҮЦЛИЙГ ДАВАН ТУУЛАХ НЬ
Хуучин дадал зуршлыг өөрчилж, шинийг олж авах зорилгоор өдөр тутам хувийн амжилт гаргахын тулд саад бологч хүчийг даван туулж, хөдөлгөгч хүчийг ашиглаж сурах хэрэгтэй.
Өнгөрсөн үеийн эсэргүүцлийг даван туулна гэдэг бол зохих хэмжээгээр өөрийгөө таньж мэдээд, тодорхой зорилго тавих тухай асуудал мөн. Та өөрийнхөө хэн болох хийгээд юунд зорьж чиглэж байгаагаа мэдэж байх учиртай. Үр ашиг базаахгүй байдгийг зохион байгуулалт тааруу, тэргүүлэх зорилтуудыг зөв тодорхойлж чадаагүйгээр заримдаа тайлбарлаж болох юм. Шийдэмгий байдал дутмаг байх аваас түүнийг сэтгэлийн тэнхээ, оюун санааны төвлөрөл, нөхцөл байдлын аясаар түвэггүй засч залруулж болдог.
Өндөр бүтээмжтэй хүмүүс ихэд уян хатан байдаг. Тэдний төлөвлөгөө өөрсдөд дарамт учруулах бус харин тус нэмэр болдог. Тэд төлөвлөгөөгөө долоо хоногоор зохиож, түүнд өдөр тутам дасан зохицдог. Тэд төлөвлөгөөгөө шалтаг гармагц л өөрчлөөд байдаггүй, сэтгэлийн хямрал, нөхцөл байдалд автдаггүй, дотоод сахилга, сэтгэл санааны төвлөрлөө харуулж чаддаг. Тэд үндсэн цагаа төлөвлөлт, төслүүд болон бүтээлч ажилдаа зориулдаг бөгөөд ядарч алжаасан үедээ тийм ч нарийн түвэгтэй бус асуудлуудаа шийдвэрлэдэг. Тэд бичиг цаасны ажилтай зууралдахыг хүсдэггүй бөгөөд нэг баримт бичгийг хэрэв төлөвлөсөн практик алхмуудтай нь холбогдолгүй бол л нэгээс илүү удаа авч үзэхээс зайлсхийдэг.
Би сахилгыг үүрэг амлалт авах болон биелүүлэх чадвар хэмээн тодорхойлох байна. Энэ нь өнгөрсөн үеийн эсэргүүцлийг даван туулах хөшүүрэг мөн. Бид ажлаа бага зүйлээс эхлэхдээ чин шударга байх мэдрэмж, хүлээсэн үүрэг амлалтаас биелүүлэх чадварыг аажмаар өөртөө хөгжүүлж болох юм. Чигч шударга байх мэдрэмж нь яваандаа сэтгэлийн хөөрлөөс ч илүү хүчтэй болдог. Чухам тэр үед л бид амласнаа ажил хэрэг болгож чадна.
Амласан зүйлүүдээ бичиж тэмдэглэж аваад ойр дэргэдээ байлгах нь хэзээ ямагт ашиг тустай. Саяхан би долоог дадал дүйг зохион байгуулагч хэмээх тусгай багаж хэрэгслэлийг боловсрууллаа. Үүрэг, зорилгоо бичиж тэмдэглэн авдаг байх нь бидний шийдэмгий байдлыг бататгаж, авсан амлалтаа биелүүлэхэд цаг зав, бусад нөөцөө зориулахыг бидэнд сануулж байдаг.
Бие лагшин тань ямар байгаагаас хамаарахгүй өглөө болгон яг нэг тодорхой цагт босч байх амлалтыг өөртөө аваад ажиллаад үз! Тэгвэл амласан зүйлээ биелүүлэх зарчимд ямар их эрч хүч байдгийг та олж мэдэх болно. Тэгснээр жинхэнэ амжилтын үндэс болох өөрийн үнэлгээ, хувь хүний нэг зангаараа байх шинж чанар дээшилнэ.
ГУРВАН АУГАА ХҮЧ
Дэлхийн гадаргаас тасарч, таталцлын хүчийг даван туулахад олон сая километр зам туулан нисээд буцаж ирснээс ч илүү их хүч шаардагддагийг бид сансар судлалаас мэднэ.
Үүнтэй яг адил бид шинэ зан төлөвт шилжиж эхлэхийн тулд ихээхэн цаг хугацаа, хүч чармайлтыг зарцуулдаг. Хуучин дадал зуршлууд асар их татах хүчтэй. Идэж уухаа хэтрүүлэхгүй хэмээн бид хичнээн олон амлаж байвч маргааш нь энэ байдал дахиад л давтагддаг. Ажил хэргийг хойш тавьдгаа больж, хэдийнэ биччихсэн байх ёстой захидлаа бичиж, эцэст нь нэлээд чухал боловч тийм ч яаралтай бус асуудалд шилжье хэмээн өөртөө амлаж болох юм. Бидний шийдэмгий байдал төдөлгүй алга болж, дараа нь буцаж няцах л гэж авсан мэт амлалтаа умартдаг нөгөөх л муу зуршил маань давтагддаг. Ингэснээр эцэстээ өөртөө амлалт аваад байхын хэрэг байна уу даа хэмээсэн эргэлзээ бидэнд төрж эхэлдэг.
Муу муухай уламжлалаа хэрхэн орхиж, ашиг тустай дадал зуршлыг төлөвшүүлэх вэ? Ямар нэгэн зүйлийг тунхаглах, баригдахын аргагүй байсан барилгын суурийг тавихыг бид хүсч байгаа бол юуны өмнө тухтай сууж, бүх зүйлийг бодож тооцоолох хэрэгтэй. Эхэлсэн зүйлээ дуусгахгүй аваас бид өөрийгөө ойр тойрны хүмүүс болон өөрийнөө өмнө инээдэмтэй байдалд оруулна. Бид гараагаа хангалттай эрч хүчтэй эхлэхийн тулд саад бологч хүчийг бүр анхнаасаа бодож тооцох ёстой.
Та бид хүчний талбайг судалж байсан. Тэндээс үзэхэд аливаа орчинд ямар нэгэн шинэ түлхэцийг сөрсөн лут хүч үйлчилж байдаг. Хэрэв та хуучин дадлаасаа салахыг үнэхээр хүсч байгаа бол ийм хүчийг бодолцох шаардлагатай. Та хоолны дэглэмээ өөрчлөхөөр шийдлээ гэж бодъё. Тэгвэл та цаг хугацаа, тухайн нэг газрыг сонгон авч, тэсч чадахааргүй байх тийм нөхцөл байдлыг онцлох хэрэгтэй. Энэ тохиолдолд та өөрт тань саад болж мэдэх юм бүхнээс зайлсхийж, харин бодож төлөвлөснөө хэрэгжүүлэхэд тус дөхөм болох юм бүхнийг дагаж мөрдөж болох юм. Хуучин дадал зуршлууд асар их татах хүчтэй. Тэр бүгдээс салж ангижрахын тулд ихээхэн сэтгэлийн тэнхээ хэрэгтэй. Заримдаа бүр чиг баримжаагаа үндсээр нь өөрчилж, зан байдлаа засч залруулах шаардлагатай ч болдог.
Бидний өөрсдийн шийдвэр зориг, сэтгэлийн тэнхээ хүрэлцэхгүй байх тохиолдол ч хаяа гардаг. Таныхтай адил төстэй асуудлуудыг шийдвэрлэдэг бусад хүмүүстэй эвсэн нэгдэх хувьсгагч хүч бидэнд шаардагдаж болох юм. “Нэрээ нууцалсан архичид” гэх мэт бүлгийнхний ололт амжилт дээр дурдсан эвсэн нэгдэгсдийн сүр хүчийг харуулж байна.
Гэхдээ өөрчлөгдөх бэрх. Өөрчлөгдөх, “үсрэлт хийх” шийдвэр гаргаснаараа бид шинэ дадал зуршил хараахан бэхжиж амжаагүй, хуучнаараа байх гэсэн хүсэл мартагдаагүй байгаа тийм үед өөртөө таалагдсан зүйлийг хийх “эрх чөлөөгөө” золиослохоос аргагүйд хүрнэ. Заримдаа дэндүү зүдэргээтэй байдаг ч бид муу зуршлаа орхихыг хичээдэг. Сансрын нисэгчид дэлхийн таталцлаас тасрах үедээ байгалийн их сүр хүчийг биеэрээ мэдэрдэгтэй адил бид ч бас өнгөрсөн үеийн эсэргүүцлийг гэтлэн давахдаа зарим нэг таагүй байдлыг тэсч гарах ёстой.
Идэж уух дур хүсэл, бардам зан, нэр төрд дурлах явдал хэмээсэн гурван айхтар хүч биднийг муу муухай зуршил руу чангааж байдаг.
- Нэгд, идэх уух дур, шуналд автах. Бид идэх уух хэмээсэн физиологийн дийлдэшгүй хүсэлдээ цаг үргэлж автдаг. Өдий төдий хүн ходоод хийгээд эрүүл бус зуршлынхаа боол болж байна. Ходоод оюун ухаан, бие махбодыг ноёлж байдаг. Ийм хүслээ өөгшүүлснээр бид бусдын хэрэгцээ шаардлагыг мэдэхээ больдог. Бид өөртөө бухимдаж, тэрхүү уур хилэнгээ ойр тойрныхондоо шалтгаантай, шалтгаангүйгээр гаргадаг. Тийнхүү бид хүсэл шуналдаа автснаар харилцааны түвэгтэй асуудлууд зайлшгүй гарч ирдэг.
“Илүү дутуу юманд шунах сэтгэлээ барьж дийлдэггүй хүн оюун ухаантайгаа зөрчилдөн, адгуусын зөнд автаж, өөрөө өөртөө уурсан, хоёр мөн чанараа зодолдуулдаг” хэмээн Вальтер Скотт хэлжээ.
-Хоёрт, бардам сэхүүн зан гаргах. Хэрэв ухаарал маань өөртөө итгэлтэй, айх аюулгүй байх мэдрэмжийг төрүүлэхгүй бол бид өөрийн бодгаль, нийгмийн толин дахь таатай тусгалаа эрэлхийлдэг. Бид өөртөө ямар харагдах нь бусад хүн бидний тухай юу гэж бодож байгаагаар тодорхойлогддог. Бид тэр хүмүүсийн таашаалд нийцэхүйцээр амьдралаа авч явахыг хичээдэг. Бид ойр тойрныхоо хүмүүсийн таашаалд нийцэх гэж хичнээн хичээгээд өөрийгөө төдий чинээ арчаагүй болохыг мэдэрч, улмаар биеэ зохисгүй авч явдаг. Ойр тойрны хүмүүсийн таашаал өөрчлөгддөг. Тэдний санаа бодол хувьсамтгай. Ийнхүү тоглоом тохуу хийж, дүр эсгэн, бардам ихэрхүү зандаа хөтлөгдснөөр бид өөрийгөө хуурч, аюул заналыг мэдэрч, хуурамч байр сууриа хамгаалдаг.
-Гуравт, нэр төрд дурлах, ихэрхүү зан гаргах. Нэр төрд сохроор дурлахдаа бид цаг хугацаа, авъяас билэг, эд хөрөнгөө хариуцлагатай хандлагын үүднээс авч үзэхийн оронд юуны өмнө өөрийгөө хүндлүүлэх, хүлээн зөвшөөрүүлэх, нэр алдар, өндөр байр суурь, эрх мэдэл олж авахыг хичээдэг. Нэр төрд дуртай хүмүүс авах, ашиглахын донтой байдаг. Тэд юм бүхнийг хувийн ашиг сонирхлын үүднээс хардаг. Тэдний нүдэнд хүн бүхэн өрсөлдөгч хэмээн харагддаг. Тэд хамгийн дотно хүмүүстэйгээ ч хүртэл өмч хөрөнгөд хандаж байгаа юм шиг харьцдаг. Тэд зорилгодоо хүрэхийн тулд залилан мэхлэх элдэв арга хэрэглэдэг.
Зарчимд тулгуурласан манлайлал
Стивен Кови
ХУВЬ ХҮНИЙ ӨДӨР ТУТМЫН АМЖИЛТ
Бид саад бологч хүчийг даван туулж, өөрийгөө өглөө эрт босдог болгож чадсанаараа тухайн өдрийн анхны ялалтаа байгуулдаг. Дараа нь бусад ялалтад шилжиж болох юм. Бяцхан ялалтууд их үйл хэргийн оргилд хөтөлдөг.
Өглөөний тэрхүү ялалт нь бэрхшээлийг даван туулах мэдрэмжийг бидэнд төрүүлж, улмаар тэр өдрийн турш тулгарах шинэ шинэ бэрхшээлийг гэтлэн гарах урам зориг өгдөг. Өөрийгөө ялснаар өдрийг эхлэх нь хуучин дадал зуршлаа орхин, шинийг төлөвшүүлэх аятайхан арга мөн.
Бид өөрийгөө сахилгажуулснаар юуны өмнө чухал бөгөөд амаргүй ажил хэргийг бүтээж, улам ихийг илүү сайн хийж гүйцэтгэх чадвараа нэмэгдүүлдэг. Тийнхүү бид сэтгэлийн хөөрөл, нөхцөл байдлын нөлөөгөөр бус харин өөрсдийн шийдвэр, зорилго, төлөвлөгөөний хүчинд төлөвшдөг.
Бид бүхэн өөрөө өөртэйгөө халз тулдаг. Ийм болохоор бүр эхлэхээс нь өмнө нийтийн тулаанд санаа бодлоо бодитой дасгах бололцоо бидний хэнд маань ч бий. Тийнхүү хожмын сорилтуудыг бодитой тохиолдох өдрөөс нь урьтаж биеэрээ амсах бололцоо бидэнд нээгдээд байна. Бид нэр төрд дурлах, амиа хичээх, базаахгүй шохоорхолд автах, хүлээц тэвчээргүй байх, хорон санаа өвөрлөх, хариуцлагагүй хандах зэрэг ааш араншинг бодит амьдралд гаргахаасаа өмнө дотоод бодол санаа, сэтгэхүйдээ дарж чадна.
Ингээд хожим нь нийтийн тулаан өрнөж, хийрхэл, даралт шахалтад өртөж эхлэхийн цагт бид зөв зохистой зарчмууддаа тулгуурлан ялалт байгуулах хангалттай хүчтэй болох болно. Талбарт гарахаасаа өмнө хувийн ялалтууд байгуулснаар бид хуучин дадал зуршлаасаа ангижран шинийг олж авах бас нэг хөшүүрэгтэй болно. Хувийн ололт амжилтууд байхгүйгээр нийтийн ялалт өнө удаан байхын аргагүй.
БИЕ МАХБОДДОО САНАА ТАВИХ НЬ
Хуучин дадал зуршлуудаас салж, шинийг олж авах нь зүрх-судасны тогтолцоо сайжруулахтай адил төстэй. Бид аль ч тохиолдолд биеийн тамирын дасгал хийхээс бүхнийг эхэлдэг.
Хүн хүч тэнхээнийхээ хэрээс илүү хурдан гүйж чадахгүй нь илэрхий. Хүч тэнхээг бид аажмаар хуримтлуулах ёстой. Аэробик бол амьд мэнд байх тогтолцоог шаардлагатай нөөцөөр хангахын тулд махбодын нөөц хүчийг аажмаар хуримтлуулах үзэл санаанд тулгуурласан идэвхитэй дасгалуудаас бүрдсэн хөтөлбөр мөн. Суудлын голдуу ажил амьдралтай хүмүүс биеийн тамираар хичээллэхээр гэнэт шийдэхдээ бие махбодод нь хүчилтөрөгч дутагдаж буйг олж мэддэг. Түүний зүрх – судасны тогтолцоо ахиухан хэмжээний хүчил төрөгчөөр амьсгалж чадахааргүй болсон байх бөгөөд хүчилтөрөгч ихээр дутагдах нь зүрхний элдэв өвчин тусах, тэр байтугай үхэлд ч хүргэж мэднэ.
Иймд сэтгэл хөөрлөө байнга, хэзээ ямагт, цаг тутам тогтвортой байлгаж, сэтгэл хямарсан үед сэтгэлийн тэнхээтэй байх нөөцийг хуримтлуулах нь зарчмын хувьд маш чухал.
Шинэ дадлыг төлөвшүүлье гэвэл аэробик нь танд 1) алс хэтийг олж харах, 2) тэрхүү хэтийн төлөвийн дагуу шийдвэр гарган, үүрэг амлалт авах боломжийг өдөр тутам бүрдүүлж өгнө. Хүмүүс тухайн агшинд урам зориг орох, юу болж байгаа болон болох ёстойг тэс хөндлөнгөөс харах чадвартай байдаг. Энэ мэдлэгийн үүндээс бид төлөвлөлт хийх, шийдвэр гаргахдаа цаг заваа зориулах нь чухал. Гетёгийн хэлсэнчлэн “Илүү чухал ажил хэрэг ач холбогдол багатай ажил хэргээс хамааралтай байж хэзээ ч болохгүй”. Нягт нямбай төлөвлөх нь хэтийн төлөвөө олж харах, зорилгоо тодорхойлох, тэргүүлэх зорилтуудын эмх цэгцтэй байлгах мэдрэмжээ сахин хамгаалахад бидэнд тус болдог.
ТАВАН ЖУРАМ
Хэрэв дараах таван дүрэм журмыг дагаж мөрдвөл та хүнд бэрх цаг үе, хэцүү сорилтуудыг тэсч гарах хангалттай эрч хүчийг олж авах болно.
-Биелүүлж чадахааргүй амлалтыг хэзээ ч бүү ав
-Амлалт авч, шийдвэр гарга, илүү сайн ажиллаж, илүү сайн сайхан болох үүргийг өөртөө хүлээж, тэр бүхнийгээ эрхэмлэн хүндэтгэдэг хүмүүстэйгээ хуваалц
-Өөрийгөө судалж, авч буй амлалтууддаа маш няхуур ханд
-Амлалтуудаа өөрийн нэгдмэл чанар, өөртөө итгэх итгэлийн хэмжүүр хэмээн үз
-Таны нэгдмэл чанар, биеэ барих чадвар бол бусад хүмүүстэй харилцахдаа амжилт олохын үндэс мөн гэдгийг сана.
Төгөлдөржих, жинхэнэ ёсоор өсч өндийх (эр зориг, зохистой мэдрэмж), нэг зангаараа байхыг зорьсон урт удаан замдаа урагш хол алхам хийхэд тань тус болох жирийн нэгэн арга бий. Тэр нь юу вэ гэвэл, шинэ дадал юмуу хүсэн хүлээж буй зан төлөвийг эзэмшихээсээ өмнө түр азнаж, өөрийгөө сорьж үзэх явдал мөн. Өөрийн нөөц бололцоог шалгаж үзээд дайчил. Оюун ухаан, зүрх сэтгэлээ хөвчил. Өөрийн хандлагыг сонго. Өөрөөсөө “Ийм үед яавал хамгийн эвтэйхэн хандаж болох вэ?” хэмээн асуу. Өөрийн “би”-г илүү сайн харуулах сонголт хийх. Энэхүү сонголт нь бүхий л эргэлзээг арилгаж, таны шийдэмгий байдлыг бататгана.
Сансарт хөөрөхөд бүх зүйл бэлэн болсон үед сансрын нисэгчид “Бүх тогтолцоо саадгүй ажиллаж байна” хэмээн илтгэдэг. Энэ нь бүх зүйл зохих ном журмын дагуу явагдаж байна гэсэн үг юм.
Ингэхлээр бид өдөр тутмын амьдралдаа бүх зүйлийг урьдчилан нэгд нэгэнгүй бэлтгэх ёстой. Дадлын болон үнэт зүйлсийн тогтолцоо нэгэн жигд ажиллаж чадахгүй бол бид дотроо эргэлзэж, эсэргүүцэлтэй тулгаран, “нислэг” голдуу хойшилдог. Идэвхитэй эерэг зан төлөв нь бидний сайн сайхан бодол санаа, шийдвэр зоригийг бататгадаг. Үйл хөдлөл буюу дан практик нь бидний мөн чанарын учир утгыг өөрчилж болох юм. Энэ нь олон талаар бидний цаашдын зан төлөвт нөлөөлнө.
Иймд хүн амлалт авчихаад түүнийгээ биелүүлэхгүй бол түүний зан чанарт муу хор нөлөө үзүүлэх аюул бий болно. Тэрбээр нэр төртэй, нэг зангаараа байж чадахгүй бөгөөд өөрийгөө хүндэтгэх явдал багасна. Хэсэг хугацааны дараа тэр хүн өөрийгөө огт ондоогоор олж хараад, өөрийн ааш араншинг шинээр бий болсон тэрхүү зохисгүй дүр төрхөөр хэмжих болно. Гэхдээ хүн аливаа шинэ сорилт болгоныг амжилттай даван туулах аваас өөрт нь шинэ эрч хүч, эрх чөлөө, урьд нь зүүдэлж ч байгаагүй тийм өндөрт хөөрөх чадвар байгааг аажимдаа олж илрүүлэх болно.
М.Энхсайхан: Монголд удахгүй гүнзгий хямрал болно
-Дэлхийн эдийн засгийн хямрал Монголд нүүрлээд байна уу. Монголын эдийн засгийн жолоодлогогүй байдал хямралыг уриад байна уу.
-Улстөрчид дэлхийн эдийн засаг руу хямралыг түлхэх нь ойлгомжтой. Дэлхийн хямрал нөлөөлөх нь нөлөөлнө. Гэхдээ үндсэн хямрал бол монголчуудын бүтээл. Нэгдүгээрт Засаг төр эдийн засгийн тодорхой бодлогогүй. Хоёрдугаарт дэлхийд өссөн эрдсийн үнийн өсөлтөөс Монгол Улс 68 хувийн татвар мэтээр тэрбум ам.доллар олчихсон байгаа. Түүндээ зөв менежмент хийж чадаагүйгээс уул уурхайгаас бусад салбарыг унагаж байна.
-Их мөнгөтэй болох нь буруу биш биз дээ?
-Юу нь буруу байх вэ. Харамсалтай нь манай улстөрчид энэ мөнгөнд хөөрөөд Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк мэтийн олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын үгийг сонсохоо больчихсон.
-Харин ч тэдний үгээр яваад ядуураад байна гэж хүмүүс ойлгодог.
-Тийм биш. Азийн хөгжлийн банк өнгөрсөн хугацаанд Монголд явуулах үйл ажиллагаагаа багасгаж эхэлсэн. Энэ нь нэгдүгээрт манайхан тэдний үгийг сонсохоо больсон. Хоёрдугаарт тэднийг хүссэн, урьсан дэлхийн олон орон бий. Жишээлбэл Пакистан, Афганистан гээд. Валютын сан ч мөн адил. Түрхэн зуурын мөнгөний бараа хараад хөөрч, сагсуураад л монголчууд ийм байдалд орчихлоо.
-Бид яах ёстой байсан юм бэ?
-Бусад орны туршлагаас харж байхад дэлхийн зах зээлийн үнийн өсөлтөөс олсон мөнгөндөө менежмент хийдэг юм байна. Манайх харин барилгад хийчихэж байгаа байхгүй юу. Манайд саяхан барилгын салбарт томоохон тэсрэлт боллоо шүү дээ. Түүнээс болоод барилгын үнэ нэмэгдсэн. Тэгээд нэмэгдсэн үнэ дээр банкууд санхүүжилт хийсэн. Гэтэл үнэ хэрэг дээрээ барилгын их бүтээн байгуулалт хөдөлмөрөөр бий болоогүй учраас эрдсийн түүхий эдийн үнэ унангуут бүгд нурж байгаа байхгүй юу. Монголд анх удаа ийм их мөнгө хуримтлагдсан учраас тэр их мөнгийг удирдах туршлага байдаггүй аж. Бусад оронд удирддаг юм байна. Энэ нь бид дэлхийн эдийн засгаас бус өөрсдийн юм үзээгүй, ойворгон зангаас болж хямралд орж байгааг баталж байна.
-Иргэнд бүрт 1.500.000 төгрөг өгөх боломж бий юу?
-Ямар ч боломж байхгүй.
-Яагаад. Их мөнгө биш шүү дээ.
-Мөнгөний үнэ цэнэ хийсэн бүтээснээр хэмжигдэнэ. Сая 500 мянган төгрөгөө өгөөд барааныхаа үнийг бас сая 500 болгочиход амархан. Тэгж өөрсдийгөө хуурч болно. Өнөөгийнхөө амьдралын түвшинг нэмэгдүүлэх зорилгоор сая 500-г өгөх боломж байхгүй. Би сонгуулийн өмнө ч хэлж байсан. Одоо тэрэнд хууртах хэрэггүй. Амлагч нар ч үүнээс болж цаг алдах хэрэггүй.
-Макро эдийн засгийн өсөлт гээд гоё тоонуудыг эрх баригчид харуулж байна. Тэрнээс нь надад наалдаад байгаа юм мэдэгдэхгүй юм.
-Эдийн засгийн хувьд өнгөрсөн жилүүдээс өсч байгаа. Мөн амьжиргааны түвшингийн ялгарал их болж байна. Хэдийгээр бид хөгжиж байгаа боловч хөршүүдээсээ бага хурдтай хөгжиж байна. Энэ бол ухралт гэсэн үг.
-Таны ярианаас УИХ, Засгийн газраас хямралаас өөр юм бидэнд наалдахгүй бололтой. Энэ унхиагүй байдал зарим иргэдийг засаглал солих тухай ярихад хүргэж байна.
-Ер нь бол бид төрөө байгуулдаг хамгийн үнэтэй замыг сонгосон. Бид төрөө байгуулах нь зайлшгүй. Гэхдээ өөрийн эдийн засгийн таарсан механизмаар сонгох шаардлагатай. 76-г сонгох гэж хэдэн төгрөг гаргав. Орон нутгийн сонгууль түүнээс дутсангүй. Сонгуулиуд мөнгийг үрэн таран хийж байна. Дараа нь мөнгөө олох гэж төрөө бузарлаж байна. Тэгээд тэр мөнгөө дандаа урагш нь аваачиж хүнд өгч байна. Ирэх жил Ерөнхийлөгчийн сонгуультай, бас хямрал ирж байна. Бүр дампуу юм болно. Зарим хүмүүс залхсан, ядарсандаа бус эдийн засгийн мэдрэмжээрээ Ерөнхийлөгчийн засаглалыг хүсч байж магадгүй. Намайг ингэж ярихаар хүнд (Энхбаярт) зориулж яриад байна гээд яриулахгүй байсан байхгүй юу. Одоо харин механизм гэдгийг ойлгож байгаа болов уу. Эдийн засгийн бодлоготой, нэгдэж чаддаг тийм байх ёстой л доо. Өнөөдөр хоёр сая 600 мянган Ерөнхийлөгчтэй болчихоод хэдэн биентэйгээ зөрж давхиад байна.
-Манай орныг зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн гэдэгт Европын холбоо санал нийлдэггүй гэнэ.
-Тэр улс төрийн шалтгаантай болов уу гэж би боддог. Хойд, урд хөршүүдийг маань судлаад үзэхэд либерал зах зээлтэй орон гэж үзэхэд хэцүү л дээ. Энэ хүрээнд л нэг тийм юм яваад байгаа болов уу. Хоёр талынх нь улсуудыг зах зээлд ороогүй гэчихээд Монголыг дөвийлгөөд байхгүй байхаа. Монгол зах зээлийн эдийн засагтай орон мөн. Гэхдээ төрийн оролцоо ихтэй учраас бахархмаар зах зээл биш л дээ. Төрийн оролцоогүй зах зээл гэж байдаггүй. Харин зах зээлээ дэмжих гэж төр зах зээлд оролцдог байхгүй юу. Манайх одоо авлига авах, дарамтлах гэж зах зээлд оролцоод байна.
-Энхсайханы Засгийн газраас өнөөгийн Засгийн газар бараг арав дахин их төсөвтэй.
-Жаахан мөнгөн дээр тансаглаад сурчихсан байна. Үйлдвэрлэлээр бус үнийн өсөлтөөр олсон их мөнгө болохоор одоо яах вэ гэдэг асуудал тавигдаж байна. Ер нь бол хийсэн бүтээсэн хэмжээндээ амьдарсан бол өнөөдөр ийм юм болохгүй л дээ.
-Мөнгөөр санал хураалт явагдаж байна.
-Сонгогчдод буруу өгөх шаардлага алга. Ядуурал өөрөө тэднийг маргаашийн бодлогод биш өнөө маргаашаа харсан ойр зуурын юманд хууртаж саналаа өгөхөд хүргэж байна. Энэ нь нэг хэсэг үргэлжилнэ. Тиймээс бодлого ярьсан нэр дэвшигч тойргоос шахагдаж байгаа юм. Энэ ч бас үргэлжилнэ. Ийм учраас би эдийн засгийн бодлоготой бай гэж хэлээд байна.
-Таны үзэж байгаагаар бид Африкийн орнуудын эгнээнд шилжиж байна уу?
-Яагаад тэдний эгнээнд шилжих гэж. Бид чинь тэднээс хориод жилээр хоцрогдож байна. Тэд жараад онд колони байсан. Колониос мултарсан чинь колоничлогч орнууд нийгмийнх нь өмнө ёс суртахууны хариуцлага хүлээгээд тэднийгээ хөгжүүлж өгч байна. Дэлхийн том судалгаанууд дандаа Африкаар хийгдсэн байдаг. Гол хоцрогдсон орнууд Африк, Азиар хийгдсэн байдаг. Харин төв Азиар хийгдсэн судалгаа алга. Өндөр хөгжилтэй орнууд Монгол ийм хоцрогдсон орон байгаад ямар ч хариуцлага хүлээхгүй. Оросын оронд Америк байсан бол биднийг сэгийтэл татаад гаргаад ирнэ. Гэтэл Орос маань өөрөө амар биш байгаа. Тийм учраас өөрсдийгөө хаана, ямар байдалд байгаагаа зөв тодорхойлох хэрэгтэй байна.
-Улстөрчид дэлхийн эдийн засаг руу хямралыг түлхэх нь ойлгомжтой. Дэлхийн хямрал нөлөөлөх нь нөлөөлнө. Гэхдээ үндсэн хямрал бол монголчуудын бүтээл. Нэгдүгээрт Засаг төр эдийн засгийн тодорхой бодлогогүй. Хоёрдугаарт дэлхийд өссөн эрдсийн үнийн өсөлтөөс Монгол Улс 68 хувийн татвар мэтээр тэрбум ам.доллар олчихсон байгаа. Түүндээ зөв менежмент хийж чадаагүйгээс уул уурхайгаас бусад салбарыг унагаж байна.
-Их мөнгөтэй болох нь буруу биш биз дээ?
-Юу нь буруу байх вэ. Харамсалтай нь манай улстөрчид энэ мөнгөнд хөөрөөд Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк мэтийн олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын үгийг сонсохоо больчихсон.
-Харин ч тэдний үгээр яваад ядуураад байна гэж хүмүүс ойлгодог.
-Тийм биш. Азийн хөгжлийн банк өнгөрсөн хугацаанд Монголд явуулах үйл ажиллагаагаа багасгаж эхэлсэн. Энэ нь нэгдүгээрт манайхан тэдний үгийг сонсохоо больсон. Хоёрдугаарт тэднийг хүссэн, урьсан дэлхийн олон орон бий. Жишээлбэл Пакистан, Афганистан гээд. Валютын сан ч мөн адил. Түрхэн зуурын мөнгөний бараа хараад хөөрч, сагсуураад л монголчууд ийм байдалд орчихлоо.
-Бид яах ёстой байсан юм бэ?
-Бусад орны туршлагаас харж байхад дэлхийн зах зээлийн үнийн өсөлтөөс олсон мөнгөндөө менежмент хийдэг юм байна. Манайх харин барилгад хийчихэж байгаа байхгүй юу. Манайд саяхан барилгын салбарт томоохон тэсрэлт боллоо шүү дээ. Түүнээс болоод барилгын үнэ нэмэгдсэн. Тэгээд нэмэгдсэн үнэ дээр банкууд санхүүжилт хийсэн. Гэтэл үнэ хэрэг дээрээ барилгын их бүтээн байгуулалт хөдөлмөрөөр бий болоогүй учраас эрдсийн түүхий эдийн үнэ унангуут бүгд нурж байгаа байхгүй юу. Монголд анх удаа ийм их мөнгө хуримтлагдсан учраас тэр их мөнгийг удирдах туршлага байдаггүй аж. Бусад оронд удирддаг юм байна. Энэ нь бид дэлхийн эдийн засгаас бус өөрсдийн юм үзээгүй, ойворгон зангаас болж хямралд орж байгааг баталж байна.
-Иргэнд бүрт 1.500.000 төгрөг өгөх боломж бий юу?
-Ямар ч боломж байхгүй.
-Яагаад. Их мөнгө биш шүү дээ.
-Мөнгөний үнэ цэнэ хийсэн бүтээснээр хэмжигдэнэ. Сая 500 мянган төгрөгөө өгөөд барааныхаа үнийг бас сая 500 болгочиход амархан. Тэгж өөрсдийгөө хуурч болно. Өнөөгийнхөө амьдралын түвшинг нэмэгдүүлэх зорилгоор сая 500-г өгөх боломж байхгүй. Би сонгуулийн өмнө ч хэлж байсан. Одоо тэрэнд хууртах хэрэггүй. Амлагч нар ч үүнээс болж цаг алдах хэрэггүй.
-Макро эдийн засгийн өсөлт гээд гоё тоонуудыг эрх баригчид харуулж байна. Тэрнээс нь надад наалдаад байгаа юм мэдэгдэхгүй юм.
-Эдийн засгийн хувьд өнгөрсөн жилүүдээс өсч байгаа. Мөн амьжиргааны түвшингийн ялгарал их болж байна. Хэдийгээр бид хөгжиж байгаа боловч хөршүүдээсээ бага хурдтай хөгжиж байна. Энэ бол ухралт гэсэн үг.
-Таны ярианаас УИХ, Засгийн газраас хямралаас өөр юм бидэнд наалдахгүй бололтой. Энэ унхиагүй байдал зарим иргэдийг засаглал солих тухай ярихад хүргэж байна.
-Ер нь бол бид төрөө байгуулдаг хамгийн үнэтэй замыг сонгосон. Бид төрөө байгуулах нь зайлшгүй. Гэхдээ өөрийн эдийн засгийн таарсан механизмаар сонгох шаардлагатай. 76-г сонгох гэж хэдэн төгрөг гаргав. Орон нутгийн сонгууль түүнээс дутсангүй. Сонгуулиуд мөнгийг үрэн таран хийж байна. Дараа нь мөнгөө олох гэж төрөө бузарлаж байна. Тэгээд тэр мөнгөө дандаа урагш нь аваачиж хүнд өгч байна. Ирэх жил Ерөнхийлөгчийн сонгуультай, бас хямрал ирж байна. Бүр дампуу юм болно. Зарим хүмүүс залхсан, ядарсандаа бус эдийн засгийн мэдрэмжээрээ Ерөнхийлөгчийн засаглалыг хүсч байж магадгүй. Намайг ингэж ярихаар хүнд (Энхбаярт) зориулж яриад байна гээд яриулахгүй байсан байхгүй юу. Одоо харин механизм гэдгийг ойлгож байгаа болов уу. Эдийн засгийн бодлоготой, нэгдэж чаддаг тийм байх ёстой л доо. Өнөөдөр хоёр сая 600 мянган Ерөнхийлөгчтэй болчихоод хэдэн биентэйгээ зөрж давхиад байна.
-Манай орныг зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн гэдэгт Европын холбоо санал нийлдэггүй гэнэ.
-Тэр улс төрийн шалтгаантай болов уу гэж би боддог. Хойд, урд хөршүүдийг маань судлаад үзэхэд либерал зах зээлтэй орон гэж үзэхэд хэцүү л дээ. Энэ хүрээнд л нэг тийм юм яваад байгаа болов уу. Хоёр талынх нь улсуудыг зах зээлд ороогүй гэчихээд Монголыг дөвийлгөөд байхгүй байхаа. Монгол зах зээлийн эдийн засагтай орон мөн. Гэхдээ төрийн оролцоо ихтэй учраас бахархмаар зах зээл биш л дээ. Төрийн оролцоогүй зах зээл гэж байдаггүй. Харин зах зээлээ дэмжих гэж төр зах зээлд оролцдог байхгүй юу. Манайх одоо авлига авах, дарамтлах гэж зах зээлд оролцоод байна.
-Энхсайханы Засгийн газраас өнөөгийн Засгийн газар бараг арав дахин их төсөвтэй.
-Жаахан мөнгөн дээр тансаглаад сурчихсан байна. Үйлдвэрлэлээр бус үнийн өсөлтөөр олсон их мөнгө болохоор одоо яах вэ гэдэг асуудал тавигдаж байна. Ер нь бол хийсэн бүтээсэн хэмжээндээ амьдарсан бол өнөөдөр ийм юм болохгүй л дээ.
-Мөнгөөр санал хураалт явагдаж байна.
-Сонгогчдод буруу өгөх шаардлага алга. Ядуурал өөрөө тэднийг маргаашийн бодлогод биш өнөө маргаашаа харсан ойр зуурын юманд хууртаж саналаа өгөхөд хүргэж байна. Энэ нь нэг хэсэг үргэлжилнэ. Тиймээс бодлого ярьсан нэр дэвшигч тойргоос шахагдаж байгаа юм. Энэ ч бас үргэлжилнэ. Ийм учраас би эдийн засгийн бодлоготой бай гэж хэлээд байна.
-Таны үзэж байгаагаар бид Африкийн орнуудын эгнээнд шилжиж байна уу?
-Яагаад тэдний эгнээнд шилжих гэж. Бид чинь тэднээс хориод жилээр хоцрогдож байна. Тэд жараад онд колони байсан. Колониос мултарсан чинь колоничлогч орнууд нийгмийнх нь өмнө ёс суртахууны хариуцлага хүлээгээд тэднийгээ хөгжүүлж өгч байна. Дэлхийн том судалгаанууд дандаа Африкаар хийгдсэн байдаг. Гол хоцрогдсон орнууд Африк, Азиар хийгдсэн байдаг. Харин төв Азиар хийгдсэн судалгаа алга. Өндөр хөгжилтэй орнууд Монгол ийм хоцрогдсон орон байгаад ямар ч хариуцлага хүлээхгүй. Оросын оронд Америк байсан бол биднийг сэгийтэл татаад гаргаад ирнэ. Гэтэл Орос маань өөрөө амар биш байгаа. Тийм учраас өөрсдийгөө хаана, ямар байдалд байгаагаа зөв тодорхойлох хэрэгтэй байна.
Sunday, May 15, 2011
Battle of ‘Ain Jalut, (‘Ayn-Jalut)
Solid Dark Brown = steep hill, impassable to all figures.
Dark Brown Lines marked “A” = 1 MU wide gulleys and are possible ambush locations for the Mamluk Player. Up to 6 “LH” may be placed at either of these locations in ambush at the start of the battle.
Lt brown = gentle hill, slopes count as “uneven”.
Blue, The Nahr Jalut stream is for scenery only, it does cost any movement penalty.
Troop dispositions: (#’s = stands)
Egyptians:
Baybars:
1 General: (Field Commander)
6 Mamluks: cavalry, armored, superior, drilled, bow, swordsmen.
4 Al-Halqa: cavalry, armored, average, drilled, lancer, swordsmen.
8 Al-Halqa: cavalry, armored, average, drilled, bow, swordsmen.
8 Bedouin “Lancers”: light horse, unprotected, average, undrilled, lancers, swordsmen.
4 Kurds: cavalry, armored, superior, undrilled, lancer, swordsmen.
Sultan Qutuz:
1 General: (Field Commander)
8 Royal Mamlukes: cavalry, armored, elite, drilled, bow, swordsmen.
6 Mamluks: cavalry, armored, superior, drilled, bow, swordsmen.
8 Al-Halqa: cavalry, armored, superior, drilled, lancer, swordsmen.
8 Al-Halqa: cavalry, armored, average, drilled, bow, swordsmen.
Al-Mansur Mohammad:
1 General: (Field Commander)
4 Mamlukes: cavalry, armored, superior, drilled, bow, swordsmen.
4 Al-Halqa: cavalry, armored, average, drilled, lancer, swordsmen.
8 Al-Halqa: cavalry, armored, average, drilled, bow, swordsmen
4 Syrians: cavalry, armored, average, undrilled, lancer, swordsmen.
8 “Turkomen”: light horse, unprotected, average, undrilled, bow, swordsmen.
Mongols:
Baydar:
1 General: (Field Commander)
12 Mongols: light horse, unprotected, superior, drilled, bow, swordsmen.
4 Syrians: cavalry, armored, average, undrilled, lancer, swordsmen.
2 Armenians: knights, superior, undrilled, lancer, swordsmen.
4 Georgians: cavalry, armored, superior, undrilled, bow, swordsmen.
Ketbugha:
1 General: (Field Commander)
12 Mongols: light horse, unprotected, superior, drilled, bow, swordsmen.
8 Mongols: cavalry, armored, superior, drilled, bow, swordsmen.
Al-Ashrat Musa:
1 General: (Field Commander)
12 Mongols: light horse, unprotected, superior, drilled, bow, swordsmen.
6 Mongols: cavalry, protected, average, drilled, bow, swordsmen.
6 Seljuk Turks: light horse, unprotected, average, undrilled, bow, swordsmen.
Troop notes:
Both sides contained “Syrian” Heavy Cavalry units which were actually remnants of the prior Ayyubid State’s Amirs and their respective retainers.
*The Ilkhanids are listed in most sources as having two Tuman (usually 10,000 men each) present at the battle, but most modern scholars believe they had only 10-12,000 troops present at the battle (at most!) so these may have been two under strength Tuman, or one reinforced one.
Battle Groups may be assigned as you see fit so long as they concur with the regulations listed in the “Swords and Scimitars” companion book.
Normal army withdrawl/ victory conditions are used but it should be considered a “major victory” if either side kills either “Sultan Qutuz” or Ketbugha”.
At the Battle of ‘Ain Jalut on September 3, 1260, the Mamluks of Egypt delivered a sharp check to the Mongol advance in the Middle East. Dissension among the Mongol khans prevented them from avenging the defeat.
As HÜLE’Ü (r. 1256–65) brought Aleppo and Damascus under Mongol rule, he sent envoys demanding the surrender of Egypt. Sultan Qutuz (r. 1259–60) of MAMLUK EGYPT had already welcomed a plethora of Muslim forces fleeing the Mongol advance, including his great successor, Baybars Bunduqdari (“the arbalester,” r. 1260–77). On Baybars’s counsel, Qutuz sawed the Mongol envoys in half and advanced into Palestine on July 26 with Baybars as vanguard.
Hüle’ü had meantime received the news of the death of MÖNGKE KHAN and returned to Ahlât in Armenia on June 6, 1260. KED-BUQA of the Naiman tribe remained in Syria with a single tümen (10,000) of Mongols, 500 Armenians, and Syrian auxiliaries. When the Mongol vanguard at Gaza was driven back into northern Palestine, Ked-Buqa advanced to ‘Ain Jalut (“Goliath’s Spring,” near modern Bet She’an in Israel).
When the Mamluks approached on September 3, the Mongols charged the Mamluks’ left wing twice, nearly putting them to flight। Qutuz rallied the lines until the weight of his greater numbers showed, and the smaller Mongol force was surrounded on three sides. (Half of the Syrians had quickly deserted.) Ked-Buqa refused to retreat and was captured and beheaded, while other Mongol units were surrounded and destroyed. After the battle the Mamluks swept north into Syria, killing the Mongol overseers (DARUGHACHI) and capturing Ked-Buqa’s base camp and family.
http://warandgame.com/2010/04/08/battle-of-%E2%80%98ain-jalut-%E2%80%98ayn-jalut/
Saturday, May 14, 2011
Хаант улсаас үзүүлсэн цэргийн тусламж
Цалин мөнгөний болон зэвсэг хэрэгслийн асуудал бригадын даргын эрх мэдэлд төвлөрч байсан нөхцөлд цэргийн цалин хөлс цаг хугацаандаа олгогдохгүй, ахуй амьдралын нөхцөл ядуу дорой, мөн дарга, сургагч нарын таарамжгүй ажиллагаа зэрэг нь монгол цэргийн сургалтад муугаар нөлөөлж, бригадад үймээн самуун үүсч, цэргүүд оргох, зайлахад хүрч байжээ.
Монголчууд, орос сургагч нарын хооронд ан цав гаргахад хүргэсэн бодит шалтгаан байсныг үгүйсгэх аргагүй. Хүн амаа сургах хэмээсэн Монголын засгийн газрын эрмэлзлэлийг Хаант Оросын зүгээс улс орноо милитарчлах эчнээ бодлого хэмээн сэрэмжилж, тусламжийн асуудалд алгуурлах болсноос монголчууд хөрөнгө санхүүгийн талаар гачигдаж байв. Монгол төрийн нэрт зүтгэлтэн Да лам Цэрэнчимэд “Анх улс төр нээх нь шинэ гэр барихтай адил элдэв хэрэглэх зүйл биш маш их үлэмж бөгөөд санд мөнгө цаасгүй учир их л чармайж байсан” тэр цагт Монголын засгийн газрын арвилан хэмнэхийг зорьсон санаа бодол, бодлого нь орос сургагч нарын цалин хөлсийг хэт өндөр тогтоосонтой бодитойгоор зөрчилдөж байв.
Хоёр улсын гэрээгээр “…Орос ноёд бүр cap тутам 500 цөлхөөв цаас, түшмэл хүн бүр 400 цөлхөөв, бус 13 түшмэл хүн cap тутам 350 цөлхөөв цаас, дарга нарын хүн бүр cap тутам 50 цаас олгоно.” гэж заасныг нийтэд нь тооцоолон үзвэл орос сургагч, дарга нарын зөвхөн нэг сарын цалин 8.450 рубль, жилдээ 101.400 pyi болж байгаа нь тухайн үеийн Монгол улсын батлан хамгаалах 1 жилийн зардлын гуравны нэгээс илүү хувийг эзэлж байсан аж. Үүн дээр орос дарга, сургагч нарын замын зардал, орон сууц, түлээ тулш зэрэг бүхий л зүйлийн зардал мөн нэмэгдэнэ.
Энэ бүхэн нь Монгол улсад ямархан хүнд байсныг бэлхнээ илтгэх бөгөөд бүх зардлын 1/3 илүү нь зөвхөн цалинд шингэж болох нөхцөл нь цэргийн хангалт, сургуулийн материаллаг баазын тухай ярих нь бодит байдлаас хазайсан хэрэг болох буй за. Дээрх нөхцөл шалтгааны улмаас монголчууд сургагч нарын тоог цөөрүүлэхийг хүсч, уг асуудлыг хоёр талын аль алинд нь ашигтайгаар шийдвэрлэхийг зорьж байв. Монгол дахь Оросын элчин төлөөлөгчийн 1914 оны 1 дүгээр сарын 16-нд илгээсэн нууц цахилгаан утсанд сургагч урих тухай гэрээнд гарын үсэг зурахаас өмнө тэдний цалинг хэт өндөр тогтоосонд монголчууд дургүйцэж байгаа тухай өгүүлсэн бол удалгүй уг асуудлаар монголчуудын байр суурийг сонин, хэвлэлээр ч мэдээлэх болжээ.
Улмаар Хаант Оросод албан ёсны айлчлал хийж байсан ерөнхий сайд, Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн, Оросын гадаад яамны сайд СД.Сазановтой уулзахдаа Монголд Оросын цэргийн сургагч нарыг явуулахгүй байх асуудлыг хөндсөн бөгөөд нэг жилийн хугацаатайгаар сургах орос ноёд 6, цэрэг 16 бүгд 22 хүнийг багш болгон авахаар заажээ.
Тэдгээр багш нарын цалин, тэтгэвэр, орон сууц, түлээ түлш, хичээлийн хэрэгсэл зэргийн 1 жилийн зардал 58.400 рублийг Монголын тал дамжуулан Нийслэл Хүрээн дэх Оросын консулаар төлөхөөр тохиролцсоноос зөвхөн цалин 38.400 рубль болно. Дээрх 2 баримтаас харахад сургагч нарынхаа цалин хөлсийг ийнхүү өндөр тогтоосон нь Хаант Оросын өөрийнх нь зээлээр амьдрахад хүрсэн монголчуудад хүнд туссан нь ойлгомжтой.
Гэхдээ дан ганц үүнээс болж санхүүгийн бэрхцюэл учирч, цэргийн зардал хомсдож байсан гэвэл үнэнд нийцэхгүй. Учир нь төлөвлөсөн хөрөнгөний хомсдолд хүргэсэн нэг гол хүчин зүйл нь Монголын эрх баригсдын өөрсдийнх нь үрэлгэн зан, төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бус зүйлд зарцуулж байсныг тэмдэглэх ёстой. Ганцхан жишээ татахад Хаант Оросоос 1912 оны 11 дүгээр сард анх удаа 10 жилиин хугацаагаар хүүгүй зээллэг өгсөн 100.000 рублийг зөвхөн цэргийн хэрэгт зориулах ёстой байсан атал бүгдийг нь Мэгжиджанрайсаг бурхан бүтээхэд зарцуулж байжээ.
Дээр дурдсан бүхий л учир шалтгааны улмаас Монгол улс санхүүгийн бэрхшээлээс үл ангижирч, улс оронд хийгдэж байсан шинэтгэл дутуу дулимаг болж, улмаар тасалдан зогсоход хүрсэний жишээ нь Монгол бригадын тухай асуудал юм. Гэхдээ Орос багш нарын туслалцаатайгаар монгол цэргийг сургах асуудал бүрмөсөн тасраагүй бөгөөд 1916 оны 10 дугаар сарын 10-нд урьдах гэрээний хугацааг сунгах тухай гэрээ байгуулж, Монголыг төлөөлж шадар сайд, Ерөнхий сайд, Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны тэргүүн, гүн Цэрэндорж, Сангийн хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамны тэргүүн сайд, гүн Лувсанбалдан, Орос улсын талаас элчин сайд А.Орлов нар гарын үсэг зуржээ.
Энэхүү гэрээгээр 1917 оны 8|дугаар сарын 1-нээс 1918 оны 8 дугаар сарын 1 хүртэл 1 жилийн хугацаагаар Монголын 400 цэргийг сурган 6onoBcpWiaxaap орос цэргийн түшмэд 3, цэрэг 12-ыг багшаар урихаар тохирчээ. Гэрээг дууссаны дараа Дэргийн яамнаас орос сургагч нарын ахлагч П.М.Молтыпин, А.Орлов, буриад Абидеев нартай хэлэлцэн тохирч морьт цэрэг 100, үхэр бууны 50, явган цэрэг 50, бүгд 200 цэргийг сурган боловсруулахаар дээр нэр дурдагсдыг монгол сургагч 12-ын хамтаар багш болгон 1918 оны 10 дугаар сарын 1-нээс мөн нэг жилийн хугацаатай гэрээг 1918 оны 10 дугаар сарын 22-нд байгуулан цалин хэрэгсэл, хангалтын асуудлыг тохирчээ.
Гэвч дэлхийн I дайн, дотоодын хувьсгал, самуунд автагдсан Oрoc улс бусдад цэрэг-санхүүгийн тусламж үзүүлэхэд хүндрэлтэй болсон, нөгөөтэйгүүр Монгол орон удалгүй хятадын эрхшээлд орсрн зэргээс шалтгаалан дээрх гэрээнүүд хагас дутуу биелэгдэж, олигтой үр дүнд хүрээгүй аж.
Олноо өргөгдсөн Монгол улсын засгийн газраас орчин цагийн цэргийн эх суурийг тавих зорилтыг хэрэгжүүлэхдээ Манжийн ноёрхлын үед хэрэглэж байсан нум сум, жад, цахиур буу, мэтийн дундад зууны үеийн зэвсэглэлийг халж, винтов, пулемёт, их буу зэрэг орчин үеийн зэвсгийг монгол цэргийн зэвсэглэлд нэвтрүүлэхийг зорьж байв. Нөгөөтэйгүүр Өвөрмонгол дахь үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг дэмжиж 1913 оны 11 дүгээр сард 5 замын цэрэг мордуулсантай холбогдон зэвсгийн хэрэгцээ шаардлага онц чухлаар тавигджээ.
Улс орны дотоодод зэвсэг хэрэгсэл хийхээ больсоор он удсан тухайн үед зэвсэг хэрэгслийн хангалтыг зөвхөн гадны тусламжаар шийдэх боломжтой байлаа. Иймд Монголын засгийн газрын удаа дараагийн айлчлал, хэлэлцээрийн явцад тавьж байсан гол хүсэлтийн нэг нь зэвсгийн тусламж авах асуудал байв. Анхны тусламжийг 1911 оны 11 дүгээр сард авчээ. Монголын тусгаар тогтнолын хэрэгт тус дэм олохоор хаант Оросод очсон Чин ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, гүн Хайсан нарын үйл ажиллагааны дүнд мөн оны 10 дугаар сард Оросын Цэргийн яамны сайдаас монголчуудад дамжуулах зорилгоор 15.000 винтов, 7,5 сая сумыг Эрхүүгийн цэргийн тойрогт шилжүүлэх зааврыг өгсөн ба улмаар 11 дүгээр сарын эхэнд уул бэлтгэсэн зэвсгийг нэмэгдэл 15.000 сэлэмний хамтаар Монголын талд хүлээлгэн өгчээ.
Уг зэвсгийг хэрэглэсэн анхны үр дүн нь Халх монголчууд Манжийн ноёрхлыг түлхэн унагаасан явдал боллоо хэмээн тухайн үед Нийслэл Хүрээнд байсан Оросын консулын хэргийг хамаарагчаас мэдэгдэж байв. Зэвсгийн тусламж авах асуудал цаашид улам ч шаргуу тавигдсан гэлтэй. 1912 оны эцсээр Гадаад яамны сайд, Чин ван Ханддорж тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчдийн хэлэлцээрийн үр дүнд (1913.1.15-17) 5 их буу, 10 пулемёт, нагаан, маузер зэрэг цөөн зэвсэг авахаар тохирсон хэдий ч улс орныхоо түгшүүртэй байдлыг тооцож, “Их буу 32, пулемёт 65, винтов 10.000 гаруй…” даруй авах хүсэлтийг Оросын тал хүлээж аваагүй аж.
Цаашид Хаант Орос Монголд мөнгө зээл олгох, зэвсэг нийлүүлэх хэрэгт нэлээд цааргалах болж, улмаар зэвсэг өгөх, авах асуудал бараг жил шахам үргэлжилсэн ч монголчууд хүссэн зэвсгээ авч чадахгүй байв. Энэ үед монголчууд оросын сүүлийн үеийн хийцийн винтов, нэлээд боловсронгуй болсон пулемёт, буудлагын зэвсэг авахыг сонирхож байсан боловч оросууд Нийслэл Хүрээн дэх Оросын элчин төлөөлөгчийн газар “…Оросын сүүлчийн загвар монголчуудад огтхон ч тохирохгүй, учир нь монголчууд тэрхүү винтов буутай харьцаж сураагүй, чаддаггүйн улмаас тун удалгүй эвдэрч хэрэгцээнээс гардаг” гэдгээр цааргалан пулемёт, их буу, нисэх онгоц нийлүүлэхээс татгалзсан ба чингэхдээ урьд авсан зэвсгийн нэлээд нь Өвөрмонголд илгээгдсэнийг ч мөн харгалзан үзэж байжээ.
Ийнхүү хаант Орос өөрийн зүгээс зэвсэг нийлүүлэхдээ элдвээр цааргалах явдал үзүүлэхийн хамт монголчууд бусад улсаас зэвсгийн тусламж хүсэх явдалд ихээхэн хяналт, хориг тавьж, зарим тохиолдолд шахалт үзүүлэхийг оролдож байжээ. Тухайлбал, хаанаас, хэнээс, ямар зэвсэг авч байгаа талаар мэдээлэл олох зорилготой тагнах агентуудыг илгээж байсан тухай Японы сонинд мэдээлсэн байдаг бол Хүрээний засгийн газраас Германаас зэвсэг авахаар тохирсныг Орос-Монголын гэрээний заалтыг зөрчсөн хэмээн үзэж, зээлээр олгосон 2 сая рублийг даруй буцааж өгөхийг шаардаж, уг шаардлагыг эс биелүүлсэн нөхцөлд Хиагт, Хүрээ хоёрын хоорондох газрыг Оросын нутаг болгон өгөхийг тулгаж байсан байх юм.
Ерөөс Оросын тал “Бусдаас буу авч үл болох…” тухай Монголын төлөөлөгчдөд ч анхааруулж байсан удаа бий. Ийнхүү хаант Орос гэрээгээр хүлээсэн үүргээ умартаж, Монголын асуудалд өрөөсгөл хандах болсны улмаас зэвсэг өгөх, авах асуудалд ихээхэн бэрхшээл учирч, энэ тухай мэдээ ч олны сонорт хүрчээ.
“Русскийинвентарь”сонин Орос-Монгол, Монгол-Хятадын харилцааны асуудлыг шүүн тунгаасны үндсэн дээр “…Орос өөрийн ганхсан нэр төрөө сэргээхийн тулд ногдсон үүргийнхээ дагуу монголчуудад туслах цаг болжээ. Юуны өмнө Оросын өөрийн агентуудаар дамжуулан гадаадаас зэвсэг худалдан авахад зориулан зарж буй үлэмж зардлаас монголчуудыг ангижруулах, улмаар буу сумыг улсын үнээр олгох, хамгийн гол нь түүнийг яаравчлан хүргэх явдлыг монголчуудад санал болгох ёстой.
Тийм санал үг хэлээр бус үнэн хэрэг дээр биелбэл монголчуудаас бидэнд итгэх итгэлийг буй болгож байгаа юм. Монголчуудтай ойртохын тулд эхэлсэн бүх зүйлээ амьдралд хэрэгжүүлэх нь чухал…” хэмээн бичиж байсан нь Алс Дорнодод дайны аюул ойртсон үед монголчуудтай эв түнжинтэй байх нь Оросод хэчнээн чухлыг давхар сануулсан хэрэг байлаа.
Тийм ч учраас Монголын талын удаа дараагийн хүсэлтийн дагуу “…үхэр буу 6, сум 3 мянга, пулемёт буу 4, сум 400 мянга, винтов буу 2 түм, сум 20 саяыг тус тус өгөх ба хагас үнийг бэлэн өгөөд, хагас хувийг бууг хүлээн авсан өдрөөс нэг жилийн дотор төлж дуусгах…” тухай тохирч зэвсэг авсан байна. Үүгээр Оросоос Монгол улс зэвсэг авах асуудал дуусгавар болсон гэлтэй. Нийтдээ Оросоос 5.1 сая рублийн мөнгөн зээл ба 3 удаа зэвсэг авсан аж.
Гэвч 1914 оны 6 дугаар сарын 28-нд эхэлсэн дэлхийн I дайнд Австри, Герман, Орос, Франц, Англи зэрэг томоохон гүрнүүд татагдан орсон нь Монгол дахь нөлөөний хүрээний төлөө явуулж байсан Хаант Оросын тэмцэл хойшлогдож, түүнтэй хамт хоёр улсын хоорондын гэрээгээр зохицуулагдах олон асуудлууд, түүний дотор бидний өгүүлэн буй зэр зэвсэг, зээл авах асуудал ч нэгэн адил орхигджээ.
Ийнхүү хүчний зарчим ноёрхож байсан нөхцөлд хаант Орос нь Монголын асуудлаар эрээнтэй, бараантай бодлого баримталж, үндэсний эрх ашиг, гадаад бодлогынхоо чиг шугамаас хамааран даралт, шахалт үзүүлж байсан хэдий ч тусгаар Монгол улсыг байгуулах болон түүний зэвсэгт хүчнийг бүрдүүлэхэд туслан дэмжсэн түүхтэй. Хаант Оросын тусламжийн зэвсгийн хүчээр монголчууд тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсан төдийгүй элэг нэгт Өвөрмонголын ард олны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг дэмжих байлдааны ажиллагаа явуулахдаа ч ашигласан билээ.
Орос сургагч нар монгол цэргүүдийг боловсронгуй зэвсэг хэрэгсэлтэй танилцуулж, тэдэнд орчин цагийн цэргийн анхны мэдэгдэхүүн олгож байлаа. Тэдний эрхэлсэн монгол цэргийн сургалт олон зүйлийн учир шалтгааны улмаас хагас дутуу хэрэгжиж, хөгжилтэй орнуудын төвшинд хүрч чадаагүй ч байнгын сургалтыг нэвтрүүлснээр ач холбогдолтой болжээ.
Энэ бүхний дүнд Олноо өргөгдсөн Монгол улсад байнгын цэргийн эх үүсвэр тавигдсан гэж үзэх бүрэн үндэстэй. Нөгөөтэйгүүр 1911 – 1918 онд Монголд ажиллаж байсан орос сургагч нарын дунд дэвшилтэт үзэлтнүүд цөөнгүй байсан нь Монголын нийгмийн харыдангуй зохион байгуулалттай, идэвхтэй хэсэг болох цэргийнхний дунд ардчилсан үзэл дэлгэрэхэд зохих нөлөө үзүүлсэн бөгөөд чухамхүү Олноо өргөгдсөн Монгол улсын цэргийн дотроос 1921 оны хувьсгалын зэвсэгт хүчний гол цөм бүрэлдсэн билээ.
ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор (PhD), профессор Н.Хишигт
Эх сурвалж: “Соёмбо”
Монголчууд, орос сургагч нарын хооронд ан цав гаргахад хүргэсэн бодит шалтгаан байсныг үгүйсгэх аргагүй. Хүн амаа сургах хэмээсэн Монголын засгийн газрын эрмэлзлэлийг Хаант Оросын зүгээс улс орноо милитарчлах эчнээ бодлого хэмээн сэрэмжилж, тусламжийн асуудалд алгуурлах болсноос монголчууд хөрөнгө санхүүгийн талаар гачигдаж байв. Монгол төрийн нэрт зүтгэлтэн Да лам Цэрэнчимэд “Анх улс төр нээх нь шинэ гэр барихтай адил элдэв хэрэглэх зүйл биш маш их үлэмж бөгөөд санд мөнгө цаасгүй учир их л чармайж байсан” тэр цагт Монголын засгийн газрын арвилан хэмнэхийг зорьсон санаа бодол, бодлого нь орос сургагч нарын цалин хөлсийг хэт өндөр тогтоосонтой бодитойгоор зөрчилдөж байв.
Хоёр улсын гэрээгээр “…Орос ноёд бүр cap тутам 500 цөлхөөв цаас, түшмэл хүн бүр 400 цөлхөөв, бус 13 түшмэл хүн cap тутам 350 цөлхөөв цаас, дарга нарын хүн бүр cap тутам 50 цаас олгоно.” гэж заасныг нийтэд нь тооцоолон үзвэл орос сургагч, дарга нарын зөвхөн нэг сарын цалин 8.450 рубль, жилдээ 101.400 pyi болж байгаа нь тухайн үеийн Монгол улсын батлан хамгаалах 1 жилийн зардлын гуравны нэгээс илүү хувийг эзэлж байсан аж. Үүн дээр орос дарга, сургагч нарын замын зардал, орон сууц, түлээ тулш зэрэг бүхий л зүйлийн зардал мөн нэмэгдэнэ.
Энэ бүхэн нь Монгол улсад ямархан хүнд байсныг бэлхнээ илтгэх бөгөөд бүх зардлын 1/3 илүү нь зөвхөн цалинд шингэж болох нөхцөл нь цэргийн хангалт, сургуулийн материаллаг баазын тухай ярих нь бодит байдлаас хазайсан хэрэг болох буй за. Дээрх нөхцөл шалтгааны улмаас монголчууд сургагч нарын тоог цөөрүүлэхийг хүсч, уг асуудлыг хоёр талын аль алинд нь ашигтайгаар шийдвэрлэхийг зорьж байв. Монгол дахь Оросын элчин төлөөлөгчийн 1914 оны 1 дүгээр сарын 16-нд илгээсэн нууц цахилгаан утсанд сургагч урих тухай гэрээнд гарын үсэг зурахаас өмнө тэдний цалинг хэт өндөр тогтоосонд монголчууд дургүйцэж байгаа тухай өгүүлсэн бол удалгүй уг асуудлаар монголчуудын байр суурийг сонин, хэвлэлээр ч мэдээлэх болжээ.
Улмаар Хаант Оросод албан ёсны айлчлал хийж байсан ерөнхий сайд, Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн, Оросын гадаад яамны сайд СД.Сазановтой уулзахдаа Монголд Оросын цэргийн сургагч нарыг явуулахгүй байх асуудлыг хөндсөн бөгөөд нэг жилийн хугацаатайгаар сургах орос ноёд 6, цэрэг 16 бүгд 22 хүнийг багш болгон авахаар заажээ.
Тэдгээр багш нарын цалин, тэтгэвэр, орон сууц, түлээ түлш, хичээлийн хэрэгсэл зэргийн 1 жилийн зардал 58.400 рублийг Монголын тал дамжуулан Нийслэл Хүрээн дэх Оросын консулаар төлөхөөр тохиролцсоноос зөвхөн цалин 38.400 рубль болно. Дээрх 2 баримтаас харахад сургагч нарынхаа цалин хөлсийг ийнхүү өндөр тогтоосон нь Хаант Оросын өөрийнх нь зээлээр амьдрахад хүрсэн монголчуудад хүнд туссан нь ойлгомжтой.
Гэхдээ дан ганц үүнээс болж санхүүгийн бэрхцюэл учирч, цэргийн зардал хомсдож байсан гэвэл үнэнд нийцэхгүй. Учир нь төлөвлөсөн хөрөнгөний хомсдолд хүргэсэн нэг гол хүчин зүйл нь Монголын эрх баригсдын өөрсдийнх нь үрэлгэн зан, төсвийн хөрөнгийг зориулалтын бус зүйлд зарцуулж байсныг тэмдэглэх ёстой. Ганцхан жишээ татахад Хаант Оросоос 1912 оны 11 дүгээр сард анх удаа 10 жилиин хугацаагаар хүүгүй зээллэг өгсөн 100.000 рублийг зөвхөн цэргийн хэрэгт зориулах ёстой байсан атал бүгдийг нь Мэгжиджанрайсаг бурхан бүтээхэд зарцуулж байжээ.
Дээр дурдсан бүхий л учир шалтгааны улмаас Монгол улс санхүүгийн бэрхшээлээс үл ангижирч, улс оронд хийгдэж байсан шинэтгэл дутуу дулимаг болж, улмаар тасалдан зогсоход хүрсэний жишээ нь Монгол бригадын тухай асуудал юм. Гэхдээ Орос багш нарын туслалцаатайгаар монгол цэргийг сургах асуудал бүрмөсөн тасраагүй бөгөөд 1916 оны 10 дугаар сарын 10-нд урьдах гэрээний хугацааг сунгах тухай гэрээ байгуулж, Монголыг төлөөлж шадар сайд, Ерөнхий сайд, Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны тэргүүн, гүн Цэрэндорж, Сангийн хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамны тэргүүн сайд, гүн Лувсанбалдан, Орос улсын талаас элчин сайд А.Орлов нар гарын үсэг зуржээ.
Энэхүү гэрээгээр 1917 оны 8|дугаар сарын 1-нээс 1918 оны 8 дугаар сарын 1 хүртэл 1 жилийн хугацаагаар Монголын 400 цэргийг сурган 6onoBcpWiaxaap орос цэргийн түшмэд 3, цэрэг 12-ыг багшаар урихаар тохирчээ. Гэрээг дууссаны дараа Дэргийн яамнаас орос сургагч нарын ахлагч П.М.Молтыпин, А.Орлов, буриад Абидеев нартай хэлэлцэн тохирч морьт цэрэг 100, үхэр бууны 50, явган цэрэг 50, бүгд 200 цэргийг сурган боловсруулахаар дээр нэр дурдагсдыг монгол сургагч 12-ын хамтаар багш болгон 1918 оны 10 дугаар сарын 1-нээс мөн нэг жилийн хугацаатай гэрээг 1918 оны 10 дугаар сарын 22-нд байгуулан цалин хэрэгсэл, хангалтын асуудлыг тохирчээ.
Гэвч дэлхийн I дайн, дотоодын хувьсгал, самуунд автагдсан Oрoc улс бусдад цэрэг-санхүүгийн тусламж үзүүлэхэд хүндрэлтэй болсон, нөгөөтэйгүүр Монгол орон удалгүй хятадын эрхшээлд орсрн зэргээс шалтгаалан дээрх гэрээнүүд хагас дутуу биелэгдэж, олигтой үр дүнд хүрээгүй аж.
Олноо өргөгдсөн Монгол улсын засгийн газраас орчин цагийн цэргийн эх суурийг тавих зорилтыг хэрэгжүүлэхдээ Манжийн ноёрхлын үед хэрэглэж байсан нум сум, жад, цахиур буу, мэтийн дундад зууны үеийн зэвсэглэлийг халж, винтов, пулемёт, их буу зэрэг орчин үеийн зэвсгийг монгол цэргийн зэвсэглэлд нэвтрүүлэхийг зорьж байв. Нөгөөтэйгүүр Өвөрмонгол дахь үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг дэмжиж 1913 оны 11 дүгээр сард 5 замын цэрэг мордуулсантай холбогдон зэвсгийн хэрэгцээ шаардлага онц чухлаар тавигджээ.
Улс орны дотоодод зэвсэг хэрэгсэл хийхээ больсоор он удсан тухайн үед зэвсэг хэрэгслийн хангалтыг зөвхөн гадны тусламжаар шийдэх боломжтой байлаа. Иймд Монголын засгийн газрын удаа дараагийн айлчлал, хэлэлцээрийн явцад тавьж байсан гол хүсэлтийн нэг нь зэвсгийн тусламж авах асуудал байв. Анхны тусламжийг 1911 оны 11 дүгээр сард авчээ. Монголын тусгаар тогтнолын хэрэгт тус дэм олохоор хаант Оросод очсон Чин ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, гүн Хайсан нарын үйл ажиллагааны дүнд мөн оны 10 дугаар сард Оросын Цэргийн яамны сайдаас монголчуудад дамжуулах зорилгоор 15.000 винтов, 7,5 сая сумыг Эрхүүгийн цэргийн тойрогт шилжүүлэх зааврыг өгсөн ба улмаар 11 дүгээр сарын эхэнд уул бэлтгэсэн зэвсгийг нэмэгдэл 15.000 сэлэмний хамтаар Монголын талд хүлээлгэн өгчээ.
Уг зэвсгийг хэрэглэсэн анхны үр дүн нь Халх монголчууд Манжийн ноёрхлыг түлхэн унагаасан явдал боллоо хэмээн тухайн үед Нийслэл Хүрээнд байсан Оросын консулын хэргийг хамаарагчаас мэдэгдэж байв. Зэвсгийн тусламж авах асуудал цаашид улам ч шаргуу тавигдсан гэлтэй. 1912 оны эцсээр Гадаад яамны сайд, Чин ван Ханддорж тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчдийн хэлэлцээрийн үр дүнд (1913.1.15-17) 5 их буу, 10 пулемёт, нагаан, маузер зэрэг цөөн зэвсэг авахаар тохирсон хэдий ч улс орныхоо түгшүүртэй байдлыг тооцож, “Их буу 32, пулемёт 65, винтов 10.000 гаруй…” даруй авах хүсэлтийг Оросын тал хүлээж аваагүй аж.
Цаашид Хаант Орос Монголд мөнгө зээл олгох, зэвсэг нийлүүлэх хэрэгт нэлээд цааргалах болж, улмаар зэвсэг өгөх, авах асуудал бараг жил шахам үргэлжилсэн ч монголчууд хүссэн зэвсгээ авч чадахгүй байв. Энэ үед монголчууд оросын сүүлийн үеийн хийцийн винтов, нэлээд боловсронгуй болсон пулемёт, буудлагын зэвсэг авахыг сонирхож байсан боловч оросууд Нийслэл Хүрээн дэх Оросын элчин төлөөлөгчийн газар “…Оросын сүүлчийн загвар монголчуудад огтхон ч тохирохгүй, учир нь монголчууд тэрхүү винтов буутай харьцаж сураагүй, чаддаггүйн улмаас тун удалгүй эвдэрч хэрэгцээнээс гардаг” гэдгээр цааргалан пулемёт, их буу, нисэх онгоц нийлүүлэхээс татгалзсан ба чингэхдээ урьд авсан зэвсгийн нэлээд нь Өвөрмонголд илгээгдсэнийг ч мөн харгалзан үзэж байжээ.
Ийнхүү хаант Орос өөрийн зүгээс зэвсэг нийлүүлэхдээ элдвээр цааргалах явдал үзүүлэхийн хамт монголчууд бусад улсаас зэвсгийн тусламж хүсэх явдалд ихээхэн хяналт, хориг тавьж, зарим тохиолдолд шахалт үзүүлэхийг оролдож байжээ. Тухайлбал, хаанаас, хэнээс, ямар зэвсэг авч байгаа талаар мэдээлэл олох зорилготой тагнах агентуудыг илгээж байсан тухай Японы сонинд мэдээлсэн байдаг бол Хүрээний засгийн газраас Германаас зэвсэг авахаар тохирсныг Орос-Монголын гэрээний заалтыг зөрчсөн хэмээн үзэж, зээлээр олгосон 2 сая рублийг даруй буцааж өгөхийг шаардаж, уг шаардлагыг эс биелүүлсэн нөхцөлд Хиагт, Хүрээ хоёрын хоорондох газрыг Оросын нутаг болгон өгөхийг тулгаж байсан байх юм.
Ерөөс Оросын тал “Бусдаас буу авч үл болох…” тухай Монголын төлөөлөгчдөд ч анхааруулж байсан удаа бий. Ийнхүү хаант Орос гэрээгээр хүлээсэн үүргээ умартаж, Монголын асуудалд өрөөсгөл хандах болсны улмаас зэвсэг өгөх, авах асуудалд ихээхэн бэрхшээл учирч, энэ тухай мэдээ ч олны сонорт хүрчээ.
“Русскийинвентарь”сонин Орос-Монгол, Монгол-Хятадын харилцааны асуудлыг шүүн тунгаасны үндсэн дээр “…Орос өөрийн ганхсан нэр төрөө сэргээхийн тулд ногдсон үүргийнхээ дагуу монголчуудад туслах цаг болжээ. Юуны өмнө Оросын өөрийн агентуудаар дамжуулан гадаадаас зэвсэг худалдан авахад зориулан зарж буй үлэмж зардлаас монголчуудыг ангижруулах, улмаар буу сумыг улсын үнээр олгох, хамгийн гол нь түүнийг яаравчлан хүргэх явдлыг монголчуудад санал болгох ёстой.
Тийм санал үг хэлээр бус үнэн хэрэг дээр биелбэл монголчуудаас бидэнд итгэх итгэлийг буй болгож байгаа юм. Монголчуудтай ойртохын тулд эхэлсэн бүх зүйлээ амьдралд хэрэгжүүлэх нь чухал…” хэмээн бичиж байсан нь Алс Дорнодод дайны аюул ойртсон үед монголчуудтай эв түнжинтэй байх нь Оросод хэчнээн чухлыг давхар сануулсан хэрэг байлаа.
Тийм ч учраас Монголын талын удаа дараагийн хүсэлтийн дагуу “…үхэр буу 6, сум 3 мянга, пулемёт буу 4, сум 400 мянга, винтов буу 2 түм, сум 20 саяыг тус тус өгөх ба хагас үнийг бэлэн өгөөд, хагас хувийг бууг хүлээн авсан өдрөөс нэг жилийн дотор төлж дуусгах…” тухай тохирч зэвсэг авсан байна. Үүгээр Оросоос Монгол улс зэвсэг авах асуудал дуусгавар болсон гэлтэй. Нийтдээ Оросоос 5.1 сая рублийн мөнгөн зээл ба 3 удаа зэвсэг авсан аж.
Гэвч 1914 оны 6 дугаар сарын 28-нд эхэлсэн дэлхийн I дайнд Австри, Герман, Орос, Франц, Англи зэрэг томоохон гүрнүүд татагдан орсон нь Монгол дахь нөлөөний хүрээний төлөө явуулж байсан Хаант Оросын тэмцэл хойшлогдож, түүнтэй хамт хоёр улсын хоорондын гэрээгээр зохицуулагдах олон асуудлууд, түүний дотор бидний өгүүлэн буй зэр зэвсэг, зээл авах асуудал ч нэгэн адил орхигджээ.
Ийнхүү хүчний зарчим ноёрхож байсан нөхцөлд хаант Орос нь Монголын асуудлаар эрээнтэй, бараантай бодлого баримталж, үндэсний эрх ашиг, гадаад бодлогынхоо чиг шугамаас хамааран даралт, шахалт үзүүлж байсан хэдий ч тусгаар Монгол улсыг байгуулах болон түүний зэвсэгт хүчнийг бүрдүүлэхэд туслан дэмжсэн түүхтэй. Хаант Оросын тусламжийн зэвсгийн хүчээр монголчууд тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсан төдийгүй элэг нэгт Өвөрмонголын ард олны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг дэмжих байлдааны ажиллагаа явуулахдаа ч ашигласан билээ.
Орос сургагч нар монгол цэргүүдийг боловсронгуй зэвсэг хэрэгсэлтэй танилцуулж, тэдэнд орчин цагийн цэргийн анхны мэдэгдэхүүн олгож байлаа. Тэдний эрхэлсэн монгол цэргийн сургалт олон зүйлийн учир шалтгааны улмаас хагас дутуу хэрэгжиж, хөгжилтэй орнуудын төвшинд хүрч чадаагүй ч байнгын сургалтыг нэвтрүүлснээр ач холбогдолтой болжээ.
Энэ бүхний дүнд Олноо өргөгдсөн Монгол улсад байнгын цэргийн эх үүсвэр тавигдсан гэж үзэх бүрэн үндэстэй. Нөгөөтэйгүүр 1911 – 1918 онд Монголд ажиллаж байсан орос сургагч нарын дунд дэвшилтэт үзэлтнүүд цөөнгүй байсан нь Монголын нийгмийн харыдангуй зохион байгуулалттай, идэвхтэй хэсэг болох цэргийнхний дунд ардчилсан үзэл дэлгэрэхэд зохих нөлөө үзүүлсэн бөгөөд чухамхүү Олноо өргөгдсөн Монгол улсын цэргийн дотроос 1921 оны хувьсгалын зэвсэгт хүчний гол цөм бүрэлдсэн билээ.
ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор (PhD), профессор Н.Хишигт
Эх сурвалж: “Соёмбо”
Friday, May 13, 2011
МОНГОЛЫН БУРХНЫ ШАШНЫ СЭРГЭЛТ 2011 оны 5 сарын 11
/ Ололт, алдаа /
100 жилийн өмнө Монгол орон буддын 1250 сүм хийдтэй, 100 000 лам хуврагтай, хэдэн сая буддын боть судруудтай, ард түмнээрээ буддын шашныг шүтдэг, нийгэмд нь гэмт хэрэг, нүгэл гардаггүй, энхжингийн ариун орон байлаа. Гэвч 1921 онд Монголд буруу номтнуудын улаан хувьсгал гарч, дөнгөж шинээр байгуулагдсан ардын намынхан оросын большевик улаантнуудтай хүч хавсарч, нийслэлээс зугатан ирж Хиагтад бүгсэн гамин цэргийн бутцохив. Дараа нь монголын нийслэлийг хятадын гамин цэргүүдээс чөлөөлсөн, Монгол улсын тусгаар тогтнолыг сэргээсэн, Богд гэгээнийг хаан ширээнд нь залсан гавьяатай Барон фон Унгерн-Штернбергийн армийг ардын намынхан болон большевик улаан арми хүч хавсран бутцохиж, ямар ч хамгаалалтгүй байсан нийслэл Хүрээг эзлэв. Ийнхүү ардын намынхан Богд хаант Монгол улсын хууль ёсны Засгийн газрыг зэвсгийн хүчээр түлхэн унагаж, хязгааргүй эрхт улаантан коммунистуудын харгис засаг Монголд тогтсон түүхтэй.
Хорьдугаар зууны Монголд коммунистууд 1932 онд “Бурхны шашин,монгол төрөө жинхэнээр нь мандуулья” хэмээн бослого гаргасан олон мянган ардуудыг танк,нисэх онгоц хэрэглэн олноор нь хөнөөж, 1937 онд 40 000 монгол хүнийг “японы тагнуул,хувьсгалын эсэргүү” хэмээн хилсээр ял тулгаж цаазаар хороож, 100 000 лам хуврагийг “ хувьсгалын эсэргүү”, “шар феодал,” хэмээн занан зүхэж амь насыг нь хөнөөж, цөлж, шоронд хийж, хүчээр хар болгож, Богд хааны үеэс төрийн алба хашсан монгол төрийн туршлагатай түшмэдүүдийг “хар феодал” хэмээн зүхэж, буудан хороож, монголын ард түмний дөрвөн зуун жил бүтээн босгосон 1250 буддын сүм хийд /2008 оны ХААН банкаас ивээн тэтгэсэн шинэчилсэн тооллого,судалгаагаар/-ийг хоёрхон жилийн дотор шатаан устгаж, ард иргэдийнхээ хэдэн сая мал сүрэг, өмч хөрөнгийг хураан авч хүчээр нийгэмчилсэн. Улаантнуудын нүгэл үүгээр зогссонгүй 1962 онд улаантны засгийг шүүмжилж, “Монголоо хөгжүүлье” гэсэн сэхээтнүүдийг хэлмэгдүүлэн нутаг заан цөлсөн.
Ийнхүү улаантнууд Монгол хэмээх дорно дахины гайхамшигт соёлтой ариун буддын орныг атеист , харгис коммунист улс болгож монголын ард түмнийг хэлмэгдүүлэн мөхлийн хар ангал руу түлхсэн билээ.
Ололт
1990 онд Монгол улсад ард түмний ардчилсан хөдөлгөөн өрнөж, коммунист тоталитар харгис дэглэмийг түлхэн унагаж Монгол улс эрх чөлөөт ардчилсан улс болох замдаа оров.Монгол улс 1991 онд баталсан Шинэ Үндсэн хуулиараа “Эх орондоо хүмүүлэг, ардчилсан нийгмийг цогцлоон хөгжүүлэх”-ийг эрхэм зорилгоо болгосон юм. Шинэ Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд зааснаар Монгол улсын иргэд шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөөтэй болсон билээ.
Удалгүй 1993 онд монголын парламент “төр, сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулийг баталж уг хуулиар төр сүм хийдийн хоорондын харилцааг зохицуулахаар заасан юм.
Тус хуулийн 4 дүгээр зүйлд “ Төрөөс Монголын ард түмний эв нэгдэл, соёл иргэншлийн түүхэн уламжлалаа эрхэмлэхийн үүднээс Монгол улс дахь буддын шашны зонхилох байр суурийг хүндэтгэн үзнэ. Энэ нь иргэд бусад шашин шүтэхэд саад болохгүй” хэмээн заасан.
Ардчиллын хорин жиийн дотор үндэсний буддын шашныг сэргээх талаар монголчууд багагүй амжилтанд хүрээд байна.Монголд сүүлийн жилүүдэд Бакула римбүүчийн байгуулсан Бэтүб хийд, Гүр Даваа римбүүчийн сэргээсэн Амарбаясгалант хийд, Банчин Ойбурул римбүүчийгийн байгуулсан Гүнчэв Жамбаалин хийд, Тэрэлж дэх Арьяабал бурхны сүм, Зопа багшийн байгуулсан нийслэл хот болон Дархан хот дахь Махаяна төв, Гандантэгчлэн дэх Идгаачойнзонлин хийд, эмэгтэйчүүдийн Дулмаалин хийд, монголчуудын байгуулсан Зүүн хүрээ хийд, Дашчойлин, Манба дацан, Ловон Бадамжунай бурхны нууц тарний хийд, Пунцоглин, Ламиран хийд, сэргээн босгосон Дамбадаржаалин хийд,Хажид,Дарь эхийн хийдүүд буяны ажиллагаагаа явуулж байна. Мөн 22 аймаг болон бусад сумдад буддын сүм хийдүүд олноор байгуулагдав.Эдүгээ Монголд буддын 170 сүм хийд, дацанд 5000 лам хувраг үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
Сүлийн жилүүдэд Энэтхэгийн Гомон дацанд арав гаруй жил бурхны ном үзсэн эрдэмтэй монгол залуу лам хуврагууд сургуулиа төгсөж ирээд эх орондоо бурхны ном айлдаж буяны үйлсэд зүтгэж явна.Сүүлийн жилүүдэд Баруун зүгт Ховд аймагт Гандан Пунцаг чойлон хийд, зүүн зүгт Хэнтий аймайгт Балдан Бэрээвэн хийд, өмнө зүгт Дорноговь аймагт Равжаа хутагтын төв, Хамрын хийд, Равжаа хутагтын Шамбалын орон, хойд зүгт Сэлэнгэ аймгийн нутагт Амар баясгалант хийдийг сэргээн босголоо. Дархан хотод Бурхан багшийн сэрэг дүрийг босгов.
Улаанбаатар хотод Зайсан толгойн орчим Гүр Даваа римбүүчий болон солонгосын буддын хамба ламын хандиваар Бурхан багшийн өндөр сэрэг дүрийг болсгов.
2010 онд монголын сүсэгтэн эмэгтэй Оюун их хэмжээний хөрөнгө хувиасаа хандивлаж Амар баясгалант хийдийн орчим Богд лам Зонхабагийн алтадсан том сэрэг дүр, Богд ламын итгэлт шавь Хайдав, Жалцавчи нарын дүр бүхий цогцолборыг богино хугацаанд бүтээн байгуулсан нь монгол хүний итгэл сүсэг ямар их хүчтэй байгааг нотолсон үйл явдал боллоо.Тэрхүү цогцолборын шавийг 2010 оны тавдугаар сарын жихүүн сэрүүн өдөр тавьж аравнайлахад тэнгэрээс сонин хэлбэртэй хур орж, маргааш өглөө нь тэрхүү газраа үзэхэд гоё шар цэцгүүд ганцхан хоногийн дотор тойроод ургачихсан байсан нь үнэхээр гайхамшигтай байлаа. Монголд Дээрхийн гэгээн 14 дүгээр Далай лам 7 удаа залран ирж үнэ төлбөргүй бурхны ном айлдаад байна.Монголд 9 дүгээр Богд Жавзандамба хутагт, Зопа римбүүчийн, Банчин Ойбурул римбүүчий , Жадо римбүүчий, Саж Тризин римбүүчий, Ризон римбүүчий,Чодэн римбүүчий, Дэнма Лочо римбүүчий нарын олон эрдэмт лам багш нар айлчилж ном буяныг үйлдэж монголын сүсэгтэн олонд ном айлдаж, авшиг, ван, лүн өгсөөр байна.
Хорин жилийн саад эсэргүүцлийг давж өнгөрсөн оны эцсээр есдүгээр Богд гэгээнтэн Монгол улсын иргэн болсон нь сүсэгтэн олны хувьд том үйл явдал боллоо.Ийнхүү монголчууд 90 жилийн дараа Бурхны шашныхаа тэргүүнтэй боллоо.
Непалын гэгээнтэн Зопа римбүүчийн байгуулсан Махаяна төв нь монгол залуучуудын дунд англи хэл заах, буддын ном судрыг монгол хэл дээр хөрвүүлж үнэ төлбөргүй тараах, бурхны сургаалийг үнэ төлбөргүй номлох,хичээл сургалт явуулах, ядуу хүмүүст хандивын буяны ажил зохиох зэрэг олон талт үйл ажиллагаа явуулж олон монгол залуучууд буддын шашинд орж бурхны сургаалийн ач тусыг хүртэж эхэлсэн билээ. Монголын дуучид үндэсний шашнаа сурталчилж байна. “Бурхны дууч” гэгддэг дуучин Сарангуагийн олон сайхан бурхны магтаал дуунууд ард түмний дунд ихэд түгж байна. Бурханч лам Г.Пүрэвбат багшийн бүтээн туурвисан буддын шашны зураг, бурхадын хөрөг, суврага, бусад олон бүтээл номууд монгол төдийгүй өрнөдийн хүмүүсийг гайхшруулж байна.Г.Пүрэвбат багшийн байгуулсан “Лавайн эгшиг” FM радио нь нийслэл хотын залуучуудын сонсох дуртай радио долгион болоод байна.
Эдүгээ Богд ламын туурвисан “Ламримченмо” судар, “Ламрим” судрыг тайлбарласан Павонха болон Патрул римбүүчийн тайлбар ном, Шантидева гэгээнтний “Бодьсадын явдалд орохуй” зэрэг гайхашигт судруудыг монголын эрдэмт лам доктор Булган,бурханч лам Г.Пүрэвбат, шунлайв гавж С.Гантөмөр, лам Ц.Сансарбат нар түвд хэлнээс эх монгол хэл дээр шинэ бичигт хөрвүүлэн олны хүртээл болгоод байна.Бадамжунай бурхан, Адишаа, Дилов, Нарова, Миларайва, Нагаржуна гэгээнтэн, Далай лам багшийн ном, сургаалуудыг шинэ монгол бичигт хөрвүүлсээр байна.
Өнгөрсөн 20 жилийн турш дунд сургуулийн хөтөлбөрт үндэсний уламжлалт соёл шашны талаар юу ч заадаггүй байсныг саяхан өөрчилж, Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Иргэний танхимаар иргэдийн саналыг сонсч, Монгол улсын Ерөнхийлөгч Ц,Элбэгдоржийн зарлиг гарч, монголын дунд сургуулиудад үндэсний соёл шашин зан үйлийн талаар “монголын уламжлалт сэтгэлгээ” гэсэн шинэ хичээл сурагчдад заах болсон нь чухал үйл явдал болж байна.Ийнхүү өнөөгийн Монгол орноо Бурхны шашин гурав дахь удаагаа дэлгэрэн хөгжих сайхан боломж бүрдэж байна.
Алдаа
а/ Шашны харьцаа алдагдсан нь
Өнөөдрийн Монголд харийн болон үндэсний шашны харьцаа ямар байдалтай болоод байна вэ?
2009 оны байдлаар Улаанбаатар хотод хэвлэлд гарсан тоог авч үзвэл 350 гаруй сүм хийд үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас Христийн шашны сүм 197 буюу 69.3 хувь, Буддын шашны сүм хийд 63, Бөө мөргөлийн газар 7, Исламын мечеть 3 үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
Хуулийн дагуу ямар нэг зөвшөөрөл авалгүйгээр Христийн 91, Исламын 1, бөөгийн 1 байгууллага үйл ажиллагаагаа явуулж ямар нэг татвар огт төлөхгүй ажиллаж байна.Христийн шашны номлогчид зохих ангиллын визгүйгээр Монголд ирж шашны үйл ажилагаагаа явуулдаг ажээ.
Монголд одоо Христийн шашны католик, протестант, мормон, иёгово, мүүн, үнэн алдартан, ,баптист, евангели, лютеран, методист, просбитериан, пентикост/тавьтнууд/ зэрэг олон чиглэлийн урсгал нэвтрээд байна. Мөн бахай, ананд марго, ведийн урсгалууд болон бусад сектантын бүлгийн тоо 185 хүрээд байна.
Албан ёсны мэдээллээр өнөөдөр Улаанбаатар хотод Христийн шашны 115 сүм, Буддын шашны 62 хийд, бөөгийн 10 төв, Исламын 2 мечеть, Бахайн 1 сүм албан ёсны зөвшөөрөл , бүртгэлээ аваад үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
Нийслэл хотод үйл ажиллагаагаа явуулж буй шашны сүм хийдүүдээс бусад шашинтай харьцуулахад буддын сүм хийд гуч хүрэхгүй хувийг эзэлж байгаа нь хамгийн том эмгэнэл болж байгаа юм. Үүнийг хуулиар зохицуулах хуулийн заалт өнөөдөр алга. Үүнийг шийдвэрлэх хуулийн төсөл ч алга, төрийн бодлого ч алга.
б/ Хуулийн гацаа
Ардчиллын эхний жилүүдэд үндэсний шашнаа харийн шашин болон элдэв сектантаас хэрхэн хамгаалах талаар сайн хууль гарсангүй.
Анхны ардчилсан шинэ үндсэн хуулийг баталж байх тэр үед Ардын Их хуралд сонгогдсон 420 депутатуудын бараг 90,0 хувь нь сум, аймгийн Засаг дарга нар, цөөнх нь ардчилсан хүчнээс сонгогдсон байсан.Тэдний дунд ганцхан лам хүн байсан. Тэр үеийн парламентийн гишүүдийн ихэнхи нь социализмын үеийн атеист үзэл суртлаасаа салаагүй, шашны талаар ямар ч ойлголт байхгүй, зөвхөн Карл Марксын католик шашны тухай хэлсэн “шашин бол ард түмнийг мунхруулагч хар тамхи мөн” гэсэн ишлэлийг цээжилсэн хүмүүс байсан. Тэд дэлхийн шашнуудын ялгаа, үзэл санаа, сургаалийг ойлгох бүү хэл, шашин гэдэг үгний утгыг ч мэдэхгүй байсан. “Шашин” буюу “Шасана” гэдэг нь санскритээр “Сургаал” гэсэн үг.
Тийм учраас тэд нар үндэсний уламжлалт шашин соёлоо харийн шашнаас хуулиар хамгаалах талаар шаардлагатай заалтуудыг хуулинд оруулж чадаагүй юм. Тэд бурхны шашин соёлоо Үндсэн хуулиараа яаж хамгаалахаа мэдэхгүй байсан.Тэд “Төр нь шашнаа хүндэтгэнэ, шашин нь төрөө дээдэлнэ”,”Иргэд шашин шүтэх эс шүтэх эрхтэй” гэсэн ганц,хоёрхон ерөнхий томьёололыг л Үндсэн хуулинд оруулж баталж байсан.Гэтэл Үндсэн хуулийн энэхүү 9 дүгээр зүйл нь туйлын бүрхэг болсон юм.Төр нь ямар шашныг хүндлэх гээд байгаа нь ойлгомж муутай,үндэсний шашнаа яаж хамгаалах талаар нэг ч санаа байхгүй байсан. Парламентийн гишүүд 1993 онд батлагдсан ”Төр сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулинд “төрөөс монгол улс дахь бурхны шашны зонхилох байр суурийг хүндэтгэн үзнэ” гэснээс өөр заалт оруулж чадаагүй. “Төр сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулийн 4 дүгээр зүйлд “ Төрөөс Монголын ард түмний эв нэгдэл, соёл иргэншлийн түүхэн уламжлалаа эрхэмлэхийн үүднээс Монгол улс дахь буддын шашны зонхилох байр суурийг хүндэтгэн үзнэ. Энэ нь иргэд бусад шашин шүтэхэд саад болохгүй” хэмээн заасан.Гэвч эдүгээ буддын шашин 1.2 сая хүн амтай нийслэл хотод зонхилох бүү хэл, цөөнх болчихоод удаж байна.
Энэхүү хуулийг зөрчсөн албан тушаалтныг 1000- 20 000 төгрөг, байгууллага аж ахуйн нэгжийг 50 000-150 000 төгрөгөөр торгоно гэж заасан.Энэ бол жилд хэдэн зуун мянган доллараар санхүүждэг Христийн мормон болон протестант, католик шашны байгууллагын хувьд хууль зөрчсөн тохиолдолд нэг удаа 60 центээс 16 доллар хүртэл торгуулна гэдэг инээдэмтэй асуудал.Торгуулж байсан тохиолдол ч байхгүй.
1993 онд батлагдсан Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 24 дүгээр зүйлийн / Монгол улсад хувийн хэргээр удаан хугацаагаар болон байнга оршин суугч , цагаач гадаад иргэдийн тоо, бүтэцийн тухай /1 дүгээр заалтад “Монгол улсын нутаг дэвсгэрт хувийн хэргээр удаан хугацаагаар болон байнга оршин суугч, цагаач иргэдийн тоо нь Монгол улсын хүн амын 1 хувь, үүний дотор нэг улсын иргэн 0.33 хувь хүртэл байж болно” хэмээсэн. Энэ хуулийн заалт бол монгол хүний ген фондыг хамгаалсан чухал заалт болсон.
Гэтэл энэ жишгээр монголын төр сүм хийдийн харилцааны хуульд ч юм уу, өөр шинэ хууль гаргаад Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулдаг гадаадын харийн шашны тоо нь монголын үндэсний шашны сүм хийдийн нийт тооны 10,0 хувиас хэтрэхгүй байна гэсэн заалт оруулсан бол оюуны дархлаагаа хамгаалсан хууль болох байсан юм.
“Төр сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулийн 8 дугаар зүйлд шашны сургалтын тухай заахдаа “төрийн харьяалал бүхий сургууль байгууллагад шашны сургалт,цугларалт зохион байгуулахыг хориглоно. Энэ заалт нь шашны соёл, мэдлэг ухааны өв уламжлалын тухай шинжлэх ухааны сургалтанд үл хамаарна” хэмээн заасан. Энэ заалтдаа ядаж үндэсний шашны соёл, мэдлэг гээд “үндэсний” гэсэн ганц үг нэмчих ухаан байсангүй.Гэтэл хүмүүс энэ хуулийн заалтыг дунд болон их,дээд сургууль дээр шашны сургалт явуулахыг хориглоно, үндэснийхээ шашны тухай ярьж ч болохгүй гээд буруу ойлгочихсон.
Тус хуулийн 8 дугаар заалтыг хүчингүй болгож” Төрийн харьяалал бүхий ерөнхий боловсролын сургууль, их дээд сургуульд гадаадын харийн шашны сургалт,цугларалт явуулахыг хориглоно. Харин үндэсний бурхны шашны сургаал,соёл мэдлэг, өв уламжлалын талаар шинжлэх ухааны сургалтыг ерөнхий боловсролын сургууль,их дээд сургуулиудад явуулж болно” гэсэн шинэ оруулах хэрэгтэй байна.
в/ Харийн шашны түрэмгийлэл
Албан бус мэдээгээр Монголд одооны байдлаар Христийг шүтэгчид 40 000 байгаагийн 90,0 хувь нь залуучууд байна гэсэн тоо байна.Монголд өнөөдөр гадны ямар шашин орж ирээд үйл ажиллагаагаа явуулж байна вэ?Өнөөдөр Монголд Христийн шашны протестант, мормон, католик, мун, иегово ,баптист, евангели, лютеран, методист, просбитериан, пентикост/тавьтнууд/, үнэн алдартан зэрэг үй түмэн урсгал орж ирэн сүмээ барьж байгуулан монголын залуу үеийг шашиндаа оруулах үйл ажиллагааг идэвхтэй явуулж байна.Өнөөдөр Монголд Хиндуизм, Ананд Марго, Шри шри амьдрах ухаан зэрэг энэтхэгийн шашны сургаалууд орж ирээд үйл ажиллагаагаа явуулж байна.Ялангуяа Рави Шанкарын Шри шри амьдрах ухааны сургалтанд монголчууд хэдэн зуун мянгаараа орж байна.
Христийн шашинд орсон зарим монгол залуучуудтай тааралдаж “та нар буддын шашны ядаж ганц судар уншиж үзсэн үү? гэж асуухад тэд нэг ч судар уншаагүй байдаг.Дунд сургуульд хамт сурч байсан нэгэн эмэгтэйтэй би олон жилийн дараа хотод тааралдаж ярилцаж байтал тэр вээр христийн шашинтан ажээ.”Чиний Бурхан хэн бэ?”гэхэд тэр”Иегово” гэв.Нэгэн удаа би арваад жилийн өмнө төрийн ажлаар нэгэн алслагдсан дүүргийн гэр хорооллын айлуудаар явж байсан.Нэг айлын тэтгэвэрт гарсан гэрийн эзэгтэй гэртээ ширээн дээрээ дүүрэн өрөөстэй Библи номуудыг уншаад сууж байсан. “Та яагаад Христийн шашинд орсон юм бэ? гэхэд “Би шашин шүтдэггүй атеист байсан.Би библи номын уншсаар байгаад христийн шашинтан болсон”гэж байлаа.”Та буддын шашны судар уншсан уу ? гэхэд “нэг ч судар уншиж үзээгүй” гэж байсан.Энэ бол монголын эмгэнэл.
Саяхан монголын нэгэн алдартай сувгаар “Universe best songs” хөгжмийн уралдаан болж гадаадын дууг амжилттай дуулсан шилдэг 25 дуучинг шалгаруулсан юм. Энэхүү тэмцээнд 700 гаруй залуучууд оролцож шилдэг 25 дуучинг шалгаруулж гала концерт хийсэн. Орчин үеийн монгол залуучууд Селин Дион, Хьюстон, Фрэнк Синатр, Элвис Пресли, Тони Брекстон, БИТЛЗ, АББА-гийн алдартай дуунуудыг англиар сайн дуулж байлаа. Гэвч шалгарсан 25 залуучуудын бараг хагас нь христийн шашинтан байлаа.
Саяхан өвлийн эхэн сард УБ хотод нэгэн дээд сургуульд сурдаг оюутан хүүдээ хөдөө нутагт амьдардаг малчин аав, ээж нь өвлийн идэш үхрийн мах илгээжээ. Гэтэл тэр оюутан үхрийн махаа хүлээж аваад “ Үхрийн мах надад илгээсэнд Ертөнцийн эзэн танд талархаж байна “ хэмээн залбирч байсан гэдэг.Тиймээ, Өнөөдөр Монголд дунд сургуулийн сурагч, дээд сургуулийн оюутан,сэхээтнүүд, урлагийнхан, зарим эмээ нар хүртэл Христэд орж байна. Христийн шүтлэгтэй цэцэрлэгийн болон сургуулийн зарим монгол багш нар Христийн шашныг цэцэрлэгийн бага насны хүүхдүүдэд хүртэл заахыг оролдож байжээ.Тэд хүүхдүүдийг скаутын ажлаар зуны цагт байгалийн сайхныг үзүүлнэ хэмээн дагуулж яваад замдаа голд оруулж усан баталгаа хүүхдүүдээр хийлгүүлж христийн шашинд оруулахыг оролдож байсан нь дуулдаж байсан. Энэ бол хуулийг зөрчиж байгаа хэрэг.Энэ бол монгол ёс заншлыг зөрчиж байгаа хэрэг. Энэ бол монголын уламжлалт шашин,соёлоосоо урваж байгаа хэрэг.Эцсийн эцэст эх орноосоо урваж байгаа хэрэг.
Улс төрчид “Бүх шашин адил тэгш эрхтэй, хэн ямар шашин шүтэх нь эрх чөлөөтэй,Монгол улс бол бүх шашинд тэгш ханддаг ардчилсан улс” гэх мэтээр хашгирч байх хооронд гадаадын харийн шашныхан монголын өсвөр залуу үеийг маань ихэнхийг нь элсүүлээд дууслаа шүү.
1990 оноос хойш эдүгээ хорин жилийн турш монголын бүх аймаг, алс холын хөдөөний сумын төв дээр хүртэл хар костюмтэй цагаан цамцтай, зангиа зүүсэн,энгэртээ “elder” гэсэн бичигтэй тэмдэг зүүсэн, цүнх үүрсэн Мормоны шашны америк залуучууд хосоороо монгол айлуудаар явж мормоны шашнаа түгээсээр байна.Тэдгээр америк залуучууд монгол хэлийг хоёр гуравхан сарын дотор амархан сурч библийг монгол хэл дээр ярьсаар олон монгол залуусыг шашиндаа элсүүлсээр байна.Тэдгээрийн нэг америк мормон залуу саяхан хоёр жилийн өмнө бага насны монгол охиныг хүчиндсэн хэрэг хийж монголын сонин хэвлэлээр шуугиулж байлаа. Зарим монгол охид “Ертөнцийн эзэнтэй уулзана” хэмээгээд гэрээслэл бичин 10 давхар байшингийн дээвэр дээрээс үсэрч амиа хорлосон хэрэг Монголд гарч л байсан.
Ийнхүү Харийн шашны түрэмгийлэл Монголд улам ширүүссээр байна.Монголчууд харийн шашнаас үндэсний уламжлалт соёл шашнаа яаж хамгаалахаа мэдэхгүй байна.Монголчууд гадаадын шашны элдэв буруу үзэлтэн, сектүүдтэй яаж тэмцэхээ мэдэхгүй байна.Аль нь буруу үзэл, аль нь зөв үзэл гэдгийг ч мэдэхгүй байна.Дөнгөж сэргэж байгаа монголын уламжлалт шашин хэдэн зуун мянган долларын хөрөнгөтэй харийн баян шашинтай яаж өрсөлдөхөө мэдэхгүй байна.
Зарим эрдэмтэд “Бүх шашин адил зүйлийг номлодог, бүх шашин ижил төстэй” хэмээн цэцэрхдэг.Зарим нь бүх шашин тэнгэрээс үүссэн хэмээн бөөгийн шашинтай хутгаад байдаг. Зарим харийн шашинтнууд Буддын шашныг хоосон домог,үлгэр хэмээн үздэг.Энэ бол эндүүрэл,буруу үзэл. Буддын сургаал ертөнцийн буруу үзэл, ертөнцийн бусад шашнаас огт өөр байдаг билээ.Бусад шашнууд Ертөнц болон хүнийг Ертөнцийн эзэн бүтээсэн, зөвхөн Ийсуст итгэвэл аврагдана, чиний нүглийг зөвхөн Ийсус үүрч чамайг аврана, зөвхөн Ийсуст итгэвэл чиний нүгэл ариусна гэх мэтийн буруу сургаалиар хүмүүсийн тархийг угааж, бэлэнчлэх сэтгэлгээгээр бөмбөгддөг. Хинду шашин Брахма бурхан ертөнцийг бүтээсэн гэж үздэг.Исламчууд ертөнцийг Аллах тэнгэр бүтээсэн гэж үздэг.Тэхлээр эдгээр шашнууд “Ертөнцийн эзэн бүхнийг бүтээсэн” гэж үздэгээрээ хоорондоо төстэй байна.
Бурхны шашин “Ертөнц бол үйлийн үрийн боловсорсон үр дүн” хэмээн үздэг.Бурхны шашин “Ертөнцийн эзэн гэж байдаггүй” хэмээн үздэг. Хэрэв ертөнцийг бүтээгч гэж байсан бол яах гэж дайн, зовлон, үхэл, өтлөлт, ядуурал, ган, зуд, газар хөдлөл,цунами, өвчин тахлыг бүтээсэн юм бэ, яагаад төгс бус ертөнцийг бүтээсэн юм бэ? Ертөнцийн эзнийг өөрийг нь хэн бүтээсэн юм бэ? гэсэн асуулт гарч ирдэг.Бусад шашныхан энэ асуултад хариулж чаддаггүй.Харин Бурханы шашин “энэ бүхэн чинь үйлийн үр” хэмээн зөв хариулт өгдөг, “таны зовлонд та л өөрөө буруутай, өвчин,үхэл бол үйлийн үр юм” хэмээн зөв хариулт өгдөг.
Бурхны шашинд хүн өөрийн сэтгэлийн гэм буюу нисваанисийг дарж, магад гарахуй сэтгэлийг үүсгээд, тэгш сэтгэл,энэрэхүй, асрахуй сэтгэл,бусдын буянд даган баясах сэтгэл дээр суурилсан боди сэтгэлийг олоод хамаг амьтны тусын тулд гэгээрэлд хүрэхийг зорилгоо болгодог.Бурхан багш хүн төрөлхтөний түүхэнд анх удаа дөрвөн үнэн, найман мөр, нисваанис, үйлийн үр, боди сэтгэлийг олох, шүтэн барилдлага, хоосон чанарын тухай гайхамшигт сургаалийг нээсэн.Бурхан багшийн сургаал бол оюун ухааны тухай бүхэл бүтэн цогц шинжлэх ухаан юм. Бурхны шашин бол гэгээрлийн тухай сургаал юм. Бурхны шашин бол авралын тухай сургаал юм.Бурхан багш “Хүний ухамсрыг 3 хор хордуулж байдаг.Энэ нь мунхаглал, шунал, уур юм. Хүн өөрийн сэтгэлд бугшсан уур,шунал, хорон санаа, үзэн ядалт, атаа жөтөө, мунхаглал, эргэлзээ, хардалт, сэтгэл дундуур байдал, омог бардам зэрэг сэтгэлийн 84 000 өвчин буюу нисванисийг танин барьж устгах хэрэгтэй.Хүн аз жаргалтай байхын нөхцөл шалтгааныг өөрөө бүрдүүлэх нь чухал.Энэ нь арван цагаан буян үйлдэж, бусдын тусыг бодож, буянаа хураахыг хэлнэ. Ингэж байж эерэг үйлийн үрийг буй болгоно, амар амгалан жаргалыг бүрдүүлнэ” хэмээн сургадаг.
Бурхан багш 29 наснаасаа эхлэн 6 жилийн турш үнэний эрэлд гарч даяанч хувраг болж өөрийн хичээл зүтгэл,бясалгал,оюун ухаан, нөр их хөдөлмөрөөрөө хэн ч хүрэхийн аргагүй оюуны хэт өндөр түвшинд хүрч гэгээрлийн 12 шатыг эзэмшиж, 36 насандаа төгс гэгээрсэн Бурхан болсон.Бурхан багш 44 жилийн турш өөрийн гайхамшигт сургаалийг ард олонд айлдсан.Бурхан багш өөрийн сургаалийн тухай “Гадаад дөрвөн далай шорвог амттай, Миний сургаал авралын амттай” хэмээсэн байдаг. Бурхны шашны сургаалийг 15-20 жил сайн лам багшаар заалгаж 6 билиг барамидийг эзэмшиж байж сурдаг ажээ.Бусад шашинд ийм гайхамшигт сургаал байдаггүй. Бусад шашныг үндэслэгчид гэгээрлийн 2, 3 дугаар шатнаас дээш гарч чадаагүй,тэндээ үлдсэн байдаг.
Иймд орчин үеийн монгол залуучууд дэлхийн шашин хоорондын ялгаа, шашнуудын үзэл номлолын зөрүү ялгааг сайтар мэддэггүй, үндэсний шашны давуу тал, үнэний сургаалийг мэддэггүйгээсээ болоод харийн шашинд амархан автдаг. Ийнхүү харийн шашны түрэмгийлэл монголын залуу үеийн оюуныг хордуулж, монголын ард түмний уламжлалт шашин соёлд хохирол учруулсаар байна.
г/ Сурталчилгааны хомсдол
Өнөөдөр Монголд Христийн шашны сурталчилгаа хүчтэй байна.Улаанбаатар хотод “Бүргэд” хэмээх христийн телевиз олон жил Монголд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тэрхүү телевизээр харийн шашны буруу үзлийг өдөр бүр өсвөр залуу үеийнхэнд сурталдаж байна. Тэрхүү телевизээр нэгэн пастор монгол залуу “Хэрэв монголын хүүхэд залуучууд та нарыг эх эцэг чинь христийн сургаалийг бүү сонс гэж байгаа бол эх эцгээ сөрөх хэрэгтэй, эх эцгийнхээ үгэнд бүү ор” хэмээн сурталдаж байлаа. Эх эцгээ хүндэлдэг, эх эцгийн сургаалийг биелүүлдэг монгол ёс заншлыг харь шашны номлолоор ингэж устгаж байна.Харийн шашны номлогчид ийнхүү монголын өвсвөр залуу үеийн оюун санааг төөрөгдүүлэн хордуулсаар байна.
Өнөөдөр Монголд тогтмол үйл ажиллгааатай нэг ч Буддын телевиз алга. 2000 оны үед Японы буддын лам нар тэр үеийн Ерөнхий сайд асан Н.Энхбаяр, Гандан хийдийн хамба лам Ж.Чойжамц нарт Монголд буддын сургаалиа сурталчилж буддын телевиз байгуулаарай хэмээн 100 000 ам долларын өртөг бүхий иж бүрэн телевизийн тоног төхөөрөмжийг тэдэнд хувь хүний хувьд нь бэлэглэсэн гэдэг. Гэвч тэд буддын телевиз байгуулахын оронд тэрхүү телевизийн тоног төхөөрөмжийг хувьчлаад арилжааны “ТВ-9” телевиз болгочихсон нь тун харамсалтай явдал болсон. Энэхүү “ТВ-9” телевизийн программыг одоо үзэж байхад өглөө бүр хүмүүсийн захиалгаар 15 минут түвд хэл дээр лам нар ном уншихаас өөр зүйл алга.Айлд гүрэм унших болон хүний заяа төөргийг үзэж одон зурхайгаар мэргэлэхийг Бурхан багш таалдаггүй байсан.Гэтэл эдүгээ бараг бүх лам энэхүү үйлийг хийж байгаа нь зөв үү?Буддын сургаалийг сурталчлах дэлгэрүүлэх талаар уг телевизээр өдөр бүр бүү хэл, нэг 7 хоног, нэг сард ч буддын сургаалийн тухай нэвтрүүлэг алга. Жилдээ хэдхэн удаа Бурханы шашны цомхон нэвтрүүлэг хийхээс өөр байнгын тогтмол нэвтрүүлэг алга.Саяхан нэг удаа уг “ТВ-9”телевизээр “Буддын сургаал” гэсэн нэвтрүүлэг шөнийн 03.30 минутанд гарна гэсэн хөтөлбөр байлаа. Энэ байдал нь үндэсний шашнаа шоовдорлож байгаагийн шинж. 2010 онд монголын нэгэн хувийн телевиз “Алтангэрэл” судрыг эрдэмтэн лам шунлайв гавж Гантөмөр багшаар хөтлүүлж билээ. Юун сайхан буянтай хэрэг вэ? гэж бодоод уг нэвтрүүлгийг үзэх гэтэл хүмүүс ажил тараад гэртээ ирэхэд уг нэвтрүүлэг яг дуусахаар зохион байгуулсан байсан.
Эдүгээ Монголд буддын шашны олон нийтэд хүртээл болсон нэг ч сонин сэтгүүл хэвлэл алга. Өнөөдөр Монголд буддизмын тухай орчин үеийн шаардлага хангасан сайн веб сайт алга.Гандан хийд хэдийгээр веб сайттай ч гэсэн тэр нь мэдээллээр ядмаг, багтаамж муутай, олон сарын өмнөх мэдээ нь өөрчлөгддөггүй байх аж. Гандан хийд буддизмын англи,орос,түвд,энэтхэг веб сайтуудын туршлагыг нэвтрүүлэх хэрэгтэй.Нэг сайн жишээ татахад өнөөдөр Оросын Холбооны улсын “SaveTibet.ru” веб сайт нь дэлхийн буддизмын хамгийн сүүлийн үеийн шинэ мэдээ, судар,ном, видео,аудио мэдээ, баримтат кино, Далай лам багшийн ном тавьсан тухай мэдээллийг газар дээрээс нь орос хэл дээр хөрвүүлэн шууд дамжуулдаг нь дэлхийн буддистуудын талархлыг хүлээж байна.
Харин өнөөдөр Монголд буддизмын тухай олон сайхан ном судар хэвлэгдэн гарч байгаа нь сайн хэрэг. Өнөөдөр Монголд буддизмын тухай олон ном судрыг эх монгол хэл дээр нь шунлайв гавж С.Гантөмөр, бурханч лам Г.Пүрэвбат, лам Ц.Сансарбат, лам П,Бадрал,У,Пүрэвсүх нар бүтээсээр байна.Энэ бол бурхны номоо ард түмэндээ сурталчилж байгаа буянтай бүтээлч ажил.
Гурван зууны тэртээ монголын эрдэмт лам нар “ Сайн багш олон ч Богд Зонхабаг багшид шүт, Сайн номлол олон ч Ламримчим*-ийг унш, Санаа бодол олон ч үйлийн үрийг сана” хэмээн бичиж байжээ. Үүнийг сайтар ойлгож үндэсний шашин соёлоо дээдэлж , дэмжиж туслах нь чухал байна.
Үе үеийн Ерөнхийлөгч нар үндэсний соёлоо хамгаалах талаар хэд гурван зарлиг гаргасан байдаг.Анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат архидалттай тэмцэх талаар хоёр гурван зарлиг гаргасан.Гэвч архидалт хүн амын дунд улам нэмэгдэж өнөөдөр 2.7 сая хүн амтай Монгол улсад спиртийн 14, архины 75 үйлдвэр нэг жилд 42,0 сая литр согтууруулах ундаа үйлдвэрлэж, нэг хүнд 16.5 литр архи ногдож, нэг жилд 150 000 хүн эрүүлжигдэж байна.Зарим парламентийн гишүүд хүртэл хувьдаа архины үйлдвэртэй байдаг бөгөөд түүгээрээ ард түмнээ хордуулж байгаа нь эмгэнэл юм. Би зарим таньдаг бизнесмэнүүдэд: “Архи, махны бизнес бүү хий. Ашиг хонжооны төлөө амьтны амийг олон удаа тасалсан хүн, архиар бусдыг олон удаа хордуулсан хүн хоёр зайлшгүй тамд очдог гэнэлээ шүү” гэхэд тоодоггүй байж билээ. Айлгах гээгүй, аврах гэсэндээ л хэлдэг байсан.Өнөөдөр дэлхийд эрүүлжүүлэх цэг ажиллуулдаг орон зөвхөн Орос, Монгол хоёрт байна. Ард түмнээрээ архичин болсон үндэстэн дэлхийд зөвхөн Орос, Монгол хоёр байна.Коммунистууд 70 жилийн турш монголын ард түмнийг архи,тамхиар хордуулж сэтгэцийн өвчтэй болгосон.
Хүний сэтгэлийг нь ариусган гэгээрүүлж чадаагүй бол , ард түмний оюун ухааныг буяны үйлст чиглүүлж чадаагүй бол, өсвөр үеэ үндэсний уламжлалт шашин, соёл, зан заншилд сургаж чадаагүй бол төрөөс архитай тэмцэх тухай, гэмт хэрэгтэй тэмцэх тухай мянган зарлиг гаргаад ч нэмэргүй гэдгийг монголын эмгэнэлт түүх харуулж байна.
Хорьдугаар зууны их багш Ошо: “Сэтгэцийн өвчтэй хүмүүс л архи, тамхи, мансууруулах бодисонд донтдог юм” хэмээн хэлжээ. Коммунизмын үлдээсэн балгаар өнөөдөр Монголд сэтгэцийн өвчтэй хүмүүс, архичид, гэмт хэрэгтнүүдийн тоо улам ихсэх болжээ. Монголд нэг жилд 1500 хүн гэмт хэргээс болж үхэж байгаа нь хорьдугаар зуунд монголын цэрэг 4 дайнд орж үрэгдсэн тооноос ч их байна. Өнөөдөр Монголд амьтны амийг таслах бүү хэл, алаг үрсийнхээ амийг таслагчдын тоо улам өсөж байна.Өнөөдөр Монголд албан мэдээгээр нэг жилд улсын эмнэлэгт 15 000 хүүхэд үр хөндөлтөд өртөж хорвоог орхиж байна. Өнөөдөр Монголд хүүхэд эмэгтэйчүүдийг шоронд хорьж, золбин хүүхдүүд гудамжинд амьдарч байна. Өмнөх харгис нийгмийн шарх бүрэн эдгээгүй байна. Иймд нийгмээ эрүүлжүүлж энэрэнгүй болгох хэрэгтэй байна. Архидалт, тамхидалт болон үр хөндөлтийг хуулиар хориглох хэрэгтэй байна.
Хоёр дахь Ерөнхийлөгч Н.Багабанди “Монголын нууц товчоо”-г айл бүрт залах тухай болон “Морин хуурийг айл бүрт залах” тухай зарлиг гаргасан. Энэ бол үндэсний соёлын бодлогын хувьд зөв алхам. Гэвч хүн насан туршдаа морин хуур тоглож, “нууц товчоо” уншаад гэгээрэхгүй нь ойлгомжтой.
Гуравдах Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр нь Монгол улсын Соёлын сайд байхдаа “Бурхан багшийн сургаал” номыг хөрвүүлж, Мигжиджанрайсиг бурхныг бүтээж, Энэтхэг улсаас анх удаа Монголд Бурхан багшийн ринсэлийг авчирч сүсэгтэн олондоо буян хурааж байсан. Гэвч Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгч байх үедээ үндэсний уламжлалт шашнаа харийн шашны түрэмгийллээс хамгаалах талаар чухам юу хийсэн нь тодорхойгүй өнгөрөв.
Эдгээр Ерөнхийлөгч нарын толгойд монгол айл бүрт “Ламримченмо” буюу “Бодь мөрийн зэрэг” судрыг залах талаар зарлиг гаргах ухаан төрсөнгүй. Эдгээр ерөнхийлөгч нарын хэнд нь ч “монголын сургуульд буддын энэрэнгүй сургаал, боди сэтгэлийн сургаалийг зааж сэтгэлийг нь хүнлэг энэрэнгүй болгоё “гэсэн ухаан байсангүй.
Өвөрхангай аймгийн Шанхын хийдийн/ Өндөр гэгээн Занабазарын үндэслэсэн хийд/ нэгэн хамба лам телевизээр: “Би нэг сард 130 000 төгрөгийн зэд буюу цалин авдаг. Гэтэл улс надаас 160 000 төгрөгийн татвар нэхэж авдаг.Мөн ч хэцүү байна” хэмээн ярьж байсан. Гэвч эдгээр ерөнхийлөгч нарын хэнд нь ч “буддын шашны сүм хийд, лам хуврагуудыг татвараас чөлөөлье, уламжлалт шашнаа улсаас дэмжье” гэсэн ухаан төрсөнгүй.
Үндсэн хуулиндаа “хүмүүнлэг нийгмийг байгуулна” гэчихээд төрийн болон боловсролын байгууллагууд өсвөр үеэ хэрхэн хүнлэг болгон хүмүүжүүлэх вэ? гэдэг арга замаа мэдсэнгүй өдий хүрэв. Улаантны засаглалын үед хорон санаатай чөтгөрлиг хүн олон болсноос бус хүнлэг хүн олон болсонгүй. Бурханлиг хүний тухай бол бүр ярилтгүй.
Өнгөрсөн 20 жилд сургуулийн сурагчдад уламжлалт шашны талаар ямар ч сургалт хичээл явуулаагүй. Ийм учраас өсвөр залуу үе маань харгис ширүүн болж хүчирхийлэл, заль мэхийг хэвийн зүйл гэх болсон. Үздэг үзвэр, кино, урлаг, сонин сэтгүүл,ном зохиол нь дайн тулаан, хүчирхийлэл, садар самууны шинжтэй болоод удаж байна. Иймд өсвөр залуу үеийнхэнд боди сэтгэл, тэгш сэтгэл, энэрэхүй сэтгэл,асрахуй сэтгэл, бусдын буян амжилтанд даган баясах сэтгэлтэй болгох талаар сургах нь зүйтэй.Сэтгэлээ хэрхэн жолоодож чаддаг болох, сэтгэлээ хэрхэн ариусгаж гэгээрүүлэх талаар буддын гүн ухааны хичээл зааж өгөх хэрэгтэй.Зургаан билиг барамидийг хэрхэн эзэмших талаар зааж өгөх хэрэгтэй. Үндэсний уламжлалт соёл шашныг өсвөр залуу үед бага, дунд сургуульд орох үеэс нь эхлэн зааж сургах нь амин чухал асуудал болоод байна.
Бурхан багшийн сургаал, монгол ардын ёс заншил, үндэсний уламжлалт соёлыг орчин үеийн техник технологи,шинжлэх ухаантай хослуулан залуу үедээ өвлүүлж байж энэхүү зорилгодоо хүрнэ гэдгийг өнгөрсөн хорин жилд төрийн удирдлагууд ойлгосонгүй.Үндэсний шашин ,соёлоо ч өсвөр үедээ ойлгуулж чадсангүй,зааж сургасангүй.Үндэсний шашны сургалт,сурталчилгаа ийнхүү хомсдолд ороод байна.
Цаашдын зорилт
Орчин үеийн жинхэнэ монгол хүн гэж хэн юм бэ?
Орчин үеийн жинхэнэ монгол хүн гэдэг нь зөвхөн компьютер мэддэг, интернет ашигладаг, автомашин жолооддог, англи хэл мэддэг хүнийг хэлэхгүй. Орчин үеийн өндөр боловсролтой монгол хүн гэдэг нь зөвхөн Кембридж, Харвардын боловсрол эзэмшсэн хүнийг хэлэхгүй. Үүнээс гадна үндэсний уламжлалт шашин, соёл, зан заншил, уйгуржин монгол босоо бичгээ мэддэг хүнийг хэлнэ. Орчин үеийн жинхэнэ монгол хүн гэдгийг би ингэж л ойлгодог. Зарим хүн” тэр хоцрогдсон уйгуржин монгол бичгээр яах юм бэ?” гэж болох юм.Улаантнууд уйгуржин монгол бичгийг устгасан шалтгаан нь монгол хүнийг шашин соёлоос нь таслахын тулд, монгол хүн уйгуржин монгол бичгээрээ Ганжуурын 108 боть, Данжуурын 224 ботийг болон олон гайхамшигт монгол судар номыг уншиж, гэгээрч чадахгүй болгохын тулд, монгол эх хэл түүх соёлыг нь мартуулахын тулд ингэсэн юм .Ийм учраас бид уйгуржин монгол бичгээ заавал сурах хэрэгтэй.
Бурхан багшийн үнэний ариун сургаалийг монголын хүүхэд залуучуудад дунд сургууль, их дээд сургуульд сурч байхаас нь эхэлж энгийн ойлгомжтой, логик дэс дараалалтай заан сургах хэрэгтэй. Сурагч, оюутнуудад үндэсний шашны сургаалийг тусгай хөтөлбөрийн дагуу сайтар зааж чаддаг багш нарыг бэлтгэх хэрэгтэй.Өнөөгийн боловсролын байгууллагын багш нар “сурагч бүр үнэнч шударга, ёс зүйтэй, өв тэгш хүмүүжилтэй хүн болох хэрэгтэй” хэмээн ерөнхий зүйл ярьж сургацгаадаг. Хэрэв сургуулиудад Бурхан багшийн энгийн хар хүмүүст сургасан таван сахилын тухай болон боди сэтгэлийн тухай сургаалийг зааж төлөвшүүлсэн бол хүн бүр “амьтны амийг тасалдаггүй, хулгай хийдэггүй, садар самуунд автдаггүй, худал хэлдэггүй, архи амсдаггүй” болж хүмүүжихсэн. Гэлэн лам хүн 253 сахилыг сахиж байхад энгийн хар хүн энэхүү 5 сахилыг яагаад сахиж чадахгүй гэж.
Буддын сүм хийдийн үйл ажиллагааг нийгмийн оюун санааг гэгээрүүлэх, залуу үеийг энэрэнгүй, асрангуй, тэгш сэтгэлтэй хүнлэг хүн болгож хүмүүжүүлэхэд чиглүүлэх, боди сэтгэлийг олох талаар буддын олон сайхан сургаалийг залуу үед эзэмшүүлэх, үндэсний эв нэгдлийг бэхжүүлэх, өвчин зовлонд нэрвэгдсэн ард иргэдэд туслалцаа, сэтгэлийн дэм өгөх, байгаль орчныг хамгаалах үйлсэд чиглүүлэх хэрэгтэй байна. Энэхүү үйлсэд монголын төрөөс анхаарч дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх шаардлагатай байна.
Дөнгөж сэргэж хөл дээрээ тэнцэн ядаж байгаа үндэсний уламжлалт бурхны шашны сүм хийд, лам хуврагуудыг төрийн нүсэр албан гувчуур татвараас чөлөөлөх шаардлагатай байна.
Монгол айл бүрт “Ламримченмо судрыг залах тухай” Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн зарлиг гаргах нь зүйтэй байна.Энэ талаар хүмүүст ярихад зарим нь: “тэр Ламримченмо судрыг чинь түвд хүн зохиосон. Монгол айлд түвд хүний судар залаад хэрэггүй” хэмээн мунхаглаж байдаг. Зарим хүн “тэр Ламрим чинь орчин үеийн хүн ойлгохгүй, эртний хэлээр бичсэн судар байна лээ” гэдэг. Тэгвэл эдүгээ шунлайв гавж С.Гантөмөр багшийн хөрвүүлсэн Патрул римбүүчийн “Улааны шашны Ламрим” хэмээх гайхамшигт судар шинэ монгол бичгээр хэвлэгдэн гарсан нь дунд сургуулийн сурагч ойлгохоор орчин цагийн энгийн хэлээр бичсэн байна лээ.
Бурхан багш 2500 жилийн өмнөө самгардь хэлээр ярьдаг эртний энэтхэг хүн байсан, Богд Зонхаба 650 жилийн өмнө түвд хэлээр ярьж бичдэг түвд хүн байсан. Бурхан багш хийгээд Богд Зонхаба нар зөвхөн энэтхэг,түвд хүмүүст авралын сургаалиа айлдаагүй, хамаг амьтны тусын тулд үнэний ариун сургаалиа айлдсан. Үүнийг ойлгох ухаан алга гэж үү?
Монголын төр засаг ”бүх шашин адил тэгш эрхтэй” хэмээн хоосон тунхаглаад, олон зуун мянган долларын хөрөнгөтэй харийн баян шашинтай өрсөлд, чадахгүй бол хохь нь гээд үндэсний уламжлалт шашнаа хөсөр хаячихдаг харлаган бодлогоосоо татгалзах хэрэгтэй.
1991 онд батлагдсан Монгол улсын Үндсэн хуулийн хуучирсан 9 дүгээр зүйлд: “Монгол улсад төр нь үндэсний уламжлалт Бурхны шашнаа дээдэлж, үндэсний уламжлалт шашин нь төрөө хүндэтгэнэ“/одооны байдлаар шашин нь төрөө дээдлэнэ,төр нь шашнаа хүндэтгэнэ гэсэн байгаа/, “Монголын үндэсний уламжлалт Бурхны шашин нь Монгол улсын зонхилох шашин байна. Үндэсний уламжлалт шашныг Монгол улсын зонхилох шашин болгох, гадаадын уламжлалт бус шашнаас үндэсний уламжлалт шашнаа хамгаалах тухай асуудлыг тусгай хууль, журмаар зохицуулна” гэсэн шинэ нэмэлт өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй байна.
1993 онд батлагдсан “Төр сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулинд өөрчлөлт, нэмэлт оруулж гадаадын уламжлалт бус шашны байгууллагын тоонд хязгаарлалт тогтоох нь чухал байна.Өөрөөр хэлвэл тус хуулинд “Монгол улсад бүртгэгдсэн гадаадын уламжлалт бус шашны сүмийн тоо үндэсний уламжлалт буддын шашны хийдийн тоотой харьцуулахад 10.0 хувиас хэтрэхгүй байна” гэсэн заалтыг шинээр тусгах хэрэгтэй байна.
Гадаадын шашны сүм байгууллагад ногдуулах татварыг өндөр болгох нь зүйтэй.Зөрчил гаргасан,хууль зөрчсөн гадаадын шашны байгууллагыг эх орноосоо шууд гаргах хэрэгтэй. Хуулийн заалтад дээр дурдсан өөрчлөлт нэмэлт оруулж байж, өсвөр залуу үедээ монголын уламжлалт соёл шашнаа өвлүүлж байж монголчууд үндэсний уламжлалт шашин соёлоо аварч чадна. Эс тэгвээс өнөөдрийн азийн Өмнөд Солонгос, Филиппин улс шиг христийн шашинтан улс болчих вий.
Үндэсний уламжлалт шашнаа төрөөс дэмжиж, шинэ хийд барих, хутагт хувилгаадыг тодруулж тамгатай хутагтыг төрөөс батлах, лам хуврагуудыг нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн даатгалд хамруулах, хамба лам,хутагт хувилгаадад цалин олгох зэрэг ажлыг төсөвт тусгадаг болох хэрэгтэй байна.
Далай багш “Орчин үеийн Монгол улс бол дэлхийн буддизмын тулгуур юм” хэмээн айлдсан.Иймд орчин үеийн Монгол улс дэлхийн Их Хөлгөний төв, дэлхийн Бурхны шашны төв нь болох хэрэгтэй.
Эдүгээ эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо олсон шинэ Монгол улс нь ойрын ирээдүйд бурхны шашин соёлын голомтоо бадраасан, өндөр хөгжилтэй, ардчилсан орон болох хэрэгтэй. Ийм улс болох эсэх нь монгол төрийн зөв бодлого, монголын ард түмний хичээл зүтгэл, эв нэгдэл, энэрэнгүй сэтгэл, эх оронч зориг тэмүүллээс хамаарах болно.
Хамаг амьтан Бурхны шажинтай учирч, Сансрын зовлонгоос чөлөөлөгдөж, Гэгээрлийн хутгийг олох болтугай.
ХУУЛЬЧ, СЭТГҮҮЛЧ Д.СҮХБААТАР
100 жилийн өмнө Монгол орон буддын 1250 сүм хийдтэй, 100 000 лам хуврагтай, хэдэн сая буддын боть судруудтай, ард түмнээрээ буддын шашныг шүтдэг, нийгэмд нь гэмт хэрэг, нүгэл гардаггүй, энхжингийн ариун орон байлаа. Гэвч 1921 онд Монголд буруу номтнуудын улаан хувьсгал гарч, дөнгөж шинээр байгуулагдсан ардын намынхан оросын большевик улаантнуудтай хүч хавсарч, нийслэлээс зугатан ирж Хиагтад бүгсэн гамин цэргийн бутцохив. Дараа нь монголын нийслэлийг хятадын гамин цэргүүдээс чөлөөлсөн, Монгол улсын тусгаар тогтнолыг сэргээсэн, Богд гэгээнийг хаан ширээнд нь залсан гавьяатай Барон фон Унгерн-Штернбергийн армийг ардын намынхан болон большевик улаан арми хүч хавсран бутцохиж, ямар ч хамгаалалтгүй байсан нийслэл Хүрээг эзлэв. Ийнхүү ардын намынхан Богд хаант Монгол улсын хууль ёсны Засгийн газрыг зэвсгийн хүчээр түлхэн унагаж, хязгааргүй эрхт улаантан коммунистуудын харгис засаг Монголд тогтсон түүхтэй.
Хорьдугаар зууны Монголд коммунистууд 1932 онд “Бурхны шашин,монгол төрөө жинхэнээр нь мандуулья” хэмээн бослого гаргасан олон мянган ардуудыг танк,нисэх онгоц хэрэглэн олноор нь хөнөөж, 1937 онд 40 000 монгол хүнийг “японы тагнуул,хувьсгалын эсэргүү” хэмээн хилсээр ял тулгаж цаазаар хороож, 100 000 лам хуврагийг “ хувьсгалын эсэргүү”, “шар феодал,” хэмээн занан зүхэж амь насыг нь хөнөөж, цөлж, шоронд хийж, хүчээр хар болгож, Богд хааны үеэс төрийн алба хашсан монгол төрийн туршлагатай түшмэдүүдийг “хар феодал” хэмээн зүхэж, буудан хороож, монголын ард түмний дөрвөн зуун жил бүтээн босгосон 1250 буддын сүм хийд /2008 оны ХААН банкаас ивээн тэтгэсэн шинэчилсэн тооллого,судалгаагаар/-ийг хоёрхон жилийн дотор шатаан устгаж, ард иргэдийнхээ хэдэн сая мал сүрэг, өмч хөрөнгийг хураан авч хүчээр нийгэмчилсэн. Улаантнуудын нүгэл үүгээр зогссонгүй 1962 онд улаантны засгийг шүүмжилж, “Монголоо хөгжүүлье” гэсэн сэхээтнүүдийг хэлмэгдүүлэн нутаг заан цөлсөн.
Ийнхүү улаантнууд Монгол хэмээх дорно дахины гайхамшигт соёлтой ариун буддын орныг атеист , харгис коммунист улс болгож монголын ард түмнийг хэлмэгдүүлэн мөхлийн хар ангал руу түлхсэн билээ.
Ололт
1990 онд Монгол улсад ард түмний ардчилсан хөдөлгөөн өрнөж, коммунист тоталитар харгис дэглэмийг түлхэн унагаж Монгол улс эрх чөлөөт ардчилсан улс болох замдаа оров.Монгол улс 1991 онд баталсан Шинэ Үндсэн хуулиараа “Эх орондоо хүмүүлэг, ардчилсан нийгмийг цогцлоон хөгжүүлэх”-ийг эрхэм зорилгоо болгосон юм. Шинэ Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд зааснаар Монгол улсын иргэд шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөөтэй болсон билээ.
Удалгүй 1993 онд монголын парламент “төр, сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулийг баталж уг хуулиар төр сүм хийдийн хоорондын харилцааг зохицуулахаар заасан юм.
Тус хуулийн 4 дүгээр зүйлд “ Төрөөс Монголын ард түмний эв нэгдэл, соёл иргэншлийн түүхэн уламжлалаа эрхэмлэхийн үүднээс Монгол улс дахь буддын шашны зонхилох байр суурийг хүндэтгэн үзнэ. Энэ нь иргэд бусад шашин шүтэхэд саад болохгүй” хэмээн заасан.
Ардчиллын хорин жиийн дотор үндэсний буддын шашныг сэргээх талаар монголчууд багагүй амжилтанд хүрээд байна.Монголд сүүлийн жилүүдэд Бакула римбүүчийн байгуулсан Бэтүб хийд, Гүр Даваа римбүүчийн сэргээсэн Амарбаясгалант хийд, Банчин Ойбурул римбүүчийгийн байгуулсан Гүнчэв Жамбаалин хийд, Тэрэлж дэх Арьяабал бурхны сүм, Зопа багшийн байгуулсан нийслэл хот болон Дархан хот дахь Махаяна төв, Гандантэгчлэн дэх Идгаачойнзонлин хийд, эмэгтэйчүүдийн Дулмаалин хийд, монголчуудын байгуулсан Зүүн хүрээ хийд, Дашчойлин, Манба дацан, Ловон Бадамжунай бурхны нууц тарний хийд, Пунцоглин, Ламиран хийд, сэргээн босгосон Дамбадаржаалин хийд,Хажид,Дарь эхийн хийдүүд буяны ажиллагаагаа явуулж байна. Мөн 22 аймаг болон бусад сумдад буддын сүм хийдүүд олноор байгуулагдав.Эдүгээ Монголд буддын 170 сүм хийд, дацанд 5000 лам хувраг үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
Сүлийн жилүүдэд Энэтхэгийн Гомон дацанд арав гаруй жил бурхны ном үзсэн эрдэмтэй монгол залуу лам хуврагууд сургуулиа төгсөж ирээд эх орондоо бурхны ном айлдаж буяны үйлсэд зүтгэж явна.Сүүлийн жилүүдэд Баруун зүгт Ховд аймагт Гандан Пунцаг чойлон хийд, зүүн зүгт Хэнтий аймайгт Балдан Бэрээвэн хийд, өмнө зүгт Дорноговь аймагт Равжаа хутагтын төв, Хамрын хийд, Равжаа хутагтын Шамбалын орон, хойд зүгт Сэлэнгэ аймгийн нутагт Амар баясгалант хийдийг сэргээн босголоо. Дархан хотод Бурхан багшийн сэрэг дүрийг босгов.
Улаанбаатар хотод Зайсан толгойн орчим Гүр Даваа римбүүчий болон солонгосын буддын хамба ламын хандиваар Бурхан багшийн өндөр сэрэг дүрийг болсгов.
2010 онд монголын сүсэгтэн эмэгтэй Оюун их хэмжээний хөрөнгө хувиасаа хандивлаж Амар баясгалант хийдийн орчим Богд лам Зонхабагийн алтадсан том сэрэг дүр, Богд ламын итгэлт шавь Хайдав, Жалцавчи нарын дүр бүхий цогцолборыг богино хугацаанд бүтээн байгуулсан нь монгол хүний итгэл сүсэг ямар их хүчтэй байгааг нотолсон үйл явдал боллоо.Тэрхүү цогцолборын шавийг 2010 оны тавдугаар сарын жихүүн сэрүүн өдөр тавьж аравнайлахад тэнгэрээс сонин хэлбэртэй хур орж, маргааш өглөө нь тэрхүү газраа үзэхэд гоё шар цэцгүүд ганцхан хоногийн дотор тойроод ургачихсан байсан нь үнэхээр гайхамшигтай байлаа. Монголд Дээрхийн гэгээн 14 дүгээр Далай лам 7 удаа залран ирж үнэ төлбөргүй бурхны ном айлдаад байна.Монголд 9 дүгээр Богд Жавзандамба хутагт, Зопа римбүүчийн, Банчин Ойбурул римбүүчий , Жадо римбүүчий, Саж Тризин римбүүчий, Ризон римбүүчий,Чодэн римбүүчий, Дэнма Лочо римбүүчий нарын олон эрдэмт лам багш нар айлчилж ном буяныг үйлдэж монголын сүсэгтэн олонд ном айлдаж, авшиг, ван, лүн өгсөөр байна.
Хорин жилийн саад эсэргүүцлийг давж өнгөрсөн оны эцсээр есдүгээр Богд гэгээнтэн Монгол улсын иргэн болсон нь сүсэгтэн олны хувьд том үйл явдал боллоо.Ийнхүү монголчууд 90 жилийн дараа Бурхны шашныхаа тэргүүнтэй боллоо.
Непалын гэгээнтэн Зопа римбүүчийн байгуулсан Махаяна төв нь монгол залуучуудын дунд англи хэл заах, буддын ном судрыг монгол хэл дээр хөрвүүлж үнэ төлбөргүй тараах, бурхны сургаалийг үнэ төлбөргүй номлох,хичээл сургалт явуулах, ядуу хүмүүст хандивын буяны ажил зохиох зэрэг олон талт үйл ажиллагаа явуулж олон монгол залуучууд буддын шашинд орж бурхны сургаалийн ач тусыг хүртэж эхэлсэн билээ. Монголын дуучид үндэсний шашнаа сурталчилж байна. “Бурхны дууч” гэгддэг дуучин Сарангуагийн олон сайхан бурхны магтаал дуунууд ард түмний дунд ихэд түгж байна. Бурханч лам Г.Пүрэвбат багшийн бүтээн туурвисан буддын шашны зураг, бурхадын хөрөг, суврага, бусад олон бүтээл номууд монгол төдийгүй өрнөдийн хүмүүсийг гайхшруулж байна.Г.Пүрэвбат багшийн байгуулсан “Лавайн эгшиг” FM радио нь нийслэл хотын залуучуудын сонсох дуртай радио долгион болоод байна.
Эдүгээ Богд ламын туурвисан “Ламримченмо” судар, “Ламрим” судрыг тайлбарласан Павонха болон Патрул римбүүчийн тайлбар ном, Шантидева гэгээнтний “Бодьсадын явдалд орохуй” зэрэг гайхашигт судруудыг монголын эрдэмт лам доктор Булган,бурханч лам Г.Пүрэвбат, шунлайв гавж С.Гантөмөр, лам Ц.Сансарбат нар түвд хэлнээс эх монгол хэл дээр шинэ бичигт хөрвүүлэн олны хүртээл болгоод байна.Бадамжунай бурхан, Адишаа, Дилов, Нарова, Миларайва, Нагаржуна гэгээнтэн, Далай лам багшийн ном, сургаалуудыг шинэ монгол бичигт хөрвүүлсээр байна.
Өнгөрсөн 20 жилийн турш дунд сургуулийн хөтөлбөрт үндэсний уламжлалт соёл шашны талаар юу ч заадаггүй байсныг саяхан өөрчилж, Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Иргэний танхимаар иргэдийн саналыг сонсч, Монгол улсын Ерөнхийлөгч Ц,Элбэгдоржийн зарлиг гарч, монголын дунд сургуулиудад үндэсний соёл шашин зан үйлийн талаар “монголын уламжлалт сэтгэлгээ” гэсэн шинэ хичээл сурагчдад заах болсон нь чухал үйл явдал болж байна.Ийнхүү өнөөгийн Монгол орноо Бурхны шашин гурав дахь удаагаа дэлгэрэн хөгжих сайхан боломж бүрдэж байна.
Алдаа
а/ Шашны харьцаа алдагдсан нь
Өнөөдрийн Монголд харийн болон үндэсний шашны харьцаа ямар байдалтай болоод байна вэ?
2009 оны байдлаар Улаанбаатар хотод хэвлэлд гарсан тоог авч үзвэл 350 гаруй сүм хийд үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас Христийн шашны сүм 197 буюу 69.3 хувь, Буддын шашны сүм хийд 63, Бөө мөргөлийн газар 7, Исламын мечеть 3 үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
Хуулийн дагуу ямар нэг зөвшөөрөл авалгүйгээр Христийн 91, Исламын 1, бөөгийн 1 байгууллага үйл ажиллагаагаа явуулж ямар нэг татвар огт төлөхгүй ажиллаж байна.Христийн шашны номлогчид зохих ангиллын визгүйгээр Монголд ирж шашны үйл ажилагаагаа явуулдаг ажээ.
Монголд одоо Христийн шашны католик, протестант, мормон, иёгово, мүүн, үнэн алдартан, ,баптист, евангели, лютеран, методист, просбитериан, пентикост/тавьтнууд/ зэрэг олон чиглэлийн урсгал нэвтрээд байна. Мөн бахай, ананд марго, ведийн урсгалууд болон бусад сектантын бүлгийн тоо 185 хүрээд байна.
Албан ёсны мэдээллээр өнөөдөр Улаанбаатар хотод Христийн шашны 115 сүм, Буддын шашны 62 хийд, бөөгийн 10 төв, Исламын 2 мечеть, Бахайн 1 сүм албан ёсны зөвшөөрөл , бүртгэлээ аваад үйл ажиллагаагаа явуулж байна.
Нийслэл хотод үйл ажиллагаагаа явуулж буй шашны сүм хийдүүдээс бусад шашинтай харьцуулахад буддын сүм хийд гуч хүрэхгүй хувийг эзэлж байгаа нь хамгийн том эмгэнэл болж байгаа юм. Үүнийг хуулиар зохицуулах хуулийн заалт өнөөдөр алга. Үүнийг шийдвэрлэх хуулийн төсөл ч алга, төрийн бодлого ч алга.
б/ Хуулийн гацаа
Ардчиллын эхний жилүүдэд үндэсний шашнаа харийн шашин болон элдэв сектантаас хэрхэн хамгаалах талаар сайн хууль гарсангүй.
Анхны ардчилсан шинэ үндсэн хуулийг баталж байх тэр үед Ардын Их хуралд сонгогдсон 420 депутатуудын бараг 90,0 хувь нь сум, аймгийн Засаг дарга нар, цөөнх нь ардчилсан хүчнээс сонгогдсон байсан.Тэдний дунд ганцхан лам хүн байсан. Тэр үеийн парламентийн гишүүдийн ихэнхи нь социализмын үеийн атеист үзэл суртлаасаа салаагүй, шашны талаар ямар ч ойлголт байхгүй, зөвхөн Карл Марксын католик шашны тухай хэлсэн “шашин бол ард түмнийг мунхруулагч хар тамхи мөн” гэсэн ишлэлийг цээжилсэн хүмүүс байсан. Тэд дэлхийн шашнуудын ялгаа, үзэл санаа, сургаалийг ойлгох бүү хэл, шашин гэдэг үгний утгыг ч мэдэхгүй байсан. “Шашин” буюу “Шасана” гэдэг нь санскритээр “Сургаал” гэсэн үг.
Тийм учраас тэд нар үндэсний уламжлалт шашин соёлоо харийн шашнаас хуулиар хамгаалах талаар шаардлагатай заалтуудыг хуулинд оруулж чадаагүй юм. Тэд бурхны шашин соёлоо Үндсэн хуулиараа яаж хамгаалахаа мэдэхгүй байсан.Тэд “Төр нь шашнаа хүндэтгэнэ, шашин нь төрөө дээдэлнэ”,”Иргэд шашин шүтэх эс шүтэх эрхтэй” гэсэн ганц,хоёрхон ерөнхий томьёололыг л Үндсэн хуулинд оруулж баталж байсан.Гэтэл Үндсэн хуулийн энэхүү 9 дүгээр зүйл нь туйлын бүрхэг болсон юм.Төр нь ямар шашныг хүндлэх гээд байгаа нь ойлгомж муутай,үндэсний шашнаа яаж хамгаалах талаар нэг ч санаа байхгүй байсан. Парламентийн гишүүд 1993 онд батлагдсан ”Төр сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулинд “төрөөс монгол улс дахь бурхны шашны зонхилох байр суурийг хүндэтгэн үзнэ” гэснээс өөр заалт оруулж чадаагүй. “Төр сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулийн 4 дүгээр зүйлд “ Төрөөс Монголын ард түмний эв нэгдэл, соёл иргэншлийн түүхэн уламжлалаа эрхэмлэхийн үүднээс Монгол улс дахь буддын шашны зонхилох байр суурийг хүндэтгэн үзнэ. Энэ нь иргэд бусад шашин шүтэхэд саад болохгүй” хэмээн заасан.Гэвч эдүгээ буддын шашин 1.2 сая хүн амтай нийслэл хотод зонхилох бүү хэл, цөөнх болчихоод удаж байна.
Энэхүү хуулийг зөрчсөн албан тушаалтныг 1000- 20 000 төгрөг, байгууллага аж ахуйн нэгжийг 50 000-150 000 төгрөгөөр торгоно гэж заасан.Энэ бол жилд хэдэн зуун мянган доллараар санхүүждэг Христийн мормон болон протестант, католик шашны байгууллагын хувьд хууль зөрчсөн тохиолдолд нэг удаа 60 центээс 16 доллар хүртэл торгуулна гэдэг инээдэмтэй асуудал.Торгуулж байсан тохиолдол ч байхгүй.
1993 онд батлагдсан Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 24 дүгээр зүйлийн / Монгол улсад хувийн хэргээр удаан хугацаагаар болон байнга оршин суугч , цагаач гадаад иргэдийн тоо, бүтэцийн тухай /1 дүгээр заалтад “Монгол улсын нутаг дэвсгэрт хувийн хэргээр удаан хугацаагаар болон байнга оршин суугч, цагаач иргэдийн тоо нь Монгол улсын хүн амын 1 хувь, үүний дотор нэг улсын иргэн 0.33 хувь хүртэл байж болно” хэмээсэн. Энэ хуулийн заалт бол монгол хүний ген фондыг хамгаалсан чухал заалт болсон.
Гэтэл энэ жишгээр монголын төр сүм хийдийн харилцааны хуульд ч юм уу, өөр шинэ хууль гаргаад Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулдаг гадаадын харийн шашны тоо нь монголын үндэсний шашны сүм хийдийн нийт тооны 10,0 хувиас хэтрэхгүй байна гэсэн заалт оруулсан бол оюуны дархлаагаа хамгаалсан хууль болох байсан юм.
“Төр сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулийн 8 дугаар зүйлд шашны сургалтын тухай заахдаа “төрийн харьяалал бүхий сургууль байгууллагад шашны сургалт,цугларалт зохион байгуулахыг хориглоно. Энэ заалт нь шашны соёл, мэдлэг ухааны өв уламжлалын тухай шинжлэх ухааны сургалтанд үл хамаарна” хэмээн заасан. Энэ заалтдаа ядаж үндэсний шашны соёл, мэдлэг гээд “үндэсний” гэсэн ганц үг нэмчих ухаан байсангүй.Гэтэл хүмүүс энэ хуулийн заалтыг дунд болон их,дээд сургууль дээр шашны сургалт явуулахыг хориглоно, үндэснийхээ шашны тухай ярьж ч болохгүй гээд буруу ойлгочихсон.
Тус хуулийн 8 дугаар заалтыг хүчингүй болгож” Төрийн харьяалал бүхий ерөнхий боловсролын сургууль, их дээд сургуульд гадаадын харийн шашны сургалт,цугларалт явуулахыг хориглоно. Харин үндэсний бурхны шашны сургаал,соёл мэдлэг, өв уламжлалын талаар шинжлэх ухааны сургалтыг ерөнхий боловсролын сургууль,их дээд сургуулиудад явуулж болно” гэсэн шинэ оруулах хэрэгтэй байна.
в/ Харийн шашны түрэмгийлэл
Албан бус мэдээгээр Монголд одооны байдлаар Христийг шүтэгчид 40 000 байгаагийн 90,0 хувь нь залуучууд байна гэсэн тоо байна.Монголд өнөөдөр гадны ямар шашин орж ирээд үйл ажиллагаагаа явуулж байна вэ?Өнөөдөр Монголд Христийн шашны протестант, мормон, католик, мун, иегово ,баптист, евангели, лютеран, методист, просбитериан, пентикост/тавьтнууд/, үнэн алдартан зэрэг үй түмэн урсгал орж ирэн сүмээ барьж байгуулан монголын залуу үеийг шашиндаа оруулах үйл ажиллагааг идэвхтэй явуулж байна.Өнөөдөр Монголд Хиндуизм, Ананд Марго, Шри шри амьдрах ухаан зэрэг энэтхэгийн шашны сургаалууд орж ирээд үйл ажиллагаагаа явуулж байна.Ялангуяа Рави Шанкарын Шри шри амьдрах ухааны сургалтанд монголчууд хэдэн зуун мянгаараа орж байна.
Христийн шашинд орсон зарим монгол залуучуудтай тааралдаж “та нар буддын шашны ядаж ганц судар уншиж үзсэн үү? гэж асуухад тэд нэг ч судар уншаагүй байдаг.Дунд сургуульд хамт сурч байсан нэгэн эмэгтэйтэй би олон жилийн дараа хотод тааралдаж ярилцаж байтал тэр вээр христийн шашинтан ажээ.”Чиний Бурхан хэн бэ?”гэхэд тэр”Иегово” гэв.Нэгэн удаа би арваад жилийн өмнө төрийн ажлаар нэгэн алслагдсан дүүргийн гэр хорооллын айлуудаар явж байсан.Нэг айлын тэтгэвэрт гарсан гэрийн эзэгтэй гэртээ ширээн дээрээ дүүрэн өрөөстэй Библи номуудыг уншаад сууж байсан. “Та яагаад Христийн шашинд орсон юм бэ? гэхэд “Би шашин шүтдэггүй атеист байсан.Би библи номын уншсаар байгаад христийн шашинтан болсон”гэж байлаа.”Та буддын шашны судар уншсан уу ? гэхэд “нэг ч судар уншиж үзээгүй” гэж байсан.Энэ бол монголын эмгэнэл.
Саяхан монголын нэгэн алдартай сувгаар “Universe best songs” хөгжмийн уралдаан болж гадаадын дууг амжилттай дуулсан шилдэг 25 дуучинг шалгаруулсан юм. Энэхүү тэмцээнд 700 гаруй залуучууд оролцож шилдэг 25 дуучинг шалгаруулж гала концерт хийсэн. Орчин үеийн монгол залуучууд Селин Дион, Хьюстон, Фрэнк Синатр, Элвис Пресли, Тони Брекстон, БИТЛЗ, АББА-гийн алдартай дуунуудыг англиар сайн дуулж байлаа. Гэвч шалгарсан 25 залуучуудын бараг хагас нь христийн шашинтан байлаа.
Саяхан өвлийн эхэн сард УБ хотод нэгэн дээд сургуульд сурдаг оюутан хүүдээ хөдөө нутагт амьдардаг малчин аав, ээж нь өвлийн идэш үхрийн мах илгээжээ. Гэтэл тэр оюутан үхрийн махаа хүлээж аваад “ Үхрийн мах надад илгээсэнд Ертөнцийн эзэн танд талархаж байна “ хэмээн залбирч байсан гэдэг.Тиймээ, Өнөөдөр Монголд дунд сургуулийн сурагч, дээд сургуулийн оюутан,сэхээтнүүд, урлагийнхан, зарим эмээ нар хүртэл Христэд орж байна. Христийн шүтлэгтэй цэцэрлэгийн болон сургуулийн зарим монгол багш нар Христийн шашныг цэцэрлэгийн бага насны хүүхдүүдэд хүртэл заахыг оролдож байжээ.Тэд хүүхдүүдийг скаутын ажлаар зуны цагт байгалийн сайхныг үзүүлнэ хэмээн дагуулж яваад замдаа голд оруулж усан баталгаа хүүхдүүдээр хийлгүүлж христийн шашинд оруулахыг оролдож байсан нь дуулдаж байсан. Энэ бол хуулийг зөрчиж байгаа хэрэг.Энэ бол монгол ёс заншлыг зөрчиж байгаа хэрэг. Энэ бол монголын уламжлалт шашин,соёлоосоо урваж байгаа хэрэг.Эцсийн эцэст эх орноосоо урваж байгаа хэрэг.
Улс төрчид “Бүх шашин адил тэгш эрхтэй, хэн ямар шашин шүтэх нь эрх чөлөөтэй,Монгол улс бол бүх шашинд тэгш ханддаг ардчилсан улс” гэх мэтээр хашгирч байх хооронд гадаадын харийн шашныхан монголын өсвөр залуу үеийг маань ихэнхийг нь элсүүлээд дууслаа шүү.
1990 оноос хойш эдүгээ хорин жилийн турш монголын бүх аймаг, алс холын хөдөөний сумын төв дээр хүртэл хар костюмтэй цагаан цамцтай, зангиа зүүсэн,энгэртээ “elder” гэсэн бичигтэй тэмдэг зүүсэн, цүнх үүрсэн Мормоны шашны америк залуучууд хосоороо монгол айлуудаар явж мормоны шашнаа түгээсээр байна.Тэдгээр америк залуучууд монгол хэлийг хоёр гуравхан сарын дотор амархан сурч библийг монгол хэл дээр ярьсаар олон монгол залуусыг шашиндаа элсүүлсээр байна.Тэдгээрийн нэг америк мормон залуу саяхан хоёр жилийн өмнө бага насны монгол охиныг хүчиндсэн хэрэг хийж монголын сонин хэвлэлээр шуугиулж байлаа. Зарим монгол охид “Ертөнцийн эзэнтэй уулзана” хэмээгээд гэрээслэл бичин 10 давхар байшингийн дээвэр дээрээс үсэрч амиа хорлосон хэрэг Монголд гарч л байсан.
Ийнхүү Харийн шашны түрэмгийлэл Монголд улам ширүүссээр байна.Монголчууд харийн шашнаас үндэсний уламжлалт соёл шашнаа яаж хамгаалахаа мэдэхгүй байна.Монголчууд гадаадын шашны элдэв буруу үзэлтэн, сектүүдтэй яаж тэмцэхээ мэдэхгүй байна.Аль нь буруу үзэл, аль нь зөв үзэл гэдгийг ч мэдэхгүй байна.Дөнгөж сэргэж байгаа монголын уламжлалт шашин хэдэн зуун мянган долларын хөрөнгөтэй харийн баян шашинтай яаж өрсөлдөхөө мэдэхгүй байна.
Зарим эрдэмтэд “Бүх шашин адил зүйлийг номлодог, бүх шашин ижил төстэй” хэмээн цэцэрхдэг.Зарим нь бүх шашин тэнгэрээс үүссэн хэмээн бөөгийн шашинтай хутгаад байдаг. Зарим харийн шашинтнууд Буддын шашныг хоосон домог,үлгэр хэмээн үздэг.Энэ бол эндүүрэл,буруу үзэл. Буддын сургаал ертөнцийн буруу үзэл, ертөнцийн бусад шашнаас огт өөр байдаг билээ.Бусад шашнууд Ертөнц болон хүнийг Ертөнцийн эзэн бүтээсэн, зөвхөн Ийсуст итгэвэл аврагдана, чиний нүглийг зөвхөн Ийсус үүрч чамайг аврана, зөвхөн Ийсуст итгэвэл чиний нүгэл ариусна гэх мэтийн буруу сургаалиар хүмүүсийн тархийг угааж, бэлэнчлэх сэтгэлгээгээр бөмбөгддөг. Хинду шашин Брахма бурхан ертөнцийг бүтээсэн гэж үздэг.Исламчууд ертөнцийг Аллах тэнгэр бүтээсэн гэж үздэг.Тэхлээр эдгээр шашнууд “Ертөнцийн эзэн бүхнийг бүтээсэн” гэж үздэгээрээ хоорондоо төстэй байна.
Бурхны шашин “Ертөнц бол үйлийн үрийн боловсорсон үр дүн” хэмээн үздэг.Бурхны шашин “Ертөнцийн эзэн гэж байдаггүй” хэмээн үздэг. Хэрэв ертөнцийг бүтээгч гэж байсан бол яах гэж дайн, зовлон, үхэл, өтлөлт, ядуурал, ган, зуд, газар хөдлөл,цунами, өвчин тахлыг бүтээсэн юм бэ, яагаад төгс бус ертөнцийг бүтээсэн юм бэ? Ертөнцийн эзнийг өөрийг нь хэн бүтээсэн юм бэ? гэсэн асуулт гарч ирдэг.Бусад шашныхан энэ асуултад хариулж чаддаггүй.Харин Бурханы шашин “энэ бүхэн чинь үйлийн үр” хэмээн зөв хариулт өгдөг, “таны зовлонд та л өөрөө буруутай, өвчин,үхэл бол үйлийн үр юм” хэмээн зөв хариулт өгдөг.
Бурхны шашинд хүн өөрийн сэтгэлийн гэм буюу нисваанисийг дарж, магад гарахуй сэтгэлийг үүсгээд, тэгш сэтгэл,энэрэхүй, асрахуй сэтгэл,бусдын буянд даган баясах сэтгэл дээр суурилсан боди сэтгэлийг олоод хамаг амьтны тусын тулд гэгээрэлд хүрэхийг зорилгоо болгодог.Бурхан багш хүн төрөлхтөний түүхэнд анх удаа дөрвөн үнэн, найман мөр, нисваанис, үйлийн үр, боди сэтгэлийг олох, шүтэн барилдлага, хоосон чанарын тухай гайхамшигт сургаалийг нээсэн.Бурхан багшийн сургаал бол оюун ухааны тухай бүхэл бүтэн цогц шинжлэх ухаан юм. Бурхны шашин бол гэгээрлийн тухай сургаал юм. Бурхны шашин бол авралын тухай сургаал юм.Бурхан багш “Хүний ухамсрыг 3 хор хордуулж байдаг.Энэ нь мунхаглал, шунал, уур юм. Хүн өөрийн сэтгэлд бугшсан уур,шунал, хорон санаа, үзэн ядалт, атаа жөтөө, мунхаглал, эргэлзээ, хардалт, сэтгэл дундуур байдал, омог бардам зэрэг сэтгэлийн 84 000 өвчин буюу нисванисийг танин барьж устгах хэрэгтэй.Хүн аз жаргалтай байхын нөхцөл шалтгааныг өөрөө бүрдүүлэх нь чухал.Энэ нь арван цагаан буян үйлдэж, бусдын тусыг бодож, буянаа хураахыг хэлнэ. Ингэж байж эерэг үйлийн үрийг буй болгоно, амар амгалан жаргалыг бүрдүүлнэ” хэмээн сургадаг.
Бурхан багш 29 наснаасаа эхлэн 6 жилийн турш үнэний эрэлд гарч даяанч хувраг болж өөрийн хичээл зүтгэл,бясалгал,оюун ухаан, нөр их хөдөлмөрөөрөө хэн ч хүрэхийн аргагүй оюуны хэт өндөр түвшинд хүрч гэгээрлийн 12 шатыг эзэмшиж, 36 насандаа төгс гэгээрсэн Бурхан болсон.Бурхан багш 44 жилийн турш өөрийн гайхамшигт сургаалийг ард олонд айлдсан.Бурхан багш өөрийн сургаалийн тухай “Гадаад дөрвөн далай шорвог амттай, Миний сургаал авралын амттай” хэмээсэн байдаг. Бурхны шашны сургаалийг 15-20 жил сайн лам багшаар заалгаж 6 билиг барамидийг эзэмшиж байж сурдаг ажээ.Бусад шашинд ийм гайхамшигт сургаал байдаггүй. Бусад шашныг үндэслэгчид гэгээрлийн 2, 3 дугаар шатнаас дээш гарч чадаагүй,тэндээ үлдсэн байдаг.
Иймд орчин үеийн монгол залуучууд дэлхийн шашин хоорондын ялгаа, шашнуудын үзэл номлолын зөрүү ялгааг сайтар мэддэггүй, үндэсний шашны давуу тал, үнэний сургаалийг мэддэггүйгээсээ болоод харийн шашинд амархан автдаг. Ийнхүү харийн шашны түрэмгийлэл монголын залуу үеийн оюуныг хордуулж, монголын ард түмний уламжлалт шашин соёлд хохирол учруулсаар байна.
г/ Сурталчилгааны хомсдол
Өнөөдөр Монголд Христийн шашны сурталчилгаа хүчтэй байна.Улаанбаатар хотод “Бүргэд” хэмээх христийн телевиз олон жил Монголд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тэрхүү телевизээр харийн шашны буруу үзлийг өдөр бүр өсвөр залуу үеийнхэнд сурталдаж байна. Тэрхүү телевизээр нэгэн пастор монгол залуу “Хэрэв монголын хүүхэд залуучууд та нарыг эх эцэг чинь христийн сургаалийг бүү сонс гэж байгаа бол эх эцгээ сөрөх хэрэгтэй, эх эцгийнхээ үгэнд бүү ор” хэмээн сурталдаж байлаа. Эх эцгээ хүндэлдэг, эх эцгийн сургаалийг биелүүлдэг монгол ёс заншлыг харь шашны номлолоор ингэж устгаж байна.Харийн шашны номлогчид ийнхүү монголын өвсвөр залуу үеийн оюун санааг төөрөгдүүлэн хордуулсаар байна.
Өнөөдөр Монголд тогтмол үйл ажиллгааатай нэг ч Буддын телевиз алга. 2000 оны үед Японы буддын лам нар тэр үеийн Ерөнхий сайд асан Н.Энхбаяр, Гандан хийдийн хамба лам Ж.Чойжамц нарт Монголд буддын сургаалиа сурталчилж буддын телевиз байгуулаарай хэмээн 100 000 ам долларын өртөг бүхий иж бүрэн телевизийн тоног төхөөрөмжийг тэдэнд хувь хүний хувьд нь бэлэглэсэн гэдэг. Гэвч тэд буддын телевиз байгуулахын оронд тэрхүү телевизийн тоног төхөөрөмжийг хувьчлаад арилжааны “ТВ-9” телевиз болгочихсон нь тун харамсалтай явдал болсон. Энэхүү “ТВ-9” телевизийн программыг одоо үзэж байхад өглөө бүр хүмүүсийн захиалгаар 15 минут түвд хэл дээр лам нар ном уншихаас өөр зүйл алга.Айлд гүрэм унших болон хүний заяа төөргийг үзэж одон зурхайгаар мэргэлэхийг Бурхан багш таалдаггүй байсан.Гэтэл эдүгээ бараг бүх лам энэхүү үйлийг хийж байгаа нь зөв үү?Буддын сургаалийг сурталчлах дэлгэрүүлэх талаар уг телевизээр өдөр бүр бүү хэл, нэг 7 хоног, нэг сард ч буддын сургаалийн тухай нэвтрүүлэг алга. Жилдээ хэдхэн удаа Бурханы шашны цомхон нэвтрүүлэг хийхээс өөр байнгын тогтмол нэвтрүүлэг алга.Саяхан нэг удаа уг “ТВ-9”телевизээр “Буддын сургаал” гэсэн нэвтрүүлэг шөнийн 03.30 минутанд гарна гэсэн хөтөлбөр байлаа. Энэ байдал нь үндэсний шашнаа шоовдорлож байгаагийн шинж. 2010 онд монголын нэгэн хувийн телевиз “Алтангэрэл” судрыг эрдэмтэн лам шунлайв гавж Гантөмөр багшаар хөтлүүлж билээ. Юун сайхан буянтай хэрэг вэ? гэж бодоод уг нэвтрүүлгийг үзэх гэтэл хүмүүс ажил тараад гэртээ ирэхэд уг нэвтрүүлэг яг дуусахаар зохион байгуулсан байсан.
Эдүгээ Монголд буддын шашны олон нийтэд хүртээл болсон нэг ч сонин сэтгүүл хэвлэл алга. Өнөөдөр Монголд буддизмын тухай орчин үеийн шаардлага хангасан сайн веб сайт алга.Гандан хийд хэдийгээр веб сайттай ч гэсэн тэр нь мэдээллээр ядмаг, багтаамж муутай, олон сарын өмнөх мэдээ нь өөрчлөгддөггүй байх аж. Гандан хийд буддизмын англи,орос,түвд,энэтхэг веб сайтуудын туршлагыг нэвтрүүлэх хэрэгтэй.Нэг сайн жишээ татахад өнөөдөр Оросын Холбооны улсын “SaveTibet.ru” веб сайт нь дэлхийн буддизмын хамгийн сүүлийн үеийн шинэ мэдээ, судар,ном, видео,аудио мэдээ, баримтат кино, Далай лам багшийн ном тавьсан тухай мэдээллийг газар дээрээс нь орос хэл дээр хөрвүүлэн шууд дамжуулдаг нь дэлхийн буддистуудын талархлыг хүлээж байна.
Харин өнөөдөр Монголд буддизмын тухай олон сайхан ном судар хэвлэгдэн гарч байгаа нь сайн хэрэг. Өнөөдөр Монголд буддизмын тухай олон ном судрыг эх монгол хэл дээр нь шунлайв гавж С.Гантөмөр, бурханч лам Г.Пүрэвбат, лам Ц.Сансарбат, лам П,Бадрал,У,Пүрэвсүх нар бүтээсээр байна.Энэ бол бурхны номоо ард түмэндээ сурталчилж байгаа буянтай бүтээлч ажил.
Гурван зууны тэртээ монголын эрдэмт лам нар “ Сайн багш олон ч Богд Зонхабаг багшид шүт, Сайн номлол олон ч Ламримчим*-ийг унш, Санаа бодол олон ч үйлийн үрийг сана” хэмээн бичиж байжээ. Үүнийг сайтар ойлгож үндэсний шашин соёлоо дээдэлж , дэмжиж туслах нь чухал байна.
Үе үеийн Ерөнхийлөгч нар үндэсний соёлоо хамгаалах талаар хэд гурван зарлиг гаргасан байдаг.Анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат архидалттай тэмцэх талаар хоёр гурван зарлиг гаргасан.Гэвч архидалт хүн амын дунд улам нэмэгдэж өнөөдөр 2.7 сая хүн амтай Монгол улсад спиртийн 14, архины 75 үйлдвэр нэг жилд 42,0 сая литр согтууруулах ундаа үйлдвэрлэж, нэг хүнд 16.5 литр архи ногдож, нэг жилд 150 000 хүн эрүүлжигдэж байна.Зарим парламентийн гишүүд хүртэл хувьдаа архины үйлдвэртэй байдаг бөгөөд түүгээрээ ард түмнээ хордуулж байгаа нь эмгэнэл юм. Би зарим таньдаг бизнесмэнүүдэд: “Архи, махны бизнес бүү хий. Ашиг хонжооны төлөө амьтны амийг олон удаа тасалсан хүн, архиар бусдыг олон удаа хордуулсан хүн хоёр зайлшгүй тамд очдог гэнэлээ шүү” гэхэд тоодоггүй байж билээ. Айлгах гээгүй, аврах гэсэндээ л хэлдэг байсан.Өнөөдөр дэлхийд эрүүлжүүлэх цэг ажиллуулдаг орон зөвхөн Орос, Монгол хоёрт байна. Ард түмнээрээ архичин болсон үндэстэн дэлхийд зөвхөн Орос, Монгол хоёр байна.Коммунистууд 70 жилийн турш монголын ард түмнийг архи,тамхиар хордуулж сэтгэцийн өвчтэй болгосон.
Хүний сэтгэлийг нь ариусган гэгээрүүлж чадаагүй бол , ард түмний оюун ухааныг буяны үйлст чиглүүлж чадаагүй бол, өсвөр үеэ үндэсний уламжлалт шашин, соёл, зан заншилд сургаж чадаагүй бол төрөөс архитай тэмцэх тухай, гэмт хэрэгтэй тэмцэх тухай мянган зарлиг гаргаад ч нэмэргүй гэдгийг монголын эмгэнэлт түүх харуулж байна.
Хорьдугаар зууны их багш Ошо: “Сэтгэцийн өвчтэй хүмүүс л архи, тамхи, мансууруулах бодисонд донтдог юм” хэмээн хэлжээ. Коммунизмын үлдээсэн балгаар өнөөдөр Монголд сэтгэцийн өвчтэй хүмүүс, архичид, гэмт хэрэгтнүүдийн тоо улам ихсэх болжээ. Монголд нэг жилд 1500 хүн гэмт хэргээс болж үхэж байгаа нь хорьдугаар зуунд монголын цэрэг 4 дайнд орж үрэгдсэн тооноос ч их байна. Өнөөдөр Монголд амьтны амийг таслах бүү хэл, алаг үрсийнхээ амийг таслагчдын тоо улам өсөж байна.Өнөөдөр Монголд албан мэдээгээр нэг жилд улсын эмнэлэгт 15 000 хүүхэд үр хөндөлтөд өртөж хорвоог орхиж байна. Өнөөдөр Монголд хүүхэд эмэгтэйчүүдийг шоронд хорьж, золбин хүүхдүүд гудамжинд амьдарч байна. Өмнөх харгис нийгмийн шарх бүрэн эдгээгүй байна. Иймд нийгмээ эрүүлжүүлж энэрэнгүй болгох хэрэгтэй байна. Архидалт, тамхидалт болон үр хөндөлтийг хуулиар хориглох хэрэгтэй байна.
Хоёр дахь Ерөнхийлөгч Н.Багабанди “Монголын нууц товчоо”-г айл бүрт залах тухай болон “Морин хуурийг айл бүрт залах” тухай зарлиг гаргасан. Энэ бол үндэсний соёлын бодлогын хувьд зөв алхам. Гэвч хүн насан туршдаа морин хуур тоглож, “нууц товчоо” уншаад гэгээрэхгүй нь ойлгомжтой.
Гуравдах Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр нь Монгол улсын Соёлын сайд байхдаа “Бурхан багшийн сургаал” номыг хөрвүүлж, Мигжиджанрайсиг бурхныг бүтээж, Энэтхэг улсаас анх удаа Монголд Бурхан багшийн ринсэлийг авчирч сүсэгтэн олондоо буян хурааж байсан. Гэвч Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгч байх үедээ үндэсний уламжлалт шашнаа харийн шашны түрэмгийллээс хамгаалах талаар чухам юу хийсэн нь тодорхойгүй өнгөрөв.
Эдгээр Ерөнхийлөгч нарын толгойд монгол айл бүрт “Ламримченмо” буюу “Бодь мөрийн зэрэг” судрыг залах талаар зарлиг гаргах ухаан төрсөнгүй. Эдгээр ерөнхийлөгч нарын хэнд нь ч “монголын сургуульд буддын энэрэнгүй сургаал, боди сэтгэлийн сургаалийг зааж сэтгэлийг нь хүнлэг энэрэнгүй болгоё “гэсэн ухаан байсангүй.
Өвөрхангай аймгийн Шанхын хийдийн/ Өндөр гэгээн Занабазарын үндэслэсэн хийд/ нэгэн хамба лам телевизээр: “Би нэг сард 130 000 төгрөгийн зэд буюу цалин авдаг. Гэтэл улс надаас 160 000 төгрөгийн татвар нэхэж авдаг.Мөн ч хэцүү байна” хэмээн ярьж байсан. Гэвч эдгээр ерөнхийлөгч нарын хэнд нь ч “буддын шашны сүм хийд, лам хуврагуудыг татвараас чөлөөлье, уламжлалт шашнаа улсаас дэмжье” гэсэн ухаан төрсөнгүй.
Үндсэн хуулиндаа “хүмүүнлэг нийгмийг байгуулна” гэчихээд төрийн болон боловсролын байгууллагууд өсвөр үеэ хэрхэн хүнлэг болгон хүмүүжүүлэх вэ? гэдэг арга замаа мэдсэнгүй өдий хүрэв. Улаантны засаглалын үед хорон санаатай чөтгөрлиг хүн олон болсноос бус хүнлэг хүн олон болсонгүй. Бурханлиг хүний тухай бол бүр ярилтгүй.
Өнгөрсөн 20 жилд сургуулийн сурагчдад уламжлалт шашны талаар ямар ч сургалт хичээл явуулаагүй. Ийм учраас өсвөр залуу үе маань харгис ширүүн болж хүчирхийлэл, заль мэхийг хэвийн зүйл гэх болсон. Үздэг үзвэр, кино, урлаг, сонин сэтгүүл,ном зохиол нь дайн тулаан, хүчирхийлэл, садар самууны шинжтэй болоод удаж байна. Иймд өсвөр залуу үеийнхэнд боди сэтгэл, тэгш сэтгэл, энэрэхүй сэтгэл,асрахуй сэтгэл, бусдын буян амжилтанд даган баясах сэтгэлтэй болгох талаар сургах нь зүйтэй.Сэтгэлээ хэрхэн жолоодож чаддаг болох, сэтгэлээ хэрхэн ариусгаж гэгээрүүлэх талаар буддын гүн ухааны хичээл зааж өгөх хэрэгтэй.Зургаан билиг барамидийг хэрхэн эзэмших талаар зааж өгөх хэрэгтэй. Үндэсний уламжлалт соёл шашныг өсвөр залуу үед бага, дунд сургуульд орох үеэс нь эхлэн зааж сургах нь амин чухал асуудал болоод байна.
Бурхан багшийн сургаал, монгол ардын ёс заншил, үндэсний уламжлалт соёлыг орчин үеийн техник технологи,шинжлэх ухаантай хослуулан залуу үедээ өвлүүлж байж энэхүү зорилгодоо хүрнэ гэдгийг өнгөрсөн хорин жилд төрийн удирдлагууд ойлгосонгүй.Үндэсний шашин ,соёлоо ч өсвөр үедээ ойлгуулж чадсангүй,зааж сургасангүй.Үндэсний шашны сургалт,сурталчилгаа ийнхүү хомсдолд ороод байна.
Цаашдын зорилт
Орчин үеийн жинхэнэ монгол хүн гэж хэн юм бэ?
Орчин үеийн жинхэнэ монгол хүн гэдэг нь зөвхөн компьютер мэддэг, интернет ашигладаг, автомашин жолооддог, англи хэл мэддэг хүнийг хэлэхгүй. Орчин үеийн өндөр боловсролтой монгол хүн гэдэг нь зөвхөн Кембридж, Харвардын боловсрол эзэмшсэн хүнийг хэлэхгүй. Үүнээс гадна үндэсний уламжлалт шашин, соёл, зан заншил, уйгуржин монгол босоо бичгээ мэддэг хүнийг хэлнэ. Орчин үеийн жинхэнэ монгол хүн гэдгийг би ингэж л ойлгодог. Зарим хүн” тэр хоцрогдсон уйгуржин монгол бичгээр яах юм бэ?” гэж болох юм.Улаантнууд уйгуржин монгол бичгийг устгасан шалтгаан нь монгол хүнийг шашин соёлоос нь таслахын тулд, монгол хүн уйгуржин монгол бичгээрээ Ганжуурын 108 боть, Данжуурын 224 ботийг болон олон гайхамшигт монгол судар номыг уншиж, гэгээрч чадахгүй болгохын тулд, монгол эх хэл түүх соёлыг нь мартуулахын тулд ингэсэн юм .Ийм учраас бид уйгуржин монгол бичгээ заавал сурах хэрэгтэй.
Бурхан багшийн үнэний ариун сургаалийг монголын хүүхэд залуучуудад дунд сургууль, их дээд сургуульд сурч байхаас нь эхэлж энгийн ойлгомжтой, логик дэс дараалалтай заан сургах хэрэгтэй. Сурагч, оюутнуудад үндэсний шашны сургаалийг тусгай хөтөлбөрийн дагуу сайтар зааж чаддаг багш нарыг бэлтгэх хэрэгтэй.Өнөөгийн боловсролын байгууллагын багш нар “сурагч бүр үнэнч шударга, ёс зүйтэй, өв тэгш хүмүүжилтэй хүн болох хэрэгтэй” хэмээн ерөнхий зүйл ярьж сургацгаадаг. Хэрэв сургуулиудад Бурхан багшийн энгийн хар хүмүүст сургасан таван сахилын тухай болон боди сэтгэлийн тухай сургаалийг зааж төлөвшүүлсэн бол хүн бүр “амьтны амийг тасалдаггүй, хулгай хийдэггүй, садар самуунд автдаггүй, худал хэлдэггүй, архи амсдаггүй” болж хүмүүжихсэн. Гэлэн лам хүн 253 сахилыг сахиж байхад энгийн хар хүн энэхүү 5 сахилыг яагаад сахиж чадахгүй гэж.
Буддын сүм хийдийн үйл ажиллагааг нийгмийн оюун санааг гэгээрүүлэх, залуу үеийг энэрэнгүй, асрангуй, тэгш сэтгэлтэй хүнлэг хүн болгож хүмүүжүүлэхэд чиглүүлэх, боди сэтгэлийг олох талаар буддын олон сайхан сургаалийг залуу үед эзэмшүүлэх, үндэсний эв нэгдлийг бэхжүүлэх, өвчин зовлонд нэрвэгдсэн ард иргэдэд туслалцаа, сэтгэлийн дэм өгөх, байгаль орчныг хамгаалах үйлсэд чиглүүлэх хэрэгтэй байна. Энэхүү үйлсэд монголын төрөөс анхаарч дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх шаардлагатай байна.
Дөнгөж сэргэж хөл дээрээ тэнцэн ядаж байгаа үндэсний уламжлалт бурхны шашны сүм хийд, лам хуврагуудыг төрийн нүсэр албан гувчуур татвараас чөлөөлөх шаардлагатай байна.
Монгол айл бүрт “Ламримченмо судрыг залах тухай” Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн зарлиг гаргах нь зүйтэй байна.Энэ талаар хүмүүст ярихад зарим нь: “тэр Ламримченмо судрыг чинь түвд хүн зохиосон. Монгол айлд түвд хүний судар залаад хэрэггүй” хэмээн мунхаглаж байдаг. Зарим хүн “тэр Ламрим чинь орчин үеийн хүн ойлгохгүй, эртний хэлээр бичсэн судар байна лээ” гэдэг. Тэгвэл эдүгээ шунлайв гавж С.Гантөмөр багшийн хөрвүүлсэн Патрул римбүүчийн “Улааны шашны Ламрим” хэмээх гайхамшигт судар шинэ монгол бичгээр хэвлэгдэн гарсан нь дунд сургуулийн сурагч ойлгохоор орчин цагийн энгийн хэлээр бичсэн байна лээ.
Бурхан багш 2500 жилийн өмнөө самгардь хэлээр ярьдаг эртний энэтхэг хүн байсан, Богд Зонхаба 650 жилийн өмнө түвд хэлээр ярьж бичдэг түвд хүн байсан. Бурхан багш хийгээд Богд Зонхаба нар зөвхөн энэтхэг,түвд хүмүүст авралын сургаалиа айлдаагүй, хамаг амьтны тусын тулд үнэний ариун сургаалиа айлдсан. Үүнийг ойлгох ухаан алга гэж үү?
Монголын төр засаг ”бүх шашин адил тэгш эрхтэй” хэмээн хоосон тунхаглаад, олон зуун мянган долларын хөрөнгөтэй харийн баян шашинтай өрсөлд, чадахгүй бол хохь нь гээд үндэсний уламжлалт шашнаа хөсөр хаячихдаг харлаган бодлогоосоо татгалзах хэрэгтэй.
1991 онд батлагдсан Монгол улсын Үндсэн хуулийн хуучирсан 9 дүгээр зүйлд: “Монгол улсад төр нь үндэсний уламжлалт Бурхны шашнаа дээдэлж, үндэсний уламжлалт шашин нь төрөө хүндэтгэнэ“/одооны байдлаар шашин нь төрөө дээдлэнэ,төр нь шашнаа хүндэтгэнэ гэсэн байгаа/, “Монголын үндэсний уламжлалт Бурхны шашин нь Монгол улсын зонхилох шашин байна. Үндэсний уламжлалт шашныг Монгол улсын зонхилох шашин болгох, гадаадын уламжлалт бус шашнаас үндэсний уламжлалт шашнаа хамгаалах тухай асуудлыг тусгай хууль, журмаар зохицуулна” гэсэн шинэ нэмэлт өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй байна.
1993 онд батлагдсан “Төр сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулинд өөрчлөлт, нэмэлт оруулж гадаадын уламжлалт бус шашны байгууллагын тоонд хязгаарлалт тогтоох нь чухал байна.Өөрөөр хэлвэл тус хуулинд “Монгол улсад бүртгэгдсэн гадаадын уламжлалт бус шашны сүмийн тоо үндэсний уламжлалт буддын шашны хийдийн тоотой харьцуулахад 10.0 хувиас хэтрэхгүй байна” гэсэн заалтыг шинээр тусгах хэрэгтэй байна.
Гадаадын шашны сүм байгууллагад ногдуулах татварыг өндөр болгох нь зүйтэй.Зөрчил гаргасан,хууль зөрчсөн гадаадын шашны байгууллагыг эх орноосоо шууд гаргах хэрэгтэй. Хуулийн заалтад дээр дурдсан өөрчлөлт нэмэлт оруулж байж, өсвөр залуу үедээ монголын уламжлалт соёл шашнаа өвлүүлж байж монголчууд үндэсний уламжлалт шашин соёлоо аварч чадна. Эс тэгвээс өнөөдрийн азийн Өмнөд Солонгос, Филиппин улс шиг христийн шашинтан улс болчих вий.
Үндэсний уламжлалт шашнаа төрөөс дэмжиж, шинэ хийд барих, хутагт хувилгаадыг тодруулж тамгатай хутагтыг төрөөс батлах, лам хуврагуудыг нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн даатгалд хамруулах, хамба лам,хутагт хувилгаадад цалин олгох зэрэг ажлыг төсөвт тусгадаг болох хэрэгтэй байна.
Далай багш “Орчин үеийн Монгол улс бол дэлхийн буддизмын тулгуур юм” хэмээн айлдсан.Иймд орчин үеийн Монгол улс дэлхийн Их Хөлгөний төв, дэлхийн Бурхны шашны төв нь болох хэрэгтэй.
Эдүгээ эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо олсон шинэ Монгол улс нь ойрын ирээдүйд бурхны шашин соёлын голомтоо бадраасан, өндөр хөгжилтэй, ардчилсан орон болох хэрэгтэй. Ийм улс болох эсэх нь монгол төрийн зөв бодлого, монголын ард түмний хичээл зүтгэл, эв нэгдэл, энэрэнгүй сэтгэл, эх оронч зориг тэмүүллээс хамаарах болно.
Хамаг амьтан Бурхны шажинтай учирч, Сансрын зовлонгоос чөлөөлөгдөж, Гэгээрлийн хутгийг олох болтугай.
ХУУЛЬЧ, СЭТГҮҮЛЧ Д.СҮХБААТАР
Subscribe to:
Posts (Atom)