С.Дулам
Энэхүү зурвас бодролыг уншигчдад эхнээс нь анхааруулахад яг одоо дэлхий дахинд болон манай оронд болж буй үйл явцыг анзааран ажигласнаа та бүхэнтэй хуваалцаж, санал бодлоо солилцох гэснээс биш зөв буруу, сайн муу гэсэн үнэлэлт яаран өгөх зорилгогүй гэдгээ цохон тэмдэглэмээр байна. Сүүлийн үест Хүмүүний төгсгөл болж буй мэт үргэлж санагдах боллоо... Сансарт солир харвах ч яах вэ, бидний дотор талд нэгэн их эрхэм чухаг амьд ертөнц мөхөж буй мэт мэдрэмж төрөөд байдаг болчихлоо. Гэвч юуны өмнө “Хүн” (Хүн дүрст) , “Хүмүүн” хоёрын ялгаа юу вэ? Ер нь ялгаа бий юү, үгүй юү гэдэг асуулт байна. Англи хэлний хүмүүн төрөлхтнийг тэмдэглэдэг “human, human being” хэмээх үгс (латин хэлний homo ч гэсэн) дуудлагын хувьд [‘hjumən] гээд л монгол хэлний “хүмүүн” [kumǖn]-тэй яагаад ийм ойр төстэй байдаг юм бол?
Энэтхэг-Европын хэл, алтай язгуурын хэлний хоёр ондоон үгс ийн төрөлсөх ямар учир байна вэ? Тохиолдлын хэрэг үү, эсвэл эрт язгуурын нэгэн улбаа байна уу гэсэн сониучхан бодол төрдөг өө. Монгол хэлний “Хүмүүн” гэдэг дөрвөн авиалбар, “Хүн” гэдэг гурван авиалбар болоод ирэхлээрээ утгын ялгараа илэрхийлэх үү? Монгол хэлний өнөөгийн мэдлэгийн хэрээр хуучин бичлэг дуудлага, шинэ бичлэг дуудлагаас өөр утгын ялгаасаад байх юм нэг их үгүй. Хэдүй тийм боловч бид “Хүмүүн” гэдэг нь бусад сав шимээс ялгарсан амьд төрөлхтний манлай гэсэн утгаар, “Хүн” гэдгийг нь өдөр тутмын аж хэрэглээний утгаар ялган нэрлэж болмоор санагдана.
Чингээд өдгөө цагийн баг идээндээ баригдсан, өдрөөс өдрийн хооронд, шөнөөс шөнийн хооронд залгалдан амь зууж яваа, хамгийн гол нь хүмүүний мөн чанараа юугаар ч арилжихад бэлнийг нь “Хүн” гээд, аж төрөн буй байгаль дэлхийгээ, өөртэйгөө хамт авран чадах аугаа хүчтэн, ухаантан, энэрэхүйн үзэлтэн гэдгээр нь “Хүмүүн” хэмээн цолломоор санагддаг.
Гэтэл бид өнөөдөр “Хүмүүн” биш болоод удаж байна. Байгаль дэлхийгээ, өөрийн бүтээсэн соёл иргэншилтэй хамт булшлан мөхөөх тэр л зүг рүү эргэлт буцалтгүй хурдлаад байна. Түүнийг зогсоох хүч бий эсэхэд эргэлзмээр... Урьд өмнө олж авсан үнэтэй цэнтэй гэсэн бүх зүйлээ алдаж гээгээд хоосон торх шиг юм болчихоод “газрын уруу өнхрөөд” байна. Одоо бидэнд тэр бүхний оронд гагц л үнэт зүйл үлдсэн бөгөөд тэр нь ердөө “Мөнгө” болой. Мөнгө маань хөрвөх чадамжтай эд болохоор гэр, байшин, орд өргөө, эдлэн газар, бүхэл бүтэн арал тив, тэнгэрт нисдэгээс тэнгист хөвдөг зүсэн бүрийн хөлөг уналга болж болно. Эд эрдэнэс, хувцас зүүсгэл ч энүүхэн энд. Мөнгө маань идээ ундааны бүхий л шимд хувилж болно. Одоо цагт бол бие эрхтэн, амь нас, үр хүүхэд болж чадна. Тэгэхлээр мөнгөнөөс өөр юу ч хэрэгтэй юм бэ дээ? Зарим газрын хуулиар бол дургүй хүргэсэн этгээдийг цааш нь харуулчихаад нөхөн төлбөр, барьцааны мөнгө энээ тэрээг өгөөд суллагдаж болно.
Тэгэхээр би амин нас болдог гэж хэлээд байгаа юм. Өнөө цагийн мөнгөтэй хүмүүс ядуу юмуу, мөнгөний гачаалд орсон эмэгтэйн савыг ашиглан нөхрийнхөө үр хөврөлийг суулган өөрөө хүүхэд гаргах гэж зүдрэлгүй үр садаа гаргуулаад авч болно. Тийм болохоор би үр хүүхэд болдог гэж хэлээд байгаа юм. Тэгээд ч эсээс хүн хувилах эсэх тухай бөөн маргаан өрнөж байх шиг. Ингэхлээр чинь өнөөх аугаа Хүмүүний маань хөгжил дэвшлийн туйл нь ийм л зүйлд зорьж тэмүүлж ирсэн хэрэг үү? Би аливаа дэвшил хөгжлийг жадлан эсэргүүцэгч биш ээ. Харин Хүмүүний мөн чанар улам төгөлдөржин сайжрах, хэдий төгс бус боловч төгс төгөлдөрт тэмүүлэгч тийм хөгжил дэвшлийг л талархагч нэгэн.
Гэтэл өнөөдөр Хүмүүн маань зөвхөн хүний дүрсийг л загварчилсан “цөвийн амьтан” болох төгсгөл рүү хурдлаад байх юм. “Цөвийн” гэдэг нь муу юм бүхний шавхруу гэсэн үг л дээ. Мөнгө гэдэг гагцхан л үнэт зүйлтэй юм бол Хүмүүн гэгч одоо нэгэнт омог бардам оршихоо больсон гэсэн үг бөгөөд зүгээр тэмдэг төдийхөн Хүн дүрст нь бол байж байгаа гэсэн үг. Дүрс нь хүн мөн боловч дотоод мөн чанар нь хоосорсон гэсэн үг. Тэхлээр энэхүү хоосорсон Хүн дүрст маань “Мөнгө” гэдэг гагц л программаар ажилладаг нэгэн төрлийн “махан машин” болно гэсэн үг. Зарим нь ч бүр өөрөө “махны машин” болчихоод бусдыг хэрчин тээрэмдэж байдаг. Мөнгө л байвал түүнд юу ч хайран биш, юун яасан аав ээж, үр хүүхэд, юун яасан хайр дурлал, юун яасан хүний мөс чанар, эд цөм шал балай зүйл... Тэр тусмаа постмодерн нийгмийн хүн маань ийм.
Гүйцэтгэл, үр дүн, борлуулалт, бүтээмж гэсэн мөнгөөр илэрхийлэгддэг тэр зүйл л хэрэгтэй. Үлдсэн нь чөтгөр шулам руугаа тонилцгоовол таарна. Өрнийн ертөнцийн номын дэлгүүрийн тавиурууд дээр гараа элгэндээ эвхээд хоёр тийшээ харсан, ар араараа зүглэсэн ээж охид, эцэг хөвгүүдийн зурагтай ном пиг дүүрэн. Эцэг эх, үр хүүхдийн хоорондын харилцаа маань бие биеэ үзэн ядсан хоёр дайсны харилцаа болчихоод байна. Тэгээд ч хүний амьдралыг янз янзаар үнэлсэн байдгийн дотор япон зохиолч Рюноскэ Акутагавагийн “Хүний амьдрал Шарль Бодлерын шүлгийн гагц мөрийн ч үнэгүй” гэдэг өвөрмөц үнэлэлт байна. Зохиолч, яруу найрагч хүний хувьд болохоор амьдрал ийм л үнэтэй байна гэсэн үг.
Ямар ч нөхцөл байдалд гарах гарцаа олж оршин амьдрах чадвар, тэсвэр хатуужил, зориг самбаа, хэр баргийн өвчин эмгэгийг тэсэн гарч чаддаг эрүүл чийрэг байдал, дархлаа зэрэг олон мянган жилийн шилдэг сайн чанараа гээгээд бие махбодын хувьд хүүршиж, сул доройчуудын бүхэл бүтэн аймаг, бүлэглэл бий болсон байна. Үүнд сүлжээний бизнесийн тусгай лабораторид бүтээн тараасан шинэ төрлийн вирусүүдийг анагаах зориулалттай туршилтаар бий болгосон элдэв эм, тариа, бад, вакцин, антибиотикийн үүрэг үлэмж их билээ. Улмаар дэлхий дэхинд нүүрлэх хүнсний хомсдол, өлсгөлөнгөөр далайлган сүрдүүлж, генийн өөрчлөлт бүхий “шинэ” хүнсний бүтээгдэхүүн “бүтээж”, бүхэл бүтэн үндэстэн угсаатныг газрын хөрснөөс арчих, үр удамгүй болгох эрсдлийг бий болгож байна. Зарим үйлдвэрлэгчид их ашиг олохын төлөөнөө, хүнсний барааныхаа өнгө зүсийг додомдох, амтыг нь гойд болгохын тулд хүний биед хортой химийн бодосоор тордож, хүн амын, тэр дундаа хүүхэд нялхасын эрүүл мэндийг үрэн таран болгож байна. Бусдыг хүндэтгэх хүлээц хүлцэмж, дасан зохицох сэтгэлийн хатамж, бусдын төлөө өөрийгөө золиослох нигүүлсэнгүй чанараа алдаад, элдэв дээдийн шашин суртахуун, үзэл суртал, сүлжээний бизнес, нийтийн соёлд тархиа угаалган, зөвхөн мөнгийг шүтэх эрүүл биш сэтгэлгээнд хэт автагдан, хотжилын стресс, хөгжлийн хурдад бүдэрцгээсэн хагас галзуучууд болцгоон, эсвэл бүр бөөнөөрөө галзуурахын босгон дээр ирцгээгээд байна. Үгүй юмаа гэхэд психотроникийн зэвсэг, сэтгэцэд нөлөөлөх эм бодос, гар утас, компьютер зэрэг хүний өдөр тутмын хэрэглээний элдэв багаж төхөөрөмжийн тусламжтайгаар өөрийн гэх тархи толгойгүй, сэтгэх чадваргүй, сөрөн тэмцэх ямар ч зориг санаагүй, хэн нэгний команд, тушаал хүлээсэн “зомбичууд”, бичгийн мангуунуудын хувь заяа нүүрлээд байна. Сансрын мэдээллийн технологийн ололтоор өдгөө энэ дэлхийд ямар ч нууц зүйл гэж байхаа больсон бөгөөд хүн зөвхөн нууцаа алдаагүй хэмээн хоосон дэмий итгэж амьдрах, эсвэл ямар нэгэн зориулалтаар илрүүлэх хүртэл нь хүлээсхийж амьдрах хоёрхон л зам бий.
Постмодерн нийгэмд эрдэм мэдлэг басхүү үнэн байх албагүй болсон бөгөөд шууд борлодог бүтээгдэхүүн болж байх нь л эрхэм чухал болсон билээ. Манайд л лав эрдэмгүй, бүтээлгүй эрдэмтэд их “моодонд” орж байна. Заримынх нь өмнөөс ичиж нүүр улайхын зовлонг эдэлж амьдрах болж байх шиг. Нэг нөхөр эрдмийн зэрэг хамгаалаад номын хурим хийсэн чинь багын найз нь ажил төрөлтэй байсан юм уу даа баахан оройтож ирж гэнэ. Тэгэхлээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан анд нь “Чи одоо хүнийг эрдэмтэн болчихоод байхад хоцорч ирээд байх даа яадаг юм” энэ тэр гээд үг хаясан чинь цаадах нь мөчөөгөө өгөлгүй “Чи эрдэмтэн л болсон юм байгаа биз, ямар эрдэмтэй болсон юм уу” гээд амыг нь тагласан гэдэг. Тэгэхлээр үнэхээр “эрдэмтэн болох”, эрдэмтэй байх хоёрын хооронд алд дэлэм зөрүү байх шиг байна.
Уламжлалт үнэт зүйл, ёс суртахууны үнэлэмжүүдийг устгаснаас ёс суртахуун нь зөвхөн гадаад өнгөний чимэг зүүлтийн төдий болж, далд цаагуураа ёс суртахуунгүй байдал, эмх замбараагүй бэлгийн харьцаа, хүний нүднээс далд, барим тавим баримтгүй бол яахад ч бэлхэн сэтгэхүй ноёрхож байгаа гэхэд болно. Үүний нэгэн тод жишээ нь, өсвөр залуу насныханд хайр сэтгэл гэдэг юм, балар бүдүүлгийн дурсамж юм уу хөдөөх зах хязаарынхны хөглөлт дурсамж болон хувирсан явдал болно. Үнэнч хайр сэтгэл өнөөдөр Кихот ноёны хөглөлтэй адил зүйл болжээ. Мөнгөний өмнө арчаагаа алдсан, хамаг үнэт зүйлсээ тавиад туучихсан хүнийг харахаар зүрх сэтгэл минь шимшрэх юм даа. Үүний нөгөө талд мөнгө л байвал юуг ч худалдаад авчихаж болно гэсэн хатуу итгэлтэй, төмөржин зүрхтэй, хөрзөн царайтай хүмүүсийн арми жагсаж байна. Мөнгөтэй болгон ийм биш байх л даа, гэхдээ нэлээд нь ийм байгаа гэхэд эргэлзэх зүйл алга. Учир нь мөнгөний Хүмүүнийг эвдлэн сүйтгэх ид хав нь цаглашгүй ажээ.
Энэ бүх муу мундарын эх үүсгэл нь юунаас болсон бэ?
Хүний бүх муу мундарын эх үүсгэл нь түүнд заяамал оршдог муу авьяасын хөрөнгө дээр дэндүү их тоглосноос л үүдэлтэй. Хүмүүнд заяамал байдаг урин, мунхаг, тачаангуй тэргүүлсэн муус хөрөнгөнүүд!. Үүнийг “муусайн хөрөнгөтнүүд” гээд битгий ойлгочихож үзээрэй дээ. “Муус” гэдэг нь муугийн олон тоо, эртний монгол үлгэр домогт эм мангасын нэрийдэл болж байсан, өнөө ч зарим монгол аялгуунд үлдэж хоцорсон үг. “Хөрөнгө” гэдэг нь эд хөрөнгөтэй хамаагүй, харин “таргийн хөрөнгө” гэдэг шиг аливаа үйлтгэлийг анхлан үүсгэгч үр хөврөл гэсэн санаа. Тэгэхлээр ерийн, хэв дундаж байдалтай хүмүүний хэрэглээг гаргавал, хэт их хэрэглээ, хэтэрхий цамаан тансаглал, түүгээр урхидан татах зүсэн зүйлийн урхи мэх, атаа, шунал, хорсол, омог дээрэнгүйг дэвэлгэх, мунхаг авир, мунаг тэчьяадлыг хөөргөх, муу юманд дурлах төрөлх авьяасыг сэрээх урлагийн оронцог, нийтийн соёл энэ бүхэн маань явж явж Хүмүүнийг бүрмөсөн сүйрүүлэх зам руу хөтөлж байгаа юм. Хүмүүн тун цөөхөн үлдээд, одоо хоёр янзын хүн дүрст л элбэг байна. Нэг нь худалдан авагчид, нөгөөх нь худалдуулагсад. Байзаарай, энд би ажил олгогчид, цалинжигсдыг хэлээгүй юм шүү. Хүмүүний мөн чанарыг худалдан авагсад, хүмүүний мөн чанараа бусдад арилжигчдыг хэлээд байна.
Бэлгэдэл төгөлдөр аугаа их хүмүүн төрөлхтөн маань тэмдэг төдийхөн хүн дүрстэн болчихыг өөрийн биеэр үзлээ. Тэмдэг, бэлгэдлийн хооронд тийм их ялгаа байсан юм байна шүү дээ. Одоо тэгээд яахсан билээ, Хүнээс Хүмүүнээ хэрхэн булааж, буцааж авдаг юм билээ? Өнөө Бурхан тэнгэр нь ч хаачсан юм билээ? Эсвэл байдаг ч байсан нэмэргүй гэж экзистенциалистуудын хэлдэг нь үнэн юмсан уу? Үгүй юм бол өнөө Ницшегийн хэлдгээр Бурхан тэнгэр нь өөрөө бурхан болчихоод дураар дургидаг цаг ирээ юү? Тэгвэл одоо бидний буян нүглийг хэн ялгах юм, бузар булайг хэн гэсгээх юм? Хэн харыг нь хагалж, цагааныг нь цатгах юм? Хэн ч байхгүй юм бол энэ амьдрал гэдэг чинь угаасаа л хоосон мунхаг шог байсан юм уу? Эсвэл Бурхан тэнгэртэй тэнгэргүй Хүмүүн бид өөрсдөө л учраа олох ёстой болоод байнаа даа.
Зөвхөн өөрөө, өөрсдөө сайн сайхан байвал үлдсэн нь надад хамаагүй, галав юүлж байсан ч манд падгүй гэдэг мунхаглалаас хамаг юм үүдээд байна. Шуналаа дарж зогсоож чадахгүйгээс муу мундар бүхэн гараад байна. Гараг ертөнцийг эрхшээсэн ч үл цадах, үл ханах шуналын бузраас энэ бүхэн болоод байна. Уг нь нэгэн биед, нэгэн насанд нэг их юмны хэрэггүй сэн, хүн амин зуух боломжийн орох орон, оочих аяга, ор дэр, одоо цагт бол усанд орох онгоц, шүршүүр, унаад явах тэрэг унаа, гайгүй шиг хурдтай компьютер, гар утас байвал л бараг болчих юм. Тэр онгоц шүршүүрийг алтаар хийсэн, өөр юмаар хийсэн нь нэг их ялгаагүй. Тэр унаа нь заавал “Хаммер”, “Лимузин” байх ямар ч албагүй. Байтлаа бид чинь эд бодосыг шүтэгч эрт балрын цалиг шүтлэг (fetishism) рүүгээ эргээд ирж байгаа юм биш биз дээ? Шүтлэг бол шүтлэг, ямар ялгаатай юм? Эсвэл чулуу шүтэхээр муу байдаг, байшин шүтэхээр сайн байдаг юм уу? Байшин чинь хэлбэр оруулчихсан л чулууны овоолго шүү дээ. Лав л миний дэргэдүүр жийп машин, жинсэн өмд шүтдэг хэсэг улс байх юм.
Байгаагаараа сэтгэл ханах гэгч үгүйгээс, дэргэдэхдээ атаархаж, ямар ч аргаар хамаагүй дээгүүр нь гарах гэснээс их юм болж байна. Энэ бол өчүүхэн жижиг сэдлээс үлэмж том гай гамшиг гараад байгааг хэлж байгаа юм л даа. “Байгаагаараа сэтгэл ханах”... гэдэг нь манай өвөг дээдсийн үг л дээ. Энэ үг маань өнөө цагт ямар их цэцэн мэргэн сонсдож байна гээч... Гэтэл нөгөө “идэвхтэй зарчмын” ёсоор чинь болохгүй гээд байгаа. Боломжгүйг болгох гэж хэтэрхийлэн зүтгэснээс их муу юм гардаг шиг байна. Хүн төрөлхтний болон байгаль дэлхийн ирээдүйд ямар гамшиг хөнөөл учрахыг боддоггүйгээс, бодохыг ч хүсдэггүйгээс энэ бүхэн гардаг шиг байна. Хүмүүн үнэхээр ухаантай юм бол, хүмүүн үнэхээр энэрэнгүй юм бол дандаа хорлолгүйг сонгож аж төрдөгсөн бол ийм зүйл хэзээ ч болохгүйсэн дээ. Энэ маань нэг их шинэ юм биш байж мэдэх ч, өнөө цагийн хамгаас эрхэм чухаг юм болоод байна. Өршөөгөөрэй, би баяжихыг, хөрөнгө мөнгөтэй байхыг жигшин зэвүүцэж, үзэн ядаагүй юм шүү, чи мөнгөжихдөө, баяжиж хөрөнгөжихдөө болж өгвөл өрөөл бусдад л хорлолгүй замыг нь сонгооч гэх гээд байна. Өөрийн авьяас чадвар, эрдэм ухаанаар баялгийг бүтээж байгаа хүмүүсийг би чин сэтгэлээс бишрэн талархдаг. Хэдүй ядуу зүдүү ч гэсэн шударгаар хөдөлмөрлөж буй хүмүүсийг би бас хүндлэн хайрлаж, Хүмүүн гэдэг эрхэмсэг цолоор цоллох болно. Тэгэхлээр миний хэлээд байгаа “Хүмүүн гэдэг эрхэм алдар маань албан тушаал, хэргэм зэрэг, удам угсаа, яс үндэс, шашин шүтлэг, англи хэлээр ярьдаг, ярьдаггүй болон эд баялаг, эрх мэдэлтэй ямар ч хамаагүй юм.
Нэгэн цагт өөрийн үйлдсэн аюумшигт гэмт хэргийг далдлан баллахын тулд есөн шидийн заль мэх хэрэглэж байгаад төрийн дээд зиндаанд очсон Хүн дүрст араатад байдаг байхад, үнс тоос зөөдөг, уурын зуухны галч, нүглийн сүүдэр ч үгүй, нүүр нь халтартсан Хүмүүн ч байж болно. Өрсөлдөгчдөө хүмүүн бусын аргаар зайлуулан хөнөөж өндөрлөгт хүрсэн дэлхийн болон аль нэгэн улсын тэргүүн баян Хүн дүрст байдаг байхад таргийн таван ямаанаас өөр өмчгүй, цэвэр ариун үйлс сэтгэлтэй малчин Хүмүүн байж болноо доо. Үүний эсрэг өөрийн авьяас билиг, эрдэм чадлаар асар их баялгийг хураан хуримтлуулаад, хүмүүн төрөлхтний сайн сайхны үйлст түүнийгээ зориулж байдаг аугаа их Хүмүүн байж болдог байхад өөрийн арчаагүйгээс нийгмийн шаар шавхруу болоод зогсохгүй, тэнэмэл бяцхан охиныг өвөртөө оруулах гэхэд нь зөвшөөрсөнгүй гээд унтаагаар нь бензин асгаж шатаасан хүн дүрстийг бид сонсож чих даслаа. Ингэхлээр дээр ярьсан зүйлс Хүмүүн болон хүн дүрстийг ялгахад ямар ч хамаагүй байгаа биз. За тэгээд, бидний Хүмүүн болон хүн дүрстийг үнэлдэг шалгуур маань дэндүү хоцрогдож үжиршсэн байна даа. Ер нь өнөөдөр энэ дэлхий дээр бүх л юм шинэдэж байхад хамгийн их хуучирч ялзарсан юм гэвэл энэ л байх шив дээ. Хүмүүний гоо сайхны үнэлэмж ч гэсэн хэрэг тусаа барлаа. Бүх хүмүүн төрөлхтөн яахлаараа заавал өнөөгийн “Фэйшн ТВ”-ийн үнэлэмжээр гоо сайхныг тодорхойлох ёстой юм. Заавал яагаад өөрийгөө албадан араг яс болгосон, түүнээсээ болоод эрүүл бишийн эмгэг олсон, шатан хөлтэй, салтаа нь онгорхой хүүхнүүдийг гоо сайхан гэж үзэх ёстой юм? Тэгсээр байгаад өнөөгийн охид “анатомийн үзүүлэн” шиг арьсан дээр тохоотой хэлхээ яс болохыг мөрөөдөөд байдаг болчихлоо. Тайландчууд шиг тарган бүсгүйг таалахаа байг гэхэд биедээ тохирсон унаган мах мяраатай, үндэсний хэв төрхөө өвөрмөцөөр хадгалсан бадман бүсгүйчүүд байж яагаад болдоггүй юм. Яагаад заавал өндөр жацтай гээд байгаа юм. Тэгж яривал анагаах ухааны судалгаагаар дунд зэргийн юм уу намхан биетэй бүсгүйчүүд бусдаас илүү эрүүл чийрэг, амьдрах чадвартай, тэсвэр хатуужилтай байдаг гээд байгаа шүү. Энэ Хүмүүний таашаал гэдэг чинь хэдэн ч янз байж болно биз дээ? Гэвч энэ бол энд биш, жичдээ ярих зүйл байх л даа.
Хүмүүний дотоод мөн чанарыг бүрдүүлдэг тэр зүйл маань дөрвөн сая жилийн турш бидэнд төлөвшсөн гээд бодохлоор нэг бодлын өнө урт хугацаа юм шиг атлаа дөрвөн тэрбум жилийн настай анхны амьд эс маань хувьсан хувьссаар хүмүүн гэдэг төрөлхитнийг гаргасан гээд үзэхээр энэ хугацааг бүтэн жил юм хэмээн бодвол дөчин мянган жилийн өмнө үүссэн ухаант хүмүүн Homo Sapiense маань үүсээд ердөө арван тавхан минут л болж байгаа билээ. Бид үүсээд арван тавхан минут л болж байна. Гэтэл бид түүнийг сүүлийн нэг зуун жил буюу нэг минут хүрэхгүй хугацаанд л үндсэнд нь үгүй хийгээд дуусгалаа. Ингэхлээр бидний хүмүүн мөн чанар маань ямар үнэ цэнтэй атлаа ямар хэврэгхэн эд байгаав дээ гэж харамсан халаглахад хүргэх юм. Нэг хүний үхэл ч яахав, ер Хүмүүний төгсгөлөөс л айх шиг болох юм.
2011. 12. 03 Алтан тэвшийн хөндий
Эх сурвалж http://battogtokhg.blogspot.com
Их Британийн хамтын нөхөрлөлийн хаант улс
Социалист эзэнт гүрэн 
Монголын эзэнт гүрэн
Испанийн колонийн эзэнт гүрэн
Оросын холбооны улс
Уйгур улс
Төмөрийн эзэнт гүрэн
Алтан ордны улс (Зүчийн улс)
Цагаадайн улс
Хөх Түрэг
Хүннү гүрэн