Saturday, October 27, 2012

Чингис хааны цэргийн ноёд

Хан хүмүүний есөн билгийн нэг нь “Түшиг сайн өрлөгүүд” хэмээн “Дөрвөн төрийн арван буянт номын цагаан түүх"-нд өгүүлжээ. Чингис хаан нэгэн удаа: “Хубилай, Зэлмэ, Зэв, Сүбээдэй та дөрвөн нохдоо зорьсон газраа илгээж, Боорчу, Мухули, Борохул, Чулуун баатар эд дөрвөн хүлгүүдээ дэргэдээ авч, хатгалдах өдөр болбоос Жүрчидэй, Хуйлдар хоёрыг Урууд, Мангудтайгаа урдаа байгуулваас бүгд сэтгэлээ амруулах бөлгөө би” хэмээсэн гэж “Монголын нууц товчоо”-нд бичсэн буй.
Үнэхээр ч төрийн итгэлт түшээ баатар, ноёдгүй байх аваас хэдий аугаа ч гэлээ ганц хаан юу болохсон билээ. Их хаантан есөн өрлөгтэй байсан хэмээгддэг авч тэр нь хожмын сударчдын “бүтээл" бөгөөд үнэхээр байсан гэвээс анхны есөн өрлөгийг лав эл арвын дотроос сонгож түшсэн байх магадлал туйлын өндөр бөлгөө хэмээхийг дашрамд дурдсу.
Чингис хаан Тэмүжин Их Монгол Улсын хан ор суумагцаа хийсэн шинэчлэлийн нэг нь ноёд баячууд гагц удам залган цэрэг захирдаг байсан ёс заншлыг халсан явдал. Тэгээд цэрэг захирах авьяас чадвар төгөлдөр “Монголын нууц товчоо"-ны хэллэгээр "Эрдэмтэн, бие, шил сайтан” бөгөөд хаан төрдөө үнэнч, амь хайргүй зүтгэгсэд, гавьяатныг сонгон томилох болжээ.
Хаантан: “Арван хүмүүнийг байлдаанд зохих ёсоор засан тулалдаж чаддаг хүнд мянгат, түмтийг ч өгч болно. Тийм хүн тэднийг байлдаанд удирдаж чадна” хэмээн зарлиг буулгасан гэж “Судрын чуулган”-д өгүүлжээ. Тиймээс түүний цэрэг ард хэн ч бай, гарал үүслээсээ үл хамааран гагцхүү авьяас чадвар, хичээл зүтгэлээрээ шалгарч, эзэн хаандаа үнэнч байваас ямар ч албан тушаалд томилогдох боломжтой болсон ба эл зарчмыг төрийн бодлогын хэмжээнд гаргаж тавьсан нь тухайн үед өөр хаана ч байгаагүй шинэлэг зүйл байсан бөгөөд цэрэг ардыг албандаа үнэнч зүтгэхэд нь чухал нэгэн хөшүүрэг болж байсан нь дамжиггүй.
Чингис хаан бас нэгэн удаа өгүүлэхдээ: “Есүнбай лугаа адил баатар эр байхгүй, тийм авьяастан ч үгүй. Гэхдээ тэр бэрх аянд зүдэрдэггүй, өлсөж цангахыг ч тоодоггүй болохоороо хамт буй бусад бүх хүн, нөхөд, дайчдад өөртэйгээ адилхан аяны хүндийг даадаг гэж боддог. Гэтэл тэд нь аян замын бэрхийг тийн даах хүчин мөхөс бөлгөө. Ийм болохоор тэрбээр цэргийн ноён байж таарахгүй.
Гагцхүү өлсөх, цангах гэж юу болохыг мэддэг, түүгээрээ бусдын байдлыг жишиж мэдэрдэг, тэгээд аян замд цэргээ өлсгөж цангаадаггүй, морь малаа турааж тамирдуулахгүй байлгаж чаддаг, тийм тооцоотой явдаг хүнийг л зөвхөн цэргийн ноён болгож болно” хэмээсэн гэдэг Энэ бол эгэл жирийн мэт авч хамгийн зөв зохистой шалгуурын нэг байсан бөгөөд аливаа шатны удирдагчийг томилохдоо одоо ч санаж явах ёстой чухал зүйл гэдэг нь ойлгомжтой.
нэ мэт бодит амьдралаас урган гарч, Их хаантны дэвшүүлэн тавьсан шалгууруудыг даван гарсан монгол цэргийн ноёдын дотроос үе хэтийдсэн өрлөг баатрууд олон төрөн гарсан билээ. Тэдний нэг нь Сүбээдэй баатар. Тэрбээр Чингис хааныг Хорезм буюу Сартаулын шахтай дайтах үед Зэв ноёны хамт анх Кавказыг давж өрнө зүг хүлгийн жолоо хандуулан перс, түрэг, алан, армян, гүрж, орос, болгар, башкир, кибчакийн нутгаар довтолгон хурдавчилсан аяныг хийсэн нь дэлхийн цэргийн урлагийн түүхнээ хосгүй гайхамшигт аялан дайлалт хэмээн тооцогдох болсон бөлгөө.
Бат хааны удирдсан монгол цэрэг орос, кибчаг болон польшоор дайрч, хүчирхэг рыцариудыг хүртэл бут цохин Унгарыг эзэлж, Адриатын тэнгис хүрсэн их аян дайныг төлөвлөж, удирдан гүйцэтгэгчийн нэг нь мөн л Сүбээдэй баатар байв. Гэхдээ түүний үйл ажиллагаа гагц өрнө дахинаар хязгаарлагдаагүй юм. Хятад, Тангудад хийсэн аян дайнд ч алдар нэр нь дуурсаж атаатан дайсныхаа өвдгийг чичрүүлж байжээ.
1232 оны эхээр монгол цэрэг хятадын Жиян Зэү хотыг дайлж цэргийн ноёдыг нь баривчилсанд Алтан улсын ахалсан сайд Ван ян Хад гэгч Сүбээдэй баатрыг биеэр уулзуулж өгөхийг хүсчээ. Сүбээдэй түүнтэй уулзваас Хад: “Таныг тэнгэрээс заяасан баатар эр хэмээсэн нь үнэн ажээ. Эдүгээ Таныг олж үзэв. Би одоо нүд анин үхсү” хэмээсэн гэдэг.
Дайснаа хүртэл ийн бишрүүлэх нь гагцхүү аугаа их өрлөг баатрын, ховорхон тохиох сүр хүчин болой. “Чингис хаан, Сүбээдэй хоёртой стратегийн ур чадварын хувьд зөвхөн Наполеон л эн зэрэгцэж чадна” хэмээн цэргийн нэрт түүхч Лидделл Харт өгүүлсэн бол орчин үеийн судлаач Ричард А, Габриэл “Түүнтэй тактикийн гайхамшигаараа гагц Ханнибал, Скипио хоёр л эгнэх агаад тэрбээр стратегчийн хувьд Македоны Александр, Цезарь хоёртой л эн зэрэгцэх их жанжин" хэмээн өгүүлсэн байдаг.
Сүбээдэй баатар лугаа адил тэр цагийн дорно, өрнийхний сайн мэдэх болсон өрлөгүүдийн нэг нь Зэв. Тэр ч бүү хэл монголын түүх сударт Зэвийн нэр гол төлөв Сүбээдэйн өмнө бичигддэг нь цаанаа учиртай биз. Түүний уг нэр нь Зэв бус Зургаадай бөлгөө. Анхлан Чингис хаантай дайтаж асан Тайчуудын Бэсүд овгийн залуу баатар. “Хүйтний байлдаан” хэмээн түүхэнд тэмдэглэсэн 1202 оны нэгэн тулалдааны төгсгөлд Чингис хааныг харваж сүйдлэх дөхсөн эр.
Байлдаанд Чингис хааны цэрэг ялж түүнийг олзолсон бөгөөд хаантан түүнээс “Миний зэвлэх (байлдааны) ам цагаан хулын аман нурууг нь хэн хуга харвалаа?” хэмээн асуусанд “Уулан дээрээс би харвалаа. Өдгөө хаан үхүүлвээс алганы төдий газар үхэж хоцорсу. Соёрхогдвоос хааны өмнө цээл усыг оггору (цалгитал), цэгээн чулуу цуур (хагартал) довтолж өгсү” гэжээ.
Эл чин зоригт үгийг сонсоод Чингис хаан “Дайсан болж байсан хүмүүн алсан, дайсагнаснаа нууж, үгээ буцах ажгуу. Энэ хэлснээс (үзвэл) алсан, дайсагнаснаа (үнэн) мөнөөр заан (хэлэх) буюу. Нөхцөлт (нөхөрлөж болох шударга) хүмүүн буюу. Зургаадай нэрт ажгуу. Мөн зэвлэх ам цагаан хулын минь аман нурууг харвасны тул Зэв гэж нэрлэж Зэв болгоё чамайг” хэмээгээд “Дэргэд минь яв” гэж зарлиг буулгажээ.
(Монголчууд байлдааны хуяг нэвтлэгч сумыг “Зэв” гэдэг). Түүнээс хойш Зэв ноён Чингис хааны шадар нөхрийн нэгэн болж, олон удаагийн байлдаанд ганц ч ялагдаж үзээгүй бөгөөд түүний удирдсан байлдаан, тулалдаанууд нь Чингис хааны цэргийн урлагийн түүхэнд ч ур  чадвараараа ялгаран томоохон байр эзэлдгийг өрнө, дорнын түүхчид тодруулан тэмдэглэсэн нь цөөн бус.
Чингис хааны цэрэг анх хилийн дээс алхаж Алтан улсыг дайлсан 1211 онд Зэв ноён Гүйгүнэг баатрын хамт Цавчаал боомт хүрэхүй сахиул цэргийн хүчин нэн их агаад бэхлэлт нь ч бэрх чанга ажээ. Түүнийг үзээд Зэв ов зохион “Эднийг өдөж хөдөлгөж ирүүлээд тэнд хүч сорьё” хэмээгээд хүчин мөхөсдсөн дүр эсгэж эргэн буруулсанд хятад цэрэг омогшин боомтоосоо гарч нэхэн уулыг бүрхэж ирэхүйеэ Зэв гэнэт эргэн довтолж бут цохив гэдэг.
Бас нэгэн удаа Дүн чан хотыг дайлах үед хотыг сахигчдын хүчин бас л нэн их агаад бэлтгэл сайтай байсан тул цайзыг эвдэж эс чадаад мөн л ов зохион тэднийг дийлэлгүй орхин одож буй мэтээр ухран гарч нутгийн зүг эргэж зургаа хоногийн газар оджээ. Гэтэл Зэвийн цэрэг тийнхүү алс хол одсон тухай мэдээ авсан хотынхон ихэд хөхөн баясаж сонор сэрэмж алдан найр цэнгэл болж байх үед нь эргэн ирж нэгэн шөнө гэнэдүүлэн довтолж эзлэн авч байжээ. Энэ мэт Зэв ноёны удирдсан гайхамшигт уран байлдааны ажиллагаанууд цэргийн урлагийн түүхнээ онцгой хуудас болон мөнхөрсөн билээ.
Чингис хаан 1217 онд өрнө зүг дайлаар мордохдоо өмнөдийн хэргийг бүхлээр нь Мухули-д итгэн даатгаж, оройн дээд дайчин хар туг, зарлигийн алтан гэргэ гардуулахдаа “Энэ тугийг мандуулж миний ёсоор явтугай" хэмээн зарлиг болж байсан нь тэрбээр ямархуу итгэлтэй өрлөг баатар байсныг харуулах бас нэг баримт. Монгол цэргийн гол хүч өрнө фронтод дайчлагдаж одсон тэр үед Мухули ердөө 4-5-хан түмэн цэргийн хүчээр 15 түмэн морьт цэрэг, 50 гаруй түмэн явган цэрэг бүхий хүчирхэг Алтан улсыг мохотгон хазаарлах онцгой хүнд, бараг биелж болшгүй гэмээр үүргийг хүлээн хоцорчээ.
Энэ нь монгол цэрэг Сартаулыг дайлаар мордсон үед хүчин тарамдалгүй, бат ар талтайгаар амжилттай дайтах нөхцлийг бүрдүүлэх гол зорилготой байв.
Түүхэнд өгүүлснийг үзэхүл, “Алтан улсын цэрэг, жанжнууд Мухулийн нэрийг сонсмогц хирдхийн цочиж, буруулан дутаах болсон бөгөөд Алтан улсын цэрэг түүнийг “Улсын ван” хэмээн анхлан дуудах болжээ. Тийн болохоор Чингис хаан түүнийг бэлгэ дэмбэрэлтэй сайн үг, хэмээн сайшааж, түүнд мөнхүү “Улсын их (гоо) ван” цол шагнаж, Алтан улсыг дайлах цэргийн их ноёноор томилсон гэдэг.
Эл гурваас гадна Боорчу, Зэлмээс эхлээд бусад өрлөг баатрууд нь ч хаан эзэндээ туйлын үнэнч байхын үлгэр болдог байсан агаад “Монголын нууц товчоо”-нд өгүүлснээр гагцхүү “Сэтгэлийн хүлгээр нөхөрлөсөн” үнэхээр огтхон ч илүү хардаггүй, амиа хоохойлдоггүй дайчин нөхөд байжээ. Жишээ нь, Боорчу бол Тэмүжиний багын нөхөр агаад анх найман шарга морьдоо дээрэмдүүлээд ганцаар нэхэн ядаж явах замд нь учирч харамгүй их тус болсон. Гурван мэргид довтлон ирж Бөртэ үжинийг нь булаахад ч хамт зоволцон байж, Бурхан Халдунд гурвантаа бүслэгдэх үед нь Зэлмийн хамт дэргэдээс нь үл салан хамгаалж байв.
Далан нөмөргөсийн байлдааны дараа өдөржин шөнөжин бороо зүсрэн байсан үед Чингис хааныг тайван амраахын тулд нөмрөгөөрөө халхлан шөнөжин зогсохдоо өрөөсөн хөлөө ганцхан удаа сольж байсан хэмээх домог нь түүний үнэнчийн туйлыг өгүүлсэн баримт гэж болмой. Тэгээд ч худал зүйл гамч зангүй тул Чингис хаанд буруу, зөвийг нь хэдийд ч чигч шударгаар хэлж зөвлөдөг байсан учир хаантан Их Монгол Улсын хан ширээнд залрахдаа “Боорчу, Мухули хоёр зөв явдлыг минь зүтгүүлж, бурууг минь больтол ятгаж энэ оронд хүргэв” хэмээн сайшааж байжээ.
Зэлмэ гэхэд Тайчуудын Аучу баатрын цэрэгтэй Ононы хөвөөнд тулалдсан байлдааны үеэр Чингис хааныг шархдахад бусад хүнд үл итгэн өөрөө сахиж, хагсаж бүхий цусыг нь амаараа шимж, хааныг алжаах буй хэмээн холдож ч чадалгүй шимсэн цусаа хажуудаа асгаж, залгихыг залгисаар амийг нь аварч байв. Тэр үеийн нүүдэлчид сумандаа хор түрхэн харвадаг байсан учраас тэрхүү хор нь цусанд нэвчин орвоос туйлын аюултай байдаг байснаас Зэлмийн тэрхүү үйлдэл нь өөрийнх нь аминд ч хүрч мэдэх амь золисон үйлдэл байсан байна.
Тэгээд ч зогсохгүй ухаан сэргэсэн Чингис хааныг “Би ундаасаж байна” гэхэд нь уух юм олж өгөхөөр дайсны хүрээн дунд баригдахаас үл эмээн ганцаараа орж, бүрсэн тараг олж ирж хаантныг ундаалж байсан нь мөн л чин үнэнч хийгээд аюумшиггүй зоригтой, овжин ухаантайн жишиг гэлтэй.
Наян ноён гэвээс анх тайчуудаас салж, аавынхаа хамт Чингис хааныг зорин ирэхдээ өөрийн эзэн Таргудай Хирилтугийг дажин болж байж, амь дүйн барьж авч явсан боловч хан эзнээ тийн дайсанд нь хүргэх зохисгүй үйл” хэмээн сэтгэж зам зуураасаа суллан тавьж байсан хүмүүн. Чингэснийг нь харин хаантан ихэд таашаан “Тус хан эзнээ тэвчин ядсан их ёс төрийг сэтгэжихүй!" хэмээгээд "Наяа төвийн түмнийг мэдтугэй” гэж зарлиг болгож байжээ.
 Энэ мэтчилэн Зэв, Сүбээдэй, Мухули тэргүүтэн, Чингис хааны дэргэдийн их өрлөг баатруудын тухай дуртгаваас тун ихийг өгүүлэх болно. Алтны дэргэдэх гууль шарлана гэдэг. Чингис хааны хөвгүүн Зүч, Цагаадай, Өгөөдэй, Тулуй нар ч цэргийн гарамгай ноёд байлаа. 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулах үед мянганы ноёноор томилогдсон 95 хүн цөм хэн нь хэнээсээ дутахааргүй шалгарсан ноёд байв.
Ер нь Чингис хаан цэргийн авьяаслаг ноёдыг сонгон олох “нүдтэйгээс” гадна аравтын ноёноос эхлэн түмний ноён хүртэл цэргийн даргалах бүрэлдэхүүнд нэгэн ижил хатуу шаардлага тавьж, тэднийг сурган боловсруулахад ихээхэн анхаарч байсан нь цагийг эзэлсэн суу билэгт өрлөг баатрууд төрөн гарах нөхцлийг бүрдүүлж байжээ. Тэрбээр цэргийн хүн хэн ч бай эн түрүүнд хаан эзэндээ үнэнч шударга зүтгэх, хууль дүрэм, цэргийн цаазыг ягштал биелүүлж, хатуу чанд сахилгатай байх, олзонд үл шунах, цэргийн эрдэм төгс, тэсвэр тэвчээртэй байхыг шаардаж, бие даах чадвар сайтай байхыг онцгойлон үздэг байв.
Тийм учраас хамгийн дээд эрх мэдэл эзэн хааны гарт байвч, аливаа нэг байлдааны ажиллагааны төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхдээ монгол цэргийн ноёд харьцангуй бие даасан шийдвэр гаргах боломжтой  байдаг байжээ. Тухайлбал, тавигдсан зорилтын хүрээнд үйл ажиллагаагаа бүрэн чөлөөтэй явуулах эрх чөлөө тухайн хүнд ногдох бөгөөд гагцхүү хаантантай байнгын холбоотой байх зарлигийг хүлээдэг. Энэ нь тэдний хувьд стратегийн сэтгэлгээ, уран сэтгэмжээ хөгжүүлэхэд нь ихээхэн боломж олгож, ур чадвараа сайжруулахад нь түлхэц болж өгдөг байж.
Цэргийн ноён хүн хувийн ийм чанартай байхаас гадна захирагдагсаддаа хүнлэг хандаж байхыг хаантан чухалчлан захидаг байсан агаад “Энгийн ардын дунд нялх тугал мэт номхон бай! Дайн тулаанд орохдоо харин амьтан шүүрэх өлөн харцага мэт довтолтугай! Хэмээж байсан гэдэг. Эрдэм чадалтай даргалах бүрэлдэхүүнийг бэлтгэх талаар Чингис хааны “Хишигтэн" цэрэг өвөрмөц нэгэн сургуулийн үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Олон дайнд Чингис хаан, түүний шадар нөхөд болох авьяаслаг ноёдын шууд удирдлагын дор оролцож, үлгэр дууриал авч явсан хорчин, турхаг, хэвтүүлийн дотроос хожим нь цэргийн шалгарсан ноёд олноор төрөн гарсан билээ.
Чингис хаан цэргийн ноёдынхоо ур чадварыг дээшлүүлэх талаар сургалтын янз бүрийн хэлбэр ашигладаг байсны нэг нь ноёдын чуулган юм. Жил жилийн эхэн ба төгсгөлд эл чуулганаар сургалт, байлдааны бэлтгэл болон засаг захиргааны бусад ажлаа дүгнэн цэгнэж, дараагийн зорилгоо дэвшүүлэн, хааны цааз зарлигийг сонсгодог байжээ. Тиймээс энэ ажлыг Чингис хаан онцгой чухал ач холбогдолтой хэмээн үзэж “Жилийн эхэн ба адагт ирж бидний санаа бодлыг сонсож байдаг түмт, мянгат, зуутын ноёд л цэргийг захирч чадна.
Гэртээ хоцорч бидний санал бодлыг эс сонсогсод усанд хаясан чулуу, хулсанд буусан сум мэт үгүй болно. Тийм хүмүүн цэрэг захирч үл болно” гэж зарлиг буулгасан байна. Олон ноёдын алдаа дутагдал, ололт амжилтыг цэгнэдгийн хувьд энэ чуулган дадлага туршлага солилцох, сургамж үлгэр авах чухал индэр болдог байжээ. Мөн ноёдын “Хурилдай” болон “Их эе” нь цэрэг дайны чухал асуудлыг хэлэлцэж, цэргийн ноёд, зөвлөгч нар өөрсдийн санал бодол, шийдвэрийн хувилбаруудыг чөлөөтэй өгүүлж, харилцан маргаж, ярилцсаны эцэст хамгийн ашигтай хувилбарыг сонгон баталж хэрэгжүүлэх арга замыг тодорхойлдог байснаараа эзэн хааны залгамж хойч үеийнхэн болон цэргийн ноёдын хувьд амьд сонирхолтой сургуулийн үүргийг гүйцэтгэдэг байсан гэж болно.
Даргалах бүрэлдэхүүнийг сурган боловсруулахад 1204 оноос эхлэн ашиглах болсон, одоогийн хэллэгээо бол “Цэргийн зөвлөхийн” буюу “Хосолмол, хамтын удирдлагын" арга барил өвөрмөц сонин бөгөөд онцгой ач холбогдолтой зүйл байв. Анх Өгэлэчэрийг “Хутусхалчантай эедэлдэж явутгай” хэмээн зарлиг болсон бөгөөд 1206 онд Хунан, Мөнхүр, Хэтэ гурвыг дүү Зүчдээ, Харачар, Мөнх, Идухадай, Хөхөчөс нарыг Цагаадайд, Жибэгээг Xacap, Чаурханыг Алчидайд “зөвлөхөөр” тус тус томилж, Боорчи, Мухули тэргүүтэн ноёд, Додай, Дохолху тэргүүтэн чэрби нарыг хүртэл “Хунан, Хөхөчөс хоёртой эедэлдэж, хамаг үйлсийг үйлдэгтүн” гэж зарлиг болсон нь “зөвлөхийг” бүр ч өргөн. хэмжээгээр хэрэглэх болсон баримт юм.
Тэгэхдээ цэргийн залуу ноёдын дэргэд хашир туршлагатай хүмүүсийг томилохоос гадна чадварлаг ноёд, өрлөгүүдийн хажууд залуу ноёдыг дагалдуулдаг байв. Хамтын удирдлагын ийм хэлбэр тэр цагт өөр хаана ч байгаагүй бөгөөд ноёдын нэг нэгний дутагдлыг харилцан нөхөрлөн залруулж өгдөг нь үр өгөөжтэй арга байлаа. Ийм хосолмол удирдлагын хэлбэрийг хэдийгээр огт өөр зорилгоор ч гэлээ бүр XX зуунд Орос, Монгол болон бусад зарим орны цэрэгт, тухайлбал “Комиссарын тогтолцоо”-ны хэлбэрээр хэрэглэж байсан нь сонин.
Чингис хаан ийнхүү дайнд хэрэгтэй бүхэнд цэрэг, ноёдоо сургах олон хэлбэр ашиглаж, нөхөд, ноёд, цэрэг, үр ачаа сургахдаа бас өөрийн биеэр үлгэрлэх аргыг нэн түрүүнд хэрэглэж ирсэн нь тодорхой байдаг. Чингис хаан байлдаанд манлайлан орж шархдан, өөрөө алгинчилж явсан баримтууд, бас хятадын эрдэмтэн Чан Чунь бумбад бичсэн захидалдаа “Би түмэн цэргийг сурган боловсруулахад биеэр бүхний өмнө явсан” хэмээсэн үг ч үүнийг нотолно. Их хаантан “Манай худалдаачид алтан хатгамалт хувцас, тансаг бараа авч ирэхдээ тийм эд зүйлээс ашиг олно гэж бат итгэлтэй байдаг.
Түүн лүгээ адил цэргийн ноёд нум сум харвах, морь унах, халз тулалдахад хөвүүдээ сайн сургаж, дасгал сургууль хийлгэж байх хэрэгтэй. Худалдаачид ажлаа мэддэг учраас түүн дээрээ авхаалж самбаатай, овжин байдагчлан хөвгүүдээ цэргийн эрдэм ухаанд сургаж аймшиггүй, чин зоригтой болгох хэрэгтэй” хэмээж, бас “Цэргийн ноён архи дарсанд дуртай болвоос өөрийн мянгат, зуут, аравтынхаа ажил хэргийг цэгцтэй байлгаж үл чадах агаад ажил үүргээ бүтэлтэй дуусгаж хүчрэхгүй”, “Түмт, мянгат, зуутын ноёд цэргээ хэзээ ямагт бүрэн бүтэн дэг журамтай байлгаж, тушаал буулгасан үед өдөр, шөнө ялгалгүй хэдийд ч аянд хөдлөхөд бэлэн байх ёстой” гэж зарлиг болгон буулгаж байжээ.
Чингис хаан олон жилийн дайн байлдааны практик, цэргийн байгуулалтын туршлагадаа тулгуурлан цэрэг, ноёдоо энэчилэн системтэй сургаж чадсаны үр дүнд дэлхий дахинаа суу алдраа дуурсгасан цэргийн гайхамшигт олон ноёд, баатрууд төрөн гарсан билээ.
Доктор, профессор Ж.БАЗАРСҮРЭН

Tuesday, October 16, 2012

Ю.Цэдэнбал Давст уулыг Оросуудад өгөхийг эсэргүүцэж байжээ

Саяхны нэг өдөр хүндэтгэж явдаг өвгөн зохиолчтой санаандгүй таарав. Тэрбээр өөрийн шинэ бүтээл туурвилын тухай ярьж байснаа “Чи сонинд ажиллаж байгаа бил үү. Би чамтай нэг хүн танилцуулна. Түүнд их чухал материал байгаа. Чамд хэрэг болж юуны магад” хэмээлээ. Би ч тэгсгээд мартчихаж. Хэд хоногийн дараа залгаж “Өнөөдөр чамтай нөгөө хүнээ танилцуулна. Чи завтай биз дээ” гэв. Ингээд хуучны ном зохиол, сонин хэвлэл цуглуулдаг Т.Чүлтэм гуайтай танилцуулсан юм. Тэрбээр миний багад хөврүүлж тоглодог байсан урд хөршийн “СҮҮ” гэсэн цэнхэр хальс өгч “Үүнийг нэг сонсоод үзээрэй” гэлээ. Их бүдэгхэн сонсогдох хальсан дээр С.Аварзэд гуай Давст уулын тухай ярьсан байлаа. Тэрбээр 1957 онд Гадаад явдлын яам/ГЯЯ/- ны сайдаар ажиллаж явсан хүн юм. Хальсан дээрх бүдэгхэн яриаг 1989 оны долдугаар сарын 21-нд дипломатч Б.Дашцэрэн соронзон хальсан дээр буулгаж авсан байна. Уншигч Та бүхэндээ ГЯЯ-ны сайд асан С.Аварзэдийн яриаг бүрэн эхээр нь хүргэе.


-Хэлэлцээ хийхийг хэн санаачилсан юм бэ. Яагаад хэлэлцээ хийх болов?

-Хилийн асуудлын талаар яриа гардаг байсан. Увсын хойд талын тагна, тувачууд мал хөөх, хил давуулж алдсан малыг буцааж өгөхгүй байх, хадлан бэлчээрийг зүй бус ашиглаж байна гэж манай ардуудаас хэл ам гомдол гаргадаг байсан. Ер нь хилийн хэлэлцээ хийх асуудлыг би Цэдэнбалаас сонссон. Бодвол тэр санаа Зөвлөлтөөс гарсан болов уу гэж боддог юм. Хэлэлцээ хийх төлөөлөгчдийн дунд геологич Дүгэрсүрэн байсан. Би Цэдэнбалд хэлж байж түүнийг бүрэлдэхүүндээ авсан юм. Дүгэрсүрэн гуай ямар ч гэсэн тэр хавийг геологийн баялаг ихтэй газар гэдгийг мэдэж байсан. Түүнээс асуухад жигтэйхэн их баялагтай, ураны хүдрийн орд газартай, өөр үнэт металлууд ч бий гэсэн. Энэ нь стратегийн түүхий эд юм л даа. Стратегийн тийм их материал тэнд байдаг нь үнэн юм шиг байгаа юм. Яагаад гэвэл сүүлд Зөвлөлтийн төлөөлөгчид ирээд төлөвлөгөө өгсөн. Увсаас хойш Тэсийн голоос хойшхи бүх нутгийг өөртөө оруулаад зурчихсан тийм гар зургийг санал болгосон юм.


-Өөрөөр хэлбэл, зураг дээр зурсан тэр хэсгийг Зөвлөлтийн нутаг гэж байгаа хэрэг үү?

-Үгүй ээ. Ер нь авна л гэсэн үг шүү дээ.


-Авъя гэж хүссэн үү, өг гэж шаардсан уу. Эсвэл хүсэлт тавьсан юм уу?

-Газар нь ч маргаангүй манайх. Авна гэж шаардлага тавьсан. Яагаад гэвэл Оросууд бүх социалист лагерийг хамгаалж байна. Иймээс бид ашиглах хэрэгтэй. Монголчууд дангаараа чадахгүй. Ашиглах чадал байхгүй гэж үзсэн хэрэг. Тэгэхээр тэнд тийм стратегийн чухал түүхий эд байсан нь үнэн байх. Тэгээд сүүлд нь өөр нэг хүн сонирхсон юм. “Би, юу байдаг юм бэ” гэж асуусан. Вольфрам, уран бий гэсэн. Би ч Зөвлөлтийн талд “Миний мэдэхгүй асуудал байна. Нэгдүгээрт, хилийн асуудлыг манайд Ардын их хурлын тэргүүлэгчид, өөрөөр хэлбэл төрийн дээд байгууллага шийдвэрлэдэг. Нэг хэсэг хүмүүс гэрээнд гарын үсэг зураад өгчих ёсон байхгүй. Хоёрдугаарт, энэ хил түүхэн хил. Хилийг өөрчлөх шаардлага байхгүй” гэж хэлсэн. Манай төлөөлөгчдийн байр суурь түүн дээрээ хатуу зогсчихгүй юу. Нөгөөдүүл чинь өнөөх зургаараа Тэсийн голоос хойш Тагнын нурууг оруулаад цөмийг нь авчихаж байгаа юм шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, газрын зургийг зураад хийгээд ирсэн. Тэд урьдаас сайн бэлтгэсэн байгаа юм. Би ч ерөөсөө хөдлөөгүй. Молотов намайг шахаад байдаг. Ю.Цэдэнбал дарга байхдаа, түүнээс өөр мэддэг хүн алга гээд хөдлөхгүй л байгаад байлаа.


-Та түүнийг ашиглаад асуудлыг хойш тавиад байсан юм байна шүү дээ?

-Үндсэндээ тийм. Ер нь л мухардалд оруулсан. Мухардалд оруулахгүй гэхээр буулт өгнө гэсэн үг. Буулт хийнэ гэдэг чинь түүхэн хилээ өгнө гэсэн үг. Тийм учраас ямар ч гэсэн мухардалд оруулсан. Тэгээд л суугаад байлаа. Цэдэнбал ирээд шийднэ биз гээд. Ямар ч гэсэн өгчихөж болохгүй юм гээд л... Тэгж байтал нэг өдөр Молотов уурлалаа. “Что вы цепляетесь за этот клочок земли” Тэр, алгын чинээхэн газраас юу гэж зуураад байгаа юм бэ?/ /орч/. Танай страна /улс орон/ чинь бүтнээрээ манайх байж болох тийм үе байсан юм шүү. Жишээлбэл гээд дэлгэрүүлээд баахан ярьсан.


-Үүнийг Молотов хэлж байгаа юм уу?

-Молотов хэлж байгаа юм. Тэгж байснаа ямар баяраар ч билээ, шинэ жилээс наана гэрээг зурна гээд. Би ч хэлдгээ л хэлсэн. Молотов голдуу явган явдаг байсан. Нэг орой хурал тарсны дараа “Проводите меня пожалуйста” Гаргаж өгөхгүй юу /орч/ гэж байна. Бид хамтдаа жаахан явлаа. Тэгсэн нөгөөдөх чинь “Видали этих министерчиков иностранных дел” Гадаад явдлын яамны иймэрхүү сайд шуу юмсыг үзэхээрээ л нэг болсон доо, бид нар /орч/ гээд л их занангуй хэлж байна. Би ч мэдэж л байлаа. Намайг хэллээ дээ гэж. Тэгэж байснаа шинэ жилээр түргэн зуръя гэж байна. Би ч мэдэхгүй л гэлээ. Шинэ жил өнгөрлөө. Тэднийг жаахан ухралт хийж эвлэрэлд хүргэдэг юм болов уу гээд би хүлээгээд байдаг. Нэг өдөр хэлэлцээ шиг юм боллоо доо. Улстөрийн товчоонд танилцууллаа. Танилцуулж байсан чинь Цэдэнбал даргын нарийн бичиг, нэг цаас аваад ороод ирсэн. Москвагаас илгээсэн телеграмм /цахилгаан утас/ гэж байна. Ю.Цэдэнбал явуулсан юм байх даа гэж бодлоо. Тэгсэн биш юм аа. Хрущевын нэртэй “ЦКМНРП” /МАХНын Төв хороонд/ гэсэн цахилгаан утас байна. “Поведение Вашего министра иностранных дел вызывает удивление в Москве” Танай Гадаад явдлын яамны сайдын байдал Москвад хачирхал төрүүлж байна /орч/ гэсэн байх юм. Дамба гуай “Энэ юу гэж байгаа юм бэ?” гэж байна. Дамба гуай битүүхэндээ миний талд байгаад байсан л даа. Цааш нь ямар шугам барих вэ гэж асуулаа. Энэ л шугамаа барих уу гэлээ. Тэгэхээс яах вэ гэж байна. Ер нь улсын хилийг өөрчилнө гэдэг бол хэн нэг төлөөлөгчийн саналаар болох зүйл биш л дээ. Төрийн дээд байгууллага шийдэх ёстой гэлээ. Миний ганц тулгуурладаг юм тэр. Тэгтэл хэн энэ хэлэлцээрийг авч явах вэ гэж Улстөрийн товчоон дээр яриа гарсан юм билээ. Тэгж байгаад Цэндэд өгчихсөн.


-Цэнд өөрийн чинь оронд хэлэлцээ хийх болж. Цаашид хэлэлцээ яаж явагдсан бэ?

-Бүү мэд. Би тэгээд эмнэлэгт хэвтчихсэн. Гэтэл хилийн хэлэлцээ төгсөж, гарын үсэг зуржээ. Цэнд зургаа авахуулж байна гэнэ гэж дуулдсан. Уг нь хэлэлцээрийн үед хоёр хөгшин малчин Увсаас авчирсан юм. Нэг оройн хурал дээр тэр хоёрыг эксперт /шинжээч/ гэрч болгож үйл явдлыг уялдуулах гэж оролдсон. Тувачууд яаж түвэг болдгийг тэднээр яриулж байгаа ухаантай юм. Ерөөс мал төл байлгадаггүй алдаршсан хэсэг улс байдаг юм чинь гэлээ. Тэгээд ч нэмэр болоогүй.


-Ер нь төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд ямар хүмүүс орж байсныг санаж байна уу?

-Манай талаас цөөхөн орсон шүү дээ. ДЯЯ-ны орлогч сайд Батаа, Хязгаарын цэргийн удирдах газрын дарга ЦэдэнИш нар орсон. Батаа, Цэдэн-Иш нарыг Цэдэнбал томилсон. Геологич Дүгэрсүрэнг би саналаараа оруулсан. Багш “яавлаг” Шагдарсүрэн орчуулагчаар оролцсон юм.


-Хэлэлцээ дуусч асуудал ч намжсан юм байна. Өөрөө түүнээс хойш ГЯЯ-ны сайдаар хэр удсан билээ?

 -Хэлэлцээрийн дараа л ГЯЯ-ны сайдаас буусан шүү дээ.


-Буулгахдаа ямар нэгэн шалтгаан хэлсэн үү?

-Ямар нэгэн шалтгаан байхгүй. Хэлсэн юм ч байхгүй. Тэгэхэд Унгарт элчин сайд явуулах хэрэгтэй болж, намайг томилсон. Тэр үед намын XIII Их хурал болж, миний бүх албан тушаал, сонгуульт ажлаас огцруулсан.


-Хилийн хэлэлцээртэй холбоотой юу?

-Битүүхэндээ тиймэрхүү утгатай юм уу даа. Намайг Унгарт явуулсан. Унгарын намын XIV Их хурал боллоо. Цэнд төлөөлөгчөөр очсон юм. Тэр Янош Кадараас /Унгарын удирдагч/ манай Элчин сайдын яамны ажиллагааны талаар тодорхойлолт гаргаж өгөхгүй юу гэсэн юм билээ. Тэгснээ сүүлдээ жаахан эргэсэн. Хожим намайг салах ёс гүйцэтгэхэд, нэгэнт ах дүү намын тал асуудал тавихад Улстөрийн товчоо ярилцаад ийм хариу өгсөн гэж бичиг үзүүлсэн. Тэр нь их том бичиг. Дандаа хэтрүүлсэн магтаал байсан.


-Матаас биш магтаал болжээ?

-Дан магтаал. Тэгсэн чинь намайг ороход архи уудаг, хөрөнгөтөн орны дипломатуудтай их юм ярьдаг. Югослав, Энэтхэг бас хаанахын билээ дээ. Австрийн дипломатуудаар дамжуулж барууны орнуудтай харилцаж байсан гэх маягтай үг гарлаа. Тэдэнтэй би муугүй харилцаатай байсан юм л даа.


-Унгарын намын Улстөрийн товчооны тодорхойлолтыг манай Төв хороонд ирүүлсэн үү. Удирдлага хүлээж авсан байх даа?

-Авсан байлгүй. Үүнийг Төв хороонд явуулчихсан гэж байсан.


-Одоо тэр чинь Төв хорооны архивт байх нь ээ?

-Тэгээд намайг ажил муу хийсэн гэж байна. Ах дүү намын Улстөрийн товчооноос намайг тэгж дүгнээгүй шүү дээ гэж би хэллээ. За тэгээд л таг болсон. Тэр /Унгараас ирсэн тодорхойлолт/ лав устсан болов уу.


-Энэ чинь 1950, 1960 он үед үү?

-1960 онд Содовын дургүйг би хүргэчихсэн юм. Ажил ердөө хийхгүй, төрөл садангаасаа урьж аваачаад, үйлчилж гүйгээд л. Бүр ажил нураагаад. Ажил хийхгүй бол асуудлыг өөрөөр тавина гэж Содовт би анхааруулсан. Гурав дахь анхааруулга нь тэр юм. Тэгээд л хэн нь хэнийгээ буцаах вэ гэдэгт хүрсэн. Одоо бол зөвхөн тэр Давст уулын тухай л яриа болсон юм шиг ойлгодог бололтой. Давст уул бол нэг хэсэг газар. Чухамдаа Увсын хойд тал тэр чигээрээ орсон юм. Тэсийн голоос хойшлоод Тагнын нуруу даваад маш өргөн газар. Түүн дээр бас Хөвсгөл аймгийн баруун хойт хэсэг, Шишигтийн гол гэж сайхан газар бий. Шишигтийн нуруу гэж сайхан нуруу бий. Бас их баялагтай. Тэр бүх газрыг ердөө анх гар зургандаа л Зөвлөлтийн тал оруулж зураад авчирсан. Бараг түүгээрээ л авсан болов уу.


-Ер нь нийт хэчнээн хэмжээний газар нутаг байв?

-Зурагтай бол хэлж цөхөх юу байх вэ дээ. Өргөөшөө 30 километр, уртаашаа Тэсийн голоос Хөвсгөл хүртэл 60-70 километр. 2000 орчим ам.дөрвөлжин километр газар. Баялаг ихтэй газар байсан шүү.


-Тэнд айлууд нутаглаж байсан уу?

-Нутаглалгүй яах вэ. Тэр айлууд бол санаж байгаа даа.


-Тухайн үеийн манай удирдлагууд тэр газар нутгийг өгөхгүй байж болоогүй юм байх даа?

-Яг үнэндээ өгөх дуртай хүн байгаагүй ээ. Ямар олиг байх вэ дээ, газар нутгаас нь тасдаад авна гэхээр хэний ч дургүй хүрнэ биз дээ. Нэг удаа Бал /Цэдэнбал/ дарга намайг дуудаад “Дээрээс шахаад байх юм. Ядуу буурай орны зовлон барагдах биш дээ, Аварзэд минь. Юутай ч асуудлыг нааштай шийдэхээр ярилцаж байгаа. Чи түр тогтож хүлээж бай” гэхэд миний нүднээс нулимс гарах гэж байсан шүү. Ингээд бодохоор тухайн үеийн төрийн удирдлагууд өгөх дургүй байсан юм билээ.

Т.Зөнбилэг

Thursday, October 11, 2012

Ч.Хурц: Монголчууд 30 жилийн дараа 656 сая ам.долларын өртэй хоцорно

Оюутолгой төсөл нь дор хаяж 50 жилийн хугацаанд эрэгжих төсөл хэмээн гурван жилийн өмнө гэрээг үзэглэсэн. Гэвч энэ гэрээг монголчуудад үр ашгаа өгөхгүй, хэтэрхий муу хийгдсэн гэж үзэх хэсэг байсан юм. Гэрээг өөрчлөх шаардлагатай гэж үзэж байсан хүний нэг бол Геологи, уул уурхайн сайд асан, доктор Ч.Хурц юм. Түүнтэй Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний талаар ярилцлаа.

-Оюутолгойн гэрээ монголчуудын хувьд “шүдний өвчин” боллоо. Засч сайжруулах, Монголын талд ашигтай болгох гээд л асуудлууд ар араасаа хөвөрсөөр байна. Таны хувьд анхнаасаа энэ гэрээнд засвар хийх хэрэгтэйг сануулж байсан хүний нэг. Оюутолгойн хувь заяаг цаашид юу хүлээж байна вэ?
 -Хөрөнгө оруулалтын гэрээний гарчгаас эхлээд ярья л даа. “Монгол Улсын Засгийн газар болон Айвенхоу Майнз Монголия инк ХХК, Айвенхоу Майнз Лимитед, Рио Тинто интернэшнл холдинг лимитед компани хоорондын хөрөнгө оруулалтын гэрээ” гэдэг. Эндээс харахад ямар эрхзүйн чадамж бүхий хуулийн этгээдуүд юунд хөрөнгө оруулж байгаа нь мэдэгдэхгүй байна.

Аливаа гэрээ хэлцлийг гарчиг агуулга нь тодорхойлдог. Засгийн газар болон гэж байгаа нь буруу байхгүй юу. Монгол хэлэнд “болон” гэдэг чинь эхнийхээ үгийг задалж тодотгодог болохоос тэгш өгүүлэгдэхүүн биш. Олон улсын гэрээ эрхзүйн мэргэжилтэн хүн бол шууд харангуут анзаарч гурван этгээдтэй гэрээ хийчихээр хариуцагч байхгүй, тэгш эрхийн бус орчин үүсдэг гэж үздэг.

Хөрөнгө оруулалтын гэрээ гэсэн хэсэгт гэхэд “Хөрөнгө оруулагч нь Айвенхоу Майнз Оюутолгой, Монголия инк ” гээд энэ үгнээс эхлэн Монголын Засгийн газрын хөрөнгө оруулалтын эрхзүйн үндэслэлийг хасч гарчигтайгаа зөрөөд явчихаж байгаа биз. Гэрээний бүх үндэслэл нь Оюутолгойн ордыг эзэмших юм уу, Оюутолгой гэдэг төсөл юм уу, Оюутолгойд оруулчихсан хөрөнгө оруулалтын гэрээ юм уу гээд л гарчигнаасаа задаргаа нь ойлгогдохгүй. Дотор нь ороод заалт бүрийг үзэхээр жинхэнэ гэрээнд заасан заалт хавсралт гэрээнд заасан заалт хоёр нь зөрж мөргөлдөөд эхэлдэг.



-Жишээ нь ямар заалтууд байна вэ?


-Ганц зүйлийг л энд хэлье л дээ. Анхны хөрөнгө оруулалт гэдэг нэг тоо байх ёстой. Гэтэл энэхүү гэрээний хавсралт гэрээнд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ есөн тэрбум доллараар өснө гэжээ. Цаашид ч Айвенхоу хөрөнгө нийлүүлэлтийг шаардах эрхтэй. Монголын Засгийн газар юу хянаж хөрөнгө оруулж оронд орох болж байна ойлгомжгүй.

Оюутолгой төсөл гэвэл Монголын коксжих нүүрсний 12 орд, тухайлбал Саусгоби энэ бүгд Оюутолгойн төслийн хүрээнд хийгдэж байгаа ажил. Тэгэхээр тийм төсөл байхгүй. Ерөөсөө Айвенхоу Майнз, Рио Тинтой холбогдсон бүх заалтууд орчихсон. Нэгдүгээрт бидний авч байгаа зээлийн жилийн хүү нь 6.8 хувь байна. Хөрөнгө оруулагч, хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд болохоор улирал тутамд орж ирсэн тоног төхөөрөмжийн үнэ, материалаар зээлийн дүнг гаргаад түүн дээр тэр улиралд ноогдох хувийг нэмээд дараагийн улирлын хүүг тооцохдоо нөгөө хүү нэмсэн зээлэн дээрээ нэмээд хийчихэж байгаа юм.

Тэгэхээр яг тооцоолоод үзэхэд давхар хүүгийн системийг хувь нийлүүлэгчийн системээр хийчихсэн байгаа юм. Ийм эрхийг нэг ТӨК- ийн захирлын гарын үсэг зурж баталгаажуулдаг эрх биш. Засгийн газар гарын үсэг зурч баталгаажна. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд 6,5 хувь, нийлүүлэгчийн гэрээгээр тооцохоор есөн хувь болдог. Бид хөрөнгө оруулагчийн гэрээ хүчинтэй гэж төлбөр төлөх болж байна уу, хувь нийлүүлэгчийнх хүчинтэй болж байна уу аль нэгээр бид төлбөрөө төлөх юм.

Оюутолгой төсөл анх орж ирэхдээ хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь 2,7 тэрбум байсан. Дараа нь 4,2 хувиас нэмэгдсээр 5,6 хувь болсон. Тэд өөрсдөө техник эдийн засгийн үндэслэлээ ярихдаа бид дахин тодруулга хийгээд 4,2 хувь болголоо гэсэн. Энэ гэрээний тоо баримтуудад жигд юм нэг ч байхгүй. Хариуцагч байхгүй ийм гэрээн дээр бид хэнтэй юу ярьж харилцан хариуцлага хүлээх болж байна.


Ямар ч улс орон өөрийнхөө хуулийг гадны компанийн гэрээнд зориулж засварладаггүй. Манай улс бол асар олон хуулинд засвар оруулсан. Монголын тал дандаа үүрэг хүлээж, гадны тал дандаа эрх эдэлнэ. Үүнийг шударга тэгш эрхийн гэрээ гэдэггүй юм. Энэ бүхнийг ингээд задлаад ярих юм бол чи бид хоёр нэг өдөр байтугай 10 хоног ярилцахад ч багадна.



-Оюутолгойн гэрээг өөрчлөх нь хөрөнгө оруулагчдаа алдах цаашлаад олон улсад манай улсын нэр хүндийг унагана гэж ярих хэсэг байна?


-Хүн хүн өөр өөрийнхөөрөө ярьдаг байх. Хэдий их айлгана төдий их сүр хүчийг бадруулна. Тэгэхээр одоо бол айлгах систем нэлээд их газар авсан байна. Гэрээ байгуулахаас алдаатай байна гээд байхаар гадны хөрөнгө оруулагч гараад явчихна. Харин гэрээг байгуулчихвал хөрөнгө ороод ирнэ гэж байсан. Байгуулахын тулд биш тэгш эрхийн хувиар гэрээг байгуулдаг.

Анх энэ Оюутолгой чинь гэрээ биш, хууль гэж орж ирсэн. Оюутолгой хөрөнгө оруулалтын хууль гэсэн нэртэйгээр орж байсан юм. Ийм нөхцөлийг бүрдүүлсэн Монголын Засгийн газар, ийм гэрээ хийсэн хүмүүсийн хариуцлагын тухайн асуудлыг хөндөж ярих ёстой. Түүнээс энд хэн нэгнийгээ буруутгах гээд эрүү үүсгэх гээд байгаа зүйл биш. Цаана нь Монголын ард түмний хувь заяа гэж хэн ч үл хязгаарлах эрх хэмжээ алдагдсан байгаа.



-Оюутолгойг Бороо Гоулд шиг хэдхэн жилийн дотор цөлмөчих юм биш биз. Юун 30 жил болох вий гэсэн эмзэглэл бас нэг хэсэгт нь байна?


-Бороо Гоулд шиг л юм болно. 15 жилд тогтвортой гэрээ хийгээд эхний таван жил татваргүй. Түүний дараагийн таван жил ашгийн 50 хувь татвар авна гэсэн. Гэтэл эхний таван жилд л бүгдийг нь гаргачихсан шүү дээ. Ашиг хуваана, ашиг гаргана гээд ирэхээр гадны хөрөнгө оруулагч тэнэг биш бол бидэнд төлөх ашиг байхгүй, та нарт авах ашиг байхгүй. Гагцхүү монголчууд зээлийг төлнө. Би дандаа төлбөр төлнө. Бид зээлийн хүү төлнө, хүүгийн хүү төлсөөр байтал нэг л өдөр Оюутолгойн орд олборлоод дууссан байна. Тэгээд бид өртэй хоцорно.



-Яагаад өртэй хоцорно гэж?


-Манай судлаач эрдэмтэд Оюултолгойн гэрээний дагуу Монголын авсан зээл, зээлийн хүүг улирал тутам, хүүгийн хүүг төлөхөд жилд олон сая ам.доллар алдагдалтай гарна. 34 хувийг нэмлээ гэхэд улам л өрөнд орно. Бүх роялти, ашиг орлогын татвар гээд тэднийхэээс авч болох бүх мөнгөө аваад байхад л бид 30 жил өр төлөөд, өртэй хоцорно.


-Яагаад?

-Маш тодорхой. Монголд орлого болон орж ирэх мөнгө, жил жилээр бичиж байгаа өр хоёр чинь ихээхэн зөрүүгээр жил бүр өр өснө. Энэ жилийн өрөө төлөөгүйгээс хойтон миний өр нэмэгдээд байгаа. Намайг сайд хийж байхад үйлдвэрийг барихдаа долоон жилийн дотор анхныхаа хөрөнгө оруулалтыг нөхөж чадахгүй бол үйлдвэрийг барихыг хориглодог байсан. 30 жил зээлийн хүү төлөөд бид өрөнд орсон хэвээрээ л байна. Дээр нь 30 жилийн дараа 656 сая ам.долларын өртэй хоцорно. Бүх юмаа хүнд зүгээр ашиглуулаад өөрөө өртэй хоцорно.



-Та Бороо Гоулдын дүү орд илэрч байгаа гэсэн. Энэ талаар тодруулаач?

-Бид судалгаа хийгээд байна л даа. Зарим улсын төр засгаас явуулж байгаа бодлого нь Монгол Улсад юу байна түүнийг нь бүгдийг хамаад гарга гэсэн систем яваад байна. Авч байгаа юм нь хэдэн төгрөгийн үнэтэй, ямар ашигтай юм, тэр хамаагүй. Одоо хууль энээ тэрээ гээд хэрүүлээ хийгээд будилж байхад нь бүгдийг цөлмөөд аваад хил давуулаад бай, тэр асгасны дараагаар нь бид юу болгохыг мэднэ гэсэн ийм л систем ажиллаж байна. Дорнод аймагт маш сайхан орд газар бараг дүү Бороо Гоулд гарах гэж байна л даа.

“Алтан цагаан овоо” гэж алтны орд газар. Мөн цайр, зэс, хар тугалгатай холимог металлын орд юм шиг байгаа юм. Энэ ордын техник, эдийн засгийн үндэслэлийг хийхэд 10 жилийн дотор бүгдийг нь авч гарахаар тооцоо хийж байх шиг байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын эхний таван жил татвар авдаггүй, дараагийн таван жил 50 хувиар багасна гэдгийг далимдуулаад бүгдийг нь авна.

Уг нь тогтвортой байдлын гэрээг цэрэг дайны байдалд орчихсон улс орны Засгийн газруудтай хийдэг юм гэнэ билээ. Ер нь байнгын үймээнтэй тогтворгүй улс орнуудтай ийм гэрээ хийдэг юм гэсэн. Төр засаг нь тогтвортой ажилладаг манай улсад зөвхөн хөрөнгө оруулалтын гэрээг л хийх ёстой. Тогтвортой байдлын гэрээг хийгээд ард түмнээ сүйрүүлчихлээ шүү дээ.



-Уул уурхайн ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Н.Алагаа ярихдаа манайх татваруудаа аваад 71 хувийн ашиг хүртэх боломтой гэж байна. Та болохоор өрөнд орно гээд...

-Н.Алагаа чинь Уул уурхайн ассоциацийн гүйцэтгэх захирал. Тэгэхээр тэр байгууллага чинь гишүүн байгууллагынхаа эрх ашгийн төлөө л явдаг. Тийм учраас тэр хүний яриад байгаа юмыг яаж ойлгох нь манай ард түмний боловсролын ерөнхий түвшингийн асуудал. Ямар байлаа ч гэсэн 29/71 хувь үлгэр. Хуваах ашиг байхгүй байхад элэнцийн 71 хувь байдаг юм бэ. Яагаад хуваах ашиггүй байдаг юм бэ гэхээр хөрөнгө оруулалт, зардлаа туйлын их нэмээд жилийн ашигт ажиллагааны түвшин “0” гээд үйлдвэрээ хаана.



-Манайд Оюутолгойн төслийн хэрэгжилтэд хяналт тавих боломж байдаг юм уу?

-Ер нь гадаадын хөрөнгө оруулалтын стратегийн ач холбогдолтой орд газрыг эзэмшихтэй холбогдсон асуудлыг авч үзэхэд Монголын зөвхөн дотоодын хяналт мэргэжлийн байгууллагын төлөөлөл техник технологи болон Монголын талын өмнө хүлээсэн гэрээний үүргийг хэрхэн биелүүлж буйг тэдний зардлаар хянаж байх ёстой л доо. Ямар техник технологиор ашиглаж байна.

Анх оруулсан төслөө хэрэгжүүлж байна уу гэдгийг хянаад сууж байдаг Монголын төлөөлөгчийн газар байх ёстой. Тэр төлөөлөгчийн газар техник технологид нь бүгдэд нь хяналт тавих ёстой. Одоо хяналт тавих эрхгүй байхаар хуулиа хийсэн учраас хэрвээ Монголын орд газрыг сүйтгэчихээд гарахад бид яаж ч чадахгүй хэмжээнд хүрээд байна. Хариуцлага хүлээх хүн байхгүй.

Бид хариуцлагагүйн тогтолцооны дээд зэргийн хуулиудыг бид хийгээд байна шүү дээ. Хариуцлагагүй байна гэдэг бол улс орон дампуурахын шинж. Засгийн газар хэлж байгаа нь “Яалаа гэж дээ бид буруутай биш шүү дээ. УИХ-д санал оруулсан Айвенхоу Майнзын гэрээнд бид тогтоол гаргаад өгсөн” зөв юм хийсэн. Монголын тусын тулд гарын үсэг зурлаа гэсэн бол чи хариуцлагыг нь давхар хүлээх л хэрэгтэй. Ийм хариуцлагагүй УИХ, Засгийн газар байж болохгүй хариуцлагыг чангатгана

 -Ярилцсан танд баярлалаа.

П.Нансалмаа
Эх сурвалж:”Улаанбаатар Таймс”

Wednesday, October 10, 2012

Энэтхэгийн Мон угсаантан буюу Монгол гэдэг нэрийн учир

Миний бие Бакуларинбучийн нутаг Ладакт 2009 онд очих завшаан тохиолдож тэндэхийн нутаг орны байдалтай танилцахын зэрэгцээгээр Монгол гэдэг нэртэй холбогдсон мэдээ сэлтийг олж билээ. Ладак нь Хималайн уулсын баруун хойт салбар Зангскар, Ладак болон Каракорумын нуруудын хоорондох үржил шимт гол мөрний хөндийд орших бөгөөд далайн түвшнээс дундчаар 4000- аас 5000 метр өргөгдсөн нутаг юм.

Зун нь нэмэх 36 хэм хүртэл халж, өвөлдөө хасах 50 хэм хүртэл бууж хүйтэрнэ. 11-р сараас дараа жилийн 5-р cap хүртэл уул даваа нь цасаар хаагдаж бусад нутгаас тусгаарлагдана. Манай эриний өмнөх үеэс феодалын том, жижиг хаант улс байж байгаад 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтноход түүнтэй нийлж Жамму-Кашмир муж улсын бүрэлдэхүүнд оржээ.

Хүн ам нь голчлон Дардс, Мон гэдэг хоёр овог угсаанаас бүрэлдэнэ. Дардс омгийнхныг баруун Азиас ирсэн Индо-аръяа гарлын хүмүүс гэж үзнэ. Тэдний олонхи нь Лалын шашинтан болой. Дардс гэдэг нэр нь сүүлдээ Дрок болон хувирсан бөгөөд тэд үлгэр туульсыг ихээр хайлдаг уламжлалтай. Тэдний хамгийн алдартай дууль нь Гэсэрийн тууж юм.

Тэрхүү туужид Дээд тэнгэр энэ ертөнцийн хүн амьтанд тус хүргүүлэхээр Гэсэрийг илгээжээ. Тэрээр анх ядуу хүний дүрээр ирж тэр нутгийн хааны гүнж Бреугмод дурласан ч бүсгүйн эцэг эх охиноо түүнд өгөхөөс татгалзжээ. Гэсэр олон гайхамшигт эр зоригийн үйлийг бүтээхэд Брөугмог түүнтэй суулгажээ. Гэсэр Хятадын хааныг эмчлээд буцахад гүнж нь түүнийг даган оргоход Хаан хойноос нь луугаар хөөлгөж Гэсэр тэрхүү луутай тулалдаж ялалт байгуулан нутагтаа ирээд хоёр хатантайгаа амар сайхан жаргасан тухай өгүүлдэг ажээ.


Мончууд нь Өвөр Хималайн Кулу болон Монхали одоогийн Манали нутгаас МЭӨ 2 дугаар зуунд Зангскар болон дээд Ладакийн нутагт ирж суусан Аръяачуудтай төсөө бүхий овог аймаг байжээ. Мончуудын амьдарч байсан нутгийг За-зун гэж нэрлэж байсан бөгөөд түүнийг мончуудын уугуул нутаг гэж үздэг юм байна. Тэдгээр Мон могспон гэдгээр захируулсан олон жижиг улс аймгуудад хуваагдаж байжээ.

Могспон гэдэг нэр Маспон болж түүнээс Мон гэдэг удмын нэр гарсан гэж үздэг юм байна. Тэрхүү мончууд хавчиг толгой, гонзгой нүүртэй, монхордуу хянган хамартай, хавтгай хацартай, бүлтгэр том нүдтэй, тариан шаргал царайтай, зөөлөн хар үстэй, сахал ихтэй, биерхүү дунд зэргийн нуруутай улс байв гэж Энэтхэгийн сурвалж бичигт дурдсан байна.

Энэтхэгийн Ашок хааны илгээсэн (МЭӨ 272-231) Буддын шашныг дэлгэрүүлэх Элчийг Ладакийн Мончууд талархалтайгаар угтан авч тэрхүү шашныг тэнд хөгжөөсний дээр 2- р зууны үеийн Мон-булш, Мон- суварга, Мон-цайзны туурь болон Майдар, Манзушри бурхадын тэр үед хийсэн хөрөг дурсгалуудын үлдэгдэл Ладак нутгаас ихээхэн олддог нь Мончууд Бурханы шашныг шүтэн тэнд амьдарч байсныг харуулмуй.


Зүүн өмнөд Хималайн бүс нутаг одоогийн Энэтхэг улсын Ассамын нутагт манай эриний өмнөх үед Монгол аймгууд оршиж байжээ гэж “Энэтхэгийн шинэ түүх” номонд дурдсанаас үзвэл тэнд бас Мон угсаатан байсан байж болох юм. Ер нь Памирын уулсаас Хималайн нурууны дагуу орших Ладак, Төвд, Балба, Сикким, Бхутан, Бирм зэрэг үндэстнийг Монголжуу угсаатан гэж нэрлэдэг нь чухамдаа Мон угсааны улсууд байж болох юм.

Төвдөөс хойш ой шугуй ихтэй өндөр уулын нутагт анхны оршин суугчид нь Мон байжээ гэж Төвдийн сурвалж бичигт гардаг бол Хятадын түүхчид Төвдөөс хойших нутагт амьдардаг зэрлэг аймгууд нь Мон юм гэж тэмдэглэжээ. Монгол нутагт амьдарч байсан овог аймгууд ч Мон угсаатан байсан нь Чингисийн үеийн түүхийн баримт бичигт тусгалаа олжээ.

Толуй хааны гэргий Сорхогтаны “Их засгийн алтан дээд гэриэ” зэрэг олон сударт Мон гэрээс бие, Мон амин хэм, Мон онол гэх зэрэг олон нэр томъёо байдгийн дээр Мон голлож амьдрахыг төр хэмээмүй, Мон онолоор Монголоор амьдрах эрх гэх зэргээр өгүүлдэг нь Мон угсаатан эртнээс нааш Монгол нутагт байсныг гэрчилж байнам. Энэ бүхнээс аваад үзэхэд Мон гэдэг удам угсаа төв Азид түгэн амьдарч байсан нь тодорхой болж байнам.

Тиймээс ч Хэнтэйн гурван голын сав нутагт амьдарч байсан овог аймаг өөрийгөө “Хамаг Монгол Улс” гэж нэрлэсэн нь бид хамаг Мон угсаатны Дээд эзэн буюу гол цөм нь гэсэн утгыг илэрхийлсэн байж болох юм. Үүнтэй холбогдуулан дурдахад Ладак нутагт Буддизмын өмнөх үеэс одоо хүртэл оршин тогтнож ирсэн Бурханы шажинт “Шаргола” гэдэг нэгэн тосгон байна.

Манайд Шарайголын гурван хаан гэдэг жүжиг байдаг нь тэрхүү Шарголын нэр ч байж болох юм. Ладакийн Буддийн судлалын Төв хүрээлэнгийн эрдэмтэн Прем сингЖина “Ладакийн хүн ам, газар зүй” гэдэг номондоо тэрхүү Шаргола гэдэг үгийг “Lord of the first rising” (нэн тэргүүнээ мандах Дээд эзэн) гэж тайлбарлаж, “Гола” гэдэг үгийг Англи хэлний “Lord" гэдэг үгээр орчуулжээ. Lord гэдэг нь Бурхан, Дээд эзэн, Захирагч, язгууртан, гол юм, гол цөм, амин чанар, үүрийн цолмон гэсэн олон утгатай ажээ.


Сорхогтан хатан “Алтан дээд гэриэ” номондоо Чингис хаан Монгол улс бий болсон болон Мон амин чанарын тухай өгүүлснийг дурджээ. Өгүүлбээс: Чингис хаан Сартуул улстай хийсэн долоон жилийн дайнаас буцах замдаа 1225 онд Алтай уулсын орчим Бух тарам гэдэг газар бууж өвөлжихдөө хүү Толуй болон түүний гэргий Сорхогтаны хамт Тоул Алтайн Эзэн Тоул чу мэргэнийд зочлон тав хоног саатах зуур Тоул чу мэргэн тэдэнд анхны амь үүссэн газрын нэр, гал бүл бий болсон, хижи гөрөөсний үлгэр, Мон ухамсрын түүх, Моныг голлон амьдрахын түүх зэргийг тайлан ярьсан нь Мон угсаатан Алтай нутагт байснаар барахгүй Монын учир холбогдлыг сайтар мэдэж байжээ гэж үзэж болохоор байна. Чингис хаан түүний гайхамшигт ухааны зөнг магтан биширч түүнд ‘‘Тоул ухайтай мэргэн” цол хүртээж улмаар түүнтэй ярихдаа,

...Алтайн уулсын ар өвөр хоёрт их засаг байгуулж
Далайгаас далай хүртэл түвшин сайхныг тогтоож
Далан гурван сууг мэдвэл зохихуйг амжилт болгож
Моныг голлогч улсуудыг Монгол улс болгосон
Мянга есөн зуун дөчин гурван мэрэгшлийг
Мон амин чанар болгож Монгол ухамсрыг нээсэн
Монгол зөнд нэн гүн гэгээрсэн хаан байна, Би гэсэн нь Монгол нутагт Мон угсаатан байсан төдийгүй түүгээр улс болон монгол ухамсар бий болгосныг ярьж байжээ.
Ингэхлээр Мон, гол гэдэг хоёр үгнээс Монгол гэдэг үг гарчээ гэж энд цохон тэмдэглэж байгаа миний санааг цаашид гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай болов уу гэж бодном. Ташрамд дурдахад, манай эртний нийслэл Хархорин хотын нэр Ладакийн нутагт байгаа 8,000 орчим метр өргөгдсөн Каракорум нурууны 5,800 метр өндөр Каракорумын давааны нэрээр нэрлэгдсэн юм биш байгаа гэж би мунхагланам.

Учир юун хэмээвээс, тэрхүү даваагаар эртнээс нааш Төв Ази болон Энэтхэгийн аянчид нааш цааш зорчиж байсан бөгөөд түүний нэр нь “Кхара” (ордон буюу гэр орон гэсэн утгатай) “Карун” (эвээл, өршөөл) гэсэн Санскрит хоёр үгнээс бүрдсэн байж болох юм. Тийм сайхан нэртэй, дэлхийн хамгийн өндөр давааны нэрээр хотоо нэрлэсэн байж болох талтай нь сонирхол татаж байнам.


Эцэст нь, Бид Хүннү гүрний 2220 жилийн ойг тэмдэглэж байгаатай холбогдуулан Хүннү болон түүний дараах монгол удмынхан Энэтхэгийн түүхтэй хэрхэн холбогдож байсныг судалж үзлээ. Энэтхэгийн түүхч Ишвари Прасадын бичсэн “Энэтхэгийн шинэ түүх” номонд энэ тухайд сонирхолтой олон мэдээг дурджээ. Тухайлбал:
Манай эриний өмнөх 3-р зууны үед Аръяачууд хойт Энэтхэгт дайран орж сууршиж байсан үеийн 2 дугаар зуунд Хүннүчүүд Энэтхэг рүү үе үе дайран орж дээрэм тонуул хийгээд буцдаг байжээ.


Манай эриний дөрөвдүгээр зууны үед Энэтхэгт томоохон улс гүрэн бий болж олон түмний тусын тулд нилээд зүйлийг хийж байсан үед Хүннүчүүдийн удаа дараагийн дайралт ихээхэн бэрхшээл учруулж байжээ. Гупта удмын Скандрагуптагийн үед (455-467) Хүннүчүүд Энэтхэгт олон удаа дайран орж Хаан тэдний довтолгоог зогсох, гэж улсын сан хөмрөгөө хоосруулахад хүрч байжээ.


530 оны үед Энэтхэгийн Яшодхарма хаан Хүннүгийн эсрэг холбоо зохион байгуулж Синдхү мөрний эрэг дээр Хүннүг ялан хөөж байжээ. Одоо Дели хотоос холгүй Хүнү нэртэй нэгэн тосгон байгаа нь сонин байна. Хүннүгээс хойш монгол угсаатан Энэтхэгийн түүхтэй мөн ахин дахин холбогдож байжээ. Өгүүлбээс:
Чингисийн удмын цус бүхий доголон Төмөр хаан 1398 онд Энэтхэг рүү дайран орж Дели хүртэл давшихад Энэтхэгийн Тугалак хаан 40,000 явган цэрэг, 10,000 морин цэрэг, 120 зайн бүхий хүчээр эсэргүүцэн тулалдсан авч ялагдаж километр хиртэй газар доогуурх нүхээр нуугдан явж ойгоор гарч Гужрат уруу зугтаж байсан түүхтэй.

Төмөрийн тэрхүү дайралтын үеэр хойт Энэтхэг түүхэндээ хэзээ ч үзээгүй хүн болон эд материалын аймшигт их хохирол амссан ажээ. Тиймээс ч одоо хүртэл Энэтхэгчүүд хүүхдээ айлгахдаа “Ий төмөр" гэдэг нь манай “Ий мангас" гэдэгтэй адил буюу. Та Делид очвол Төмөрт сүйтгэгдсэн Тугалакийн хотын туурийг үзэж болно.

Төмөрийн тавдахь үе, эхийн талаас нь үзвэл Чингисийн алтан урагтай холбоо бүхий Бабур хаан 1525 онд 12,000 цэрэгтэйгээр Энэтхэг рүү дайран орж хойт Энэтхэгийн хаан Ибрахим Лодийн давуу хүчийг ялан хаан ширээг нь булаан авснаас хойш түүний үр садын үед Моголын их Эзэнт гүрэн Энэтхэгт 19-р зуун хүртэл ноёрхож байгаад Английн колоничлолд орсон түүхтэй.

Иймэрхүү мэдээг энд цухас дурдаж байгаа минь Монгол, Энэтхэгийн    харилцааны судалгаанд хэрэг болох бол уу гэж найднам.
Судлаач З.Бат-Отгон “Монгол хатан ухаан” гэдэг номондоо Сорхогтан хатан 1248 онд бичсэн “Мон гэриэ” номондоо тэрээр Толуй хааны зарлигаар 1228 онд “Мандуулан бадруулагчийн босоо ой төгөлдөр судар" (Тэр нь Монголын нууц товчоо байсан гэнэ)-аа бичсэн тухай мэдээг иш татсан нь сонин байна. Үүнийг цааш нь судпан тодруулж болох юм.

Үүнийг бичихэд Энэтхэгийн түүх соёлын холбогдол бүхий доорх ном зохитлыг ашигласан болно. Үүнд:
“New history of India” (in Hindi) by Ishwari Prasad, printed Indian Press, Allahabad
“Ladakh, Land and people” by Prem Singh Jina, Central institute of Buddhist Studies

Проф. Ж.Гэндэндарам (СГЗ, дуун хөрвүүлэгч , зохиолч)