Б.Ринчен гуайн бас нэгэн “нууц”

БНМАУ-д суугаа ЗСБНХУ-ын Элчин сайдын яамны зөвлөх Иваненко зохиолч, профессор Б.Ринчентэй ярилцсан тухай тэмдэглэл
1958 оны зургаадугаар сарын 11. Нууц.

Ринченг өөрийнх нь хүсэлтээр хүлээн авч уулзав. Прот
околын шинжтэй яриа болсны даргаа Б.Ринчен БНМАУ-ын дээд дунд сургуулиудад орос, монгол хэл зааж байгаа асуудлыг хөндөв. Эдүгээ орос хэлийг судлахад зөвхөн социалист төдийгүй капиталист орнуудад ихээхэн ач холбогдол өгч байгааг Б.Ринчен тэмдэглэв. Гэтэл БНМАУ-д энэхүү онцгой асуудалд төрийн байгууллагууд болон эрдэмтэд, мөн түүнчлэн энэ салбарт ажиллаж буй Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийн зүгээс ч хангалттай анхаарал тавихгүй байна. Иймэрхүү хандлагын уршгаар БНМАУ-д олон жилийн туршид монголын дунд сургуулиудад зориулсан орос хэлний сурах бичиг байхгүй байжээ.

Дунд сургууль төгсч буй охид, хөвгүүд орос хэл муу мэдэж байгаагийн учир нь заримдаа дээд, дунд сургуулиудад тохиолдлын чадвар муутай хүмүүс орос хэл зааж байгаад оршино. Энэ чухал асуудлыг зогсонги байдлаас гаргахын тулд Б.Ринченгийн үзэж байгаагаар, БНМАУ-ын дээд, дунд сургуулиудад орос хэл заах аргыг үндсээр нь шинэчлэн өөрчлөх шаардлагатай ажээ. Их сургуулийн орос хэлний тэнхимийг чадвартай монгол боловсон хүчнээр бэхжүүлэх, энэ зорилгоор 3-4 авъяаслаг горилогчийг сонгон орос хэлний мэдлэгийг нь дээшлүүлэхээр 2-3 жилийн хугацаагаар Москва явуулах.

Монголын дунд сургуулиудад зориулсан орос хэлний тусгай сурах бичиг хэвлэх. Ийм сурах бичгүүдийг зохиоход зөвлөлт, монголын эрдэмтэд ч оролцож болох ажээ. Мөн түүнчлэн Б.Ринчен монгол цагаан толгойг боловсронгуй болгох шаардлагатай гэж үзэж байна.

Энэхүү үйлст, Ринченгийн үзэж байгаагаар казак, узбек, киргиз болон бусад түрэг хэлнүүдийг шинэ цагаан толгойд шилжүүлэх салбарт чадвартайгаа харуулсан зөвлөлтийн нэрт түрэг судлаач Юдахин, Кононов, Бураков нар ихээхэн туслалцаа үзүүлж чадах ажээ. Ринчен, дээр дурдсан зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд, мөн түүнчлэн Москвад байгаа нэрт монголч эрдэмтэн Лигетти (БНМАУ-ын ПГУА-ийн дэд ерөнхийлөгч) нартай хамтран ажиллаж, монголын ард түмэнд буянтай энэ ажилд идэвхитэй оролцохын тулд түүнийг Лувсандэндэвтэй хамт Москва 2-3 cap томилон ажилуулахыг БНМАУ-ын Шинжлэх ухаан, Дээд боловсролын хороонд санал болгосон байна.

Монгол хэлний шинэ цагаан толгойн тухайн Ринчен ярихдаа тэр нь гадаад үсгээр дүүрсэн, механик орчуулга маягтайгаас гадна хуучин монгол бичгийн зөв бичих дүрэм нь шинэ цагаан толгойн бичлэгээс хялбар, нилээд шинжлэх ухаанлаг болохыг онцлон тэмдэглэж байлаа. Монгол хэлэнд шинэ цагаан толгойг оруулах үед хэт яарсан гэж Ринчен үзэж байна. Тухайн үедээ Засгийн газар, цагаан толгой зохиох ажлыг дунд сургуулийн боловсрол ч байхгүй, монгол хэлний мэдлэгээр харанхуй хүн болох Дамдинсүрэнд даалгаж алдаа хийсэн гэж тэрээр үздэг аж.

Цааш нь Ринчен, орос хэлний тэнхимийн эрхлэгчээр Монгол улсын их сургуульд шилжин ажиллахыг тэнд ажиллаж байгаа зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд түүнд санал болгосон боловч тэрээр энэ албан тушаалаас түр түдгэлзсэн тухайгаа мэдэгдэв. Хэдийгээр орос хэл түүний хоёр дахь төрөлх хэл боловч эхлээд БНМАУ-ын сургуулиудад монгол хэл судлах ажлыг сайжруулан зүгшрүүлэх, дараа нь дээд сургуулиудад орос хэл заах ажил хийх нь өөрийн үүрэг гэж үзэж байгаагаа тэрээр онцлон тэмдэглэв.

Ринчен, монголын шинэ цагаан толгойг төгөлдөржүүлэх асуудлаар зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдтэй хамтран зөвлөгөөн хийх боломжийн талаар миний саналыг сонирхов. Монгол хэл мэдэхгүй болохоор хөндсөн асуудлаар саналаа хэлэх бололцоогүй байгаагаа хариу мэдэгдэв. Түүнээс гадна энэ асуудал БНМАУ-ын Засгийн газрын шийдвэрийн бүрэн эрхэд орж байна. Зөвлөлтийн түрэг судлаачид болон бусад эрдэмтэн мэргэжилтнүүдтэй уулзалт зохиохын тухайд гэвэл энэ талаар ЗСБНХУ-ын шинжлэх Ухааны Академи, БНМАУ-ын Шинжлэх ухаан, Дээд боловсролын хорооны шугамаар тохиролцож болох юм.

Ринчен зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдтэй уулзах хүсэлтэй байгааг нь Элчин сайдад мэдэгдэхийг хүслээ. Түүний хүсэлтийг биелүүлэхээ амлахын хамт энэхүү асуудлыг Засгийн газар буюу БНМАУ-ын Шинжлэх ухаан, Дээд боловсролын хороонд тавих нь илүү тустай болох биз гэдгийг тэмдэглэсэн билээ. Монгол хэлийг судлах асуудпыг Ринчен дахин хөндөж ярихдаа эдүгээ монгол судлалд тус оронд ч хилийн чанадад ч маш бага анхаарч байгааг харамсан тэмдэглэлээ.

Зөвлөлт Холбоот улсад Козин, Владимирцов нарын томоохон эрдэмтэд монгол судлаачид байсан боловч тэднийг нас барсны дараа ЗСБНХУ-д Монголын түүх, монгол хэл мэдлэг нэрт монгол судлаач нэг ч үлдээгүй гэж ярилаа. Тэрээр Профессор Санжаевыг бичиг үсэг муутай хүнд тооцож байлаа. Б.Ринчен монгол судлаач эрдэмтдийг бэлтгэхгүй байна гэж ЗСБНХУ-ын Шинжлэх Ухааны Академийг зэмлэх аястай үг хэлж байв.

Б.Ринченгийн мэдээгээр, Хятадад 1 сая гаруй монгол амьдардаг боловч монгол судлаачдыг бэлтгэхэд мөн л бага анхаарал тавьдаг ажээ. Тэрээр 1957 онд Өвөр Монголд очиж Хятадад амьдарч буй монголчуудын хэл, ахуй байдал, соёлыг судалжээ.

Өвөр монголд хуучин монгол бичгээ хадгалан үлдээж төгөлдөржүүлсээр байна гэж Ринчен хэлэв. БНМАУ-ын Засгийн газар, эдийн засаг, соёлын салбарт урагш томоохон алхам хийсэн ажээ. Эдүгээ Өвөр монголд нийтээрээ бичиг үсэгтэй бүс нутаг хэдийн бий болоод байгаа гэнэ.

Тэрээр энэхүү киноны зохиолыг эдүгээ түүний номыг редакторлож буй зөвлөлтийн зохиолч Костицинтай хамтран бичиж чадах боловч үүний тулд Б.Ринчен Москвад очих, Эсвэл Костицин Улаанбаатарт ирэх шаардлагатай гэж Б.Ринчен хэллээ.

Б.Ринчен монголын зохиолчдын ажлын төлөвлөгөөний асуудлаар ярихдаа зохиолчдод төлөвлөгөө байхгүй. Монголын Зохиолчдын эвлэл энэ талаар маш муу ажиллаж байна гэлээ. Гэвч МАХН-ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчооны гишүүд оролцсон зөвлөгөөний дараа зохиолчид ажлаа шинэчлэн өөрчилж эхэлсэн боловч тэд өмнө нь тавьсан зорилтуудыг биелүүлж чадахгүй гэж тэрээр бодож байгаа ажээ.

Монголын сэхээтнүүдийн үйл ажиллагааны асуудлаар Б.Ринчен ярихдаа Монголын ард түмэн авъяаслаг, ЗСБНХУ-д янз бүрийн сургууль төгссөн мэргэжилтнүүд өөрийн мэдлэгээ шинэ Монголын бүтээн байгуулалтанд ашиглахаар чармайж БНМАУ-ын Засгийн газрын хоёр дахь тулгуур болж байна гэж онцлон тэмдэглэв.

БНМАУ-д сургууль төгссөн мэргэжилтнүүдийн тухайд гэвэл тэд шударга хөдөлмөрлөж байгаа боловч чадвар муутай, ЗХУ-д боловсрол олсон мэргэлжилтнүүдийн хэмжээгээр Засгийн газарт туслаж чадахгүй юм гэлээ. Дээд, дунд сургуулиудыг ЗСБНХУ-ын сургуулиудын түвшинд хүргэхийн тулд БНМАУ-д бас л их ажиллах хэрэгтэй байна гэж Б.Ринчен онцлон тэмдэглэв.

Монголын боловсон хүчин ялангуяа хүн эмнэлэг, урлаг, гэгээрэл, соёлын салбарт болон намын боловсон хүчин маш эрчимтэй өсөж байгааг Б.Ринченд хэллээ.
Б.Ринчен олон тооны монголчуудыг, түүний дотор өөрийн хоёр хүргэн Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга, Хөдөө аж ахуйн яамны сайд Н.Жагварал болон Эрүүлийг хамгаалах яамны сайд Туваан нарыг түүний үзэж байгаагаар чадвартай, авъяаслаг ажилтнууд боловч хариуцлагатай албан тушаалд дэвшмэгц эх оронч үүргээ түргэн умартан, залхуу,энэ тухай бага дурсах буюу огт дурсахгүй өнгөрч байгааг эмзэглэн хүлээж авдаг тухай ЗСБНХУ-ын Гадаад явдлын яаманд бид хэдийнэ мэдэгдсэн билээ.

Үүн дээр нэмж энэ асуудалд монголчууд тааламжгүй байдгийн шинэ баримтыг жишээ татаж болох байна. 6 дугаар сарын 12-нд зөвлөлтийн зурагт хуудас, дардас, ил захидлын үзэсгэлэнгийн урьдчилсан үзлэг дээр МАХН-ын Төв Хорооны хэлтсийн эрхлэгч Ц.Намсрай, Соёлын яамны сайд С.Сосорбарам, Монгол-Зөвлөлтийн найрамдлын нийгэмлэгийн дарга Дүйнхэржав, Зураачдын холбооны дарга Н.Чүлтэм нар Москвад болсон Залуучуудын VI чуулганд оролцогч орнуудын төрийн далбааг үзүүлсэн зурагт хуудас дээр БНМАУ-ын төрийн далбаа байхгүй байгаад дургүйцлээ илэрхийлж байлаа.

Зурагт хуудас дээр социалист бүх орнууд, мөн түүнчлэн капиталист ихэнх орнууд, түүний дотор Швейцар зэрэг бага орнуудын далбаа байсан учраас Ц.Намсрай сэхээтнүүд, ялангуяа оюутнууд үүнийг буруугаар хүлээн авна гэдгийг үндэс болгон энэ зурагт хуудсыг хуулан авахыг санал болгоход Н.Чүлтэм БНМАУ-ын төрийн далбааг нэмж зурья гэсэн боловч түүний зурагт хуудсаар солихоор санал нэгдсэн болно.

«Международная жизнь» сэтгүүлд 1958 No6 «Ах дүү орнуудад» буланд бүх орнуудыг дурдсан боловч БНМАУ байхгүй байсныг монгол нөхөд дурамжхан хүлээн авч байлаа. Ярианы явцад 1958 оны соёлын хамтын ажиллагааны төлөвлөгөөнд заасан хамтарсан кино бүтээх асуудлыг хөндөв.

Дээр дурьдсаныг харгалзан ЗСБНХУ-ын Соёлын яам, соёлоор харилцах улсын хороо Зөвлөлт Монголын найрамдлын нийгэмлэг, социалистлагерийн орнуудын ололт, амжилтын тухай сурталчилдаг бусад байгууллагууд цаашдын ажилдаа үүнийг харгалзан үзэж байгаасай хэмээн хэлэхийг хүссэн болно. БНМАУ-д суугаа ЗСБНХУ-ын Элчин сайдын яамны зөвлөх В.Иваненко гэжээ.

Үндэсний төв архивын ахлах зааварлагч арга зүйч М.Байгалмаа

Эх орны даалгавраар Дилов хутагт В.Жамсранжав хилийн чанадад.

Шинэ үеийн тагнуулын байгууллагын эх үүсвэр 1922 онд Дотоодыг Хамгаалах Газар нэртэйгээр байгуулагдсан үеэсээ эхлэн улсынхаа тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хангахын төлөө ажиллаж ирсэн юм.

1920-иод оны сүүл үеэс Япончууд БНМАУ-ын дорнод, зүүн өмнөд хилээр довтлох бэлтгэл хийж байхад, Гоминьданы хятад манай баруун хилд цэргийн хүч хуралдуулан, түвдийн 6 дугаар Банчин Богд Гэлэгнамжилын нэр нөлөөг өөрсдийн үйл ажиллагаандаа ашиглаж байжээ. Иймд Банчин Богдын санаа зорилго, Хятад, Японы манай улсын талаарх байр суурь, Банчин Богдын хань харилцаа, үйл ажиллагааг судлан тодруулах үүрэг Дотоодыг Хамгаалах Газар болон Цэргийн тагнуулын байгууллагын өмнө тулгарчээ. Энэхүү зорилтыг шийдвэрлэхийн тулд олноо Дилав хутагт хэмээн алдаршсан В.Жамсранжавыг /1882-1965/ хилийн чанадад нууцаар гаргаж, түвдийн 6 дугаар Банчин хэмээх Гэлэгнамжилын дэргэд суурьшуулан, түүний санаа, зорилго болон Япон, Хятадын зүгээс манай улсын эсрэг явуулж байгаа бодлого, үйл ажиллагааг тагнан мэдэх тагнуулын арга хэмжээ зохиосон байна.

Дотоодыг Хамгаалах Газраас Жамсранжавыг таван настайгаасаа Дилавын хувилгаан дүрээр тодорч, хийдэд дөч гаруй жил шавилан сууж, буддын шашны боловсрол, хүмүүжил олсон, төрийн хэргэм ямбанаас хуваалцаж явсан тамгагүй хутагт, бурхан шашны томоохон зүтгэлтэн, нэр нөлөө бүхий хутагт лам учир Банчин Богдод итгэгдэх үндэслэлтэй хэмээн үзсэн ба мөн дээд ангийн ламын хувьд мал хөрөнгөө хураалгаж, Эрэгдэндагвын “38”-ын хэрэгт холбогдон баривчлагдаж, 2 жил тэнсэн харгалзах ялтай суллагдсан, 1928 онд Дотоодыг Хамгаалах Газраас Банчин Богдод мөргөхөөр явах зөвшөөрөл хүссэн боловч хойшлогдсон зэрэг асуудалтай нь холбогдуулан түүнийг “Монголоос оргон ирэв” гэсэн халхавчаар Банчин Богд руу явуулах төлөвлөгөө зохион хэрэгжүүлэхээр болжээ.

Дилав хутагт даалгавар ёсоор 1931 оны 2 дугаар сарын 26-ны шөнө сойвон Санжийн Гэндэн, лам Намжил, Гүнчин, Даваа, Шижир нарын хамт гарч явсаар Дорноговь аймгийн Өлгийн хийд дээр очиж, тэндээс өөрийн шавь Содномдаржааг газарчнаар дагуулан нутгийн хилийг Модон-Овоо гэдэг газраар нэвтрэн гарчээ. Түүнийг ийнхүү явахад Дотоодыг Хамгаалах Газраас 1931 оны 2 дугаар сарын 25-нд “Үүнийг үзүүлэгч Шижир болвоос таван хүнийг хязгаар нэвтрүүлэхээр яваа нь үнэнтэй тул энэхүү хуудас шийтгэн олгов. Тохиолдох ангийн тэргүүлэгч үүнийг үзээд биеэр явж, хязгаар нэвтрүүлэн гаргаваас зохино” хэмээснээс үзэхэд тусгай даалгавартай гарсны нэгэн нотолгоо юм.

1931 оны 3 дугаар сарын 16-нд Дотоодыг Хамгаалах Газарт ирсэн нэгэн зурвас бичигт: “Зохих газраа, өчүүхэн бид Улаанбаатар хотоос мордсоноос замын зуур найрамдалтайгаар мэнд сайн явж, Шанхай уулын /Өмнөговь/ хошууны зүүн өмнө хязгаар Модон-Овооны зүүн талаар нэвтэрсэн ба гаргаж өгсөн нөхөр буцсан зэргийг аяндаа бүрнээ толилох тул одоо уг явдлаа яахан дүүрнээр бүтээхийг туйлаас эрмэлзэн зүтгэхийг гаргав” хэмээсэн байна.

Дилав хутагтыг хил давуулсаны дараагаар Монгол, Өвөр Монголын нутагт болон Монголоос дүрвэн гарсан иргэдийн дунд түүнийг “Эрэгдэндагвын 38-ын хэрэгт шийтгэгдээд эх орноосоо оргон гарлаа” хэмээн зарласан нь эхэн үедээ хүмүүст үнэмшлийг төрүүлсэн халхавч болсон хэдий боловч хожим цаг үеийн ээдрээт нөхцөл байдлын улмаас энэ халхавч нь жинхэнэ “оргодол” болгон хувиргажээ.

Хил гарсаны дараа Дилав хутагт Улаанцавын чуулганы Дунд гүний хошууны ноёнтой учран оргож яваа байдлаа мэдүүлэн хэлж, зөвшөөрлийн бичиг аваад Дархан бээлийн хошуунд очмогц лхарамба Шаравтай танилцан, улмаар Батхаалгын сүм дээр суурьшжээ. Батхаалганд байхдаа Сөнөд ван болон Япончуудтай ойр дотно харилцан хурал номын ажил эрхлэн амьдарч эхэлсэн байна.

1932 оны 6 дугаар сарын 28-нд Бээжин хотноо сойвон Гэндэнтэй очиж, Банчин Богдтой уулзан мөргөж, түүний хамт Нанжин хотноо болох хуралд очиж, Халхын тухай асуудал хэлэлцэх төлөөлөгчөөр сонгогдон, тэдний итгэлийг олж, үүргээ биелүүлэх ажилд орж эхэлсэн байна.

1934 онд Япончууд Шилийн голд орж ирэхэд Дилав хутагт Өвөр Монголын тэргүүн ноён Дэмчигдонров ванг түшиглэн Монголын Засгийн явдлын зөвлөлд орж, улс төрийн үйл ажиллагаанд оролцон Японы цэргийн эрхтнүүдтэй уулзаж, дотно харилцаж, Хятад, Өвөр Монголын аль нутагт дураар зорчих тамга бүхий эрхийн бичигтэй болжээ. Улмаар Нанжингийн засгийн газрын хууль байгуулах хорооны тэргүүлэгч, Банчин Богдын яамны Монгол хэргийн эрхлэгчээр томилогдон ажиллажээ.

1939 онд тэрээр Чунцин хотноо суурьшсан бөгөөд мөн онд Япончууд Баруун Сөнөдийн нутаг Бүтэмжийн говьд нутаглаж байсан 1932 онд дүрвэн гарсан Ганжуурваа хувилгааны зуун өрх айл, Дархан бээлийн хошуугаар нутаглаж байсан Очирдарь хувилгааны ная гаруй өрх айл, Дунд гүний хошууны Хүрд Хар-Усаар нутаглаж байсан хорь гаруй айлыг цуглуулан 1941 онд “Дилавын хошуу” гэгчийг байгуулж, даргаар нь Намсрайг томилсон байна. Япон, Хятадын зүгээс Дилав хутагтын нэр нөлөөг ашиглан халхын оргодлуудаар хошуу байгуулсан нь тус улсын эсрэг тагнуулын бааз суурь болгон ашиглах нөхцлийг бүрдүүлэх зорилготой байсан бөгөөд Дилав хутагт тухайн хошуунд удаан суурьшаагүй байна.

1938 оноос эхлэн Дилав хутагт Дотоодыг Хамгаалах Газраас үндсэндээ холбоогоо таслан хөндийрч, Хятадын гүн тийш амьдран суух болжээ. Түүний дэргэд болон түүнтэй харилцаа холбоо барьж байсан зарим мэдээлэгч, тагнуулчид түүнийг урвасан, өөрсдийг нь элдвээр сэжиглэсэн, Япон, Америкийн тусгай албанд элсэгдэн ажиллах болсон гэх мэтийн утга зөрүүтэй мэдээг Дотоодын Хамгаалах Газарт өгч байжээ. Мөн Дилав хутагтыг дагалдан явсан хүмүүс түүний хувийн амьдрал болон шашны асуудалд нь оролцож, зааж зааварлах болсон, “Гүн” нэрээр ажилласан мэдээлэгч нууцаа задруулсан, 1937-1939 онд Монголд их хэлмэгдүүлэлт болсон зэрэг нь Дотоодыг Хамгаалах Газраас хөндийрөх шалтгаан болсон бололтой.

Түүнчлэн түүнд үүрэг даалгавар өгч явуулсан хүмүүс 1937-1939 онд хэлмэгдэж үгүй болсон, түүний тагнуулын ажлаар явсан үнэн шалтгааныг мэдэх хүнгүй болж, анхны “оргодол” хэмээх нэр нь туйлын үнэн болж хувирсан зэрэг ээдрээт нөхцөл шалтгааны улмаас эх орондоо эргэж ирэх боломжгүй болсон байна.

Дилав хутагтыг түшиглүүлэн суурьшуулах, түүнтэй холбоо бариулахаар хүмүүсийг нэг биш удаа явуулж байсан боловч ямар ч үр дүнд хүрээгүй бөгөөд харин нэг удаа холбоо бариулахаар очсон хүн Японы тусгай албанд баригдсаныг суллуулан буцах боломжийг нь бүрдүүлэн өгч байжээ.

Япончууд 1942 онд Дилав хутагтыг Түвдэд явуулж, 9 дүгээр Богдыг тодруулах ажилд ашиглахаар төлөвлөсөн байна. Түүнийг Гонконгд очиход Английн тагнуулынхан мэдэж, Гоминьданыханд мэдэгдсэнээр Чунцинд мэхлэн аваачжээ. Тэнд очоод Гоминьданы Засгийн газарт зөвлөхөөр ажиллаж байсан хуучин танил О.Латтимортой хамт сууж, Гоминьданы улс төрийн зөвлөлийн зөвлөхөөр ажиллах болжээ. Ийнхүү тэрээр Гоминьданы Засгийн газраас зөвшөөрөл авч, 9 дүгээр Богдыг тодруулах ажлаа үргэлжлүүлэхээр Түвдэд очсон боловч төдийлөн идэвх гаргалгүй Өвөр Монголд буцаж ирсэн байна. Дэмчигдонров ван 1942 оны сүүлийн хагасаас өөрийн гурав дахь хүү Очирбатыг Жибзундамба хутагтын хувилгаан болгохыг Далай ламаар хүлээн зөвшөөрүүлэхийн тулд Дилав хутагтад 70 мянган юань өгч, Лхаст явуулахаар шийдсэн байна. Дилав хутагт энэ мөнгийг Бээжинд суугаа Английн Элчин сайдын яамаар дамжуулж, Түвд рүү гуйвуулаад өөрөө Чуулалт хаалгаас гарч, Хөх хот, Бугат Хөхнуураар дамжин Түвдийн нийслэл Лхаст очжээ. Ингээд Түвдэд хэдэн жил ажилласан боловч үр дүнд хүрээгүй тул Чунцинд дахин буцан ирж, дахин Чан Кайшигийн дэргэд ажиллах болжээ.

1949 оны 3 дугаар сард Америкийн эрдэмтэн профессор О.Латтиморийн тусламжтайгаар Америкт очиж, Балтимор хот дахь Жон Хопкинсийн Их Сургуулийн Гадаад хэлний салбарт зөвлөх багшаар ажиллаж байгаад 1950-1952 онд цагаач халимагуудтай хамтран Нью-Жерси мужид Грийвүүд Акридэд буддын шашны анхны сүмийг байгуулагдахад ширээт ламаар залагджээ. Үүнээс хойш Дилав хутагт нь тус сүмд шашны ажил эрхлэхийн зэрэгцээ өөрийн улс төрийн дуртгал намтрын талаар тэмдэглэлүүд бичих болсон байна. Тэрээр 1965 онд АНУ-ын Нью-Йорк хотод нас баржээ.

Түүнийг 1930 онд Б.Эрэгдэндагвын хэрэгт холбогдуулан баривчилж, 2 жилийн тэнсэн харгалзах ялаар шийтгэснийг 1990 оны 5 дугаар сарын 18-нд БНМАУ-ын Дээд Шүүхийн бүгд хурлын 4 дүгээр тогтоолоор хэргийг цагаатгасан байна.

Монгол улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал үүрд хэвээр байгаасай гэсэн бодол, сэтгэл, итгэл Дилав хутагт В.Жамсранжавын сэтгэлээс уяатай байсан нь дамжиггүй юм.

2010.1.21-нд МОНЦАМЭ агентлаг мэдээлснээр бол, Туркийн Амасья хотын музейд, Анатолийн хойгийг захирч байгаад 1297 онд нас барсан Жумадарын\монгол хаан Хүлэгийн ач\ занданшуулсан шарил байна. Мөн тэнд Анатолийг 20 жил захираад 1320 онд тэнгэрт хальсан монгол ноён Ишбугийн шарил буй гэнэ /Посольство Монголии в Турции установило, что в городском музее Амасья хранятся мумии внука хаана Хулэгу Жумудар, который правил Анатолией и умер в 1297 году, а также монгольский ноён Ишбуга, который на протяжении 20 лет правил Анатолией и умер в 1320 году. Эту работу посольство проводит с целью установить наследие, связанное с историей и культурой Монголии в Турции. Посольство выяснило, что кроме мумии, в Музее ценностей исламских тюрков г.Истанбула и во Дворце-музее Топкани хранятся произведение Рашид-ад Дина "Сборник летописей", родословная запись монголов, история Монголии XIII-XIV веков. Г.Батцэцэг