BBC: Хятадын түүхийг мэдье гэвэл Хубилай хааныг судлах хэрэгтэй

Хүн төрөлхтний түүхэнд дэлхий дахинаа алдаршин үлдсэн түүхийн дурсгалт хэдхэн агуу байгууламж байдгийн нэг нь хятадын их цагаан хэрэм юм.

Энэхүү агуу байгууламжийг чухамдаа ямар шалтгаанаар барьж байгуулсныг сөхөн сийрүүлбээс өөр гаргалгаа ч гарах тал бий.

Энэ тухай “BBC” агентлагийн цахим хуудаснаа томоохон нийтлэл гаргасан байна. Үүнийг эх хэл дээрээ сийрүүлэн уншигч танд хүргэе.

Олон зууны түүхийн тоосонд дарагдсан ч өнөө хэр хүч нөлөөгөө алдалгүй дэлхий дахинд дуурсагдсаар байгаа Монголын эзэнт гүрнийг байгуулсан Чингис хааны удам Хубилай хааны  тухай түүхийн сурвалжит олон бичээс байдгаас сөхөн тэмдэглэж байна.

Дэлхийн талыг эзэлж нэгэн туурган дор тогтоон барьж байсан XIII зууны зэрлэг хэмээх тодотголтой үлдсэн Монголын эзэнт гүрний тухай мэдэхгүй хүн цөөхөн биз ээ.

Тал нутгаас урган гарч дэлхийг байлдан дагуулж чадсан  үндэстэн одоог хэр нь оршин тогтносоор байгаа.

Тэртээ 1227 онд Чингис хаан насан эцэслэсэн. Түүнээс өмнө тэрээр номхон далайгаас европ хүртэл өргөн уудам газар нутгийг эзлэн өөрийн хүүхдүүддээ эзэмшил болгон хуваан өгсөн байдаг.

Түүнээс хойш Тулуйн хүү Хубилай энэ эзэнт гүрнийг өргөжүүлэн, газар нутгийг нь улам тэлж, бадраасан нь түүхэнд тодоор тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг.

Хубилай хаан төрийн эрхийг барих болсноор өвөг эцэг Чингис хаан, Өгөдэй хааны гүйцээж амжаагүй их хэргийг дуусгахаар сэтгэл шулуудан Хятадын Сүн улсыг дайлаар  морджээ.

Улмаар агуу тулалдаануудын дараа Сүн улсыг сөхрүүлэн улсынхаа нийслэлийг байгуулан Бээжин хэмээн нэрлэж байлаа.

Хятадын Сүн улс тэр үед аль хэдийнэ бүрэлдэн тогтоод нэгэн мянган жилийг үдсэн их гүрэн байсан юм. Сүн улс Хубилай хааныг яагаад өөртөө татав. Энэ асуулт түүхчдийн сонирхлыг өдгөөг хүртэл татсаар ирсэн.

Ромын хүчирхэг эзэнт гүрэн хэдэн зууны турш эрхшээлдээ оруулж чадаагүй дэлхийн талыг монголчууд нэгэн жарны дотор эзлэн, улмаар бүхэл бүтэн мянган жил оршсоор ирсэн Сүн улсыг эзлэн түрэмгийлсэн нь санаанд оромгүй хувьсал байсан хэмээн “Хубилай Хаан” номын зохиолч Жон Мен номдоо дурдсан байдаг.

Харин Хонконгийн их сургуулийн түүхч Шун Зоу монголчуудын талаар “Хятад үндэстэн бол өөрийн соёл иргэншлийг бий болгосон. Хятадын түүхтэй дэлхийн соёл иргэншлийн түүх  нягт холбоотой. Энэ түүхийг зэрлэгүүдийн түүхээс ч харж болно. Зэрлэгүүд бол хүн, гэхдээ хятад хүмүүс биш, тэд хүн хэдий ч маш балмад цус нь буцламтгай зэрлэгүүд” хэмээн нэгэн номдоо бурангуйгаар тэмдэглэсэн байдаг.



Түүхийн сурвалжуудад монголчууд…

Хятадын түүхийн эх сурвалжид монголчуудыг зэрлэгүүд, мангасууд хэмээн бичжээ. Энэ нь нэгэн төрлийн амьтан хэмээснээс утга ялгарахгүй гэж хэлж болно.

Мөн түүнчлэн түүхийн сурвалжуудад монгол хүмүүсийн тухайд “Тэд маш өөр царай төрхтэй. Үүнтэйгээ адил асуудлыг шийдэх арга нь ч өөр. Хятадууд тэднийг мэдэж чадаагүй. Юу хийх гэж байгаа, юу санаж сэдэж хэрхэн ямар үйлдэл хийх нь тааварлахын аргагүй” хэмээн бичсэн байна.

Монголчуудын ахуй амьдралын тухайд, тэд бөх барилдаж нааддаг, хоолойгоороо чанга өвөрмөц дуугардаг /хөөмийлөх/ маш удаан тасралтгүйгээр нэг өнгөөс нөгөө өнгөнд шилжин дуулдаг. Түүнчлэн хүчиллэг исгэлэн ундаа ууж, их хэмжээгээр мах иддэг гэжээ.

Харин Хятад хүмүүс бол тэднээс хамаагүй өөр бөгөөд нийгмийн ялгаатай язгууртан, ажилчин, ядуус хэмээн ялгардаг цогц нийгэмтэй. Хятадууд гоёмсог торго дурдангаар хувцас хэрэглэлээ хийдэг. Бие биеэ хүндэтгэн урлаг хэмээн ойлголтыг эртнээс бий болгож чадсан хэмээн өгүүлсэн байна. Ингэж түүхийн эх сурвалжуудад хятад, монгол хүмүүсийн хоорондын ялгааг өгүүлсэн ном товхимлууд олон бий.

Сүн улсын хувьд 70 сая хүн амтай, түүнээс дайчлан татсан асар хүчирхэг армитай байсан. Энэ нь Хубилай хааны монгол баатруудаас тоо, хүч чадлаараа бараг 100 дахин их хүчтэй байсан. Гэвч тэд монголчуудад нэлээд хэдэн тулаанд ялагдаж, тэдний сүүдэр дор орсон юм. Монголчуудын цэргийн нууц нь байлдааны өвөрмөц тактик байлаа.

Монголын эзэнт гүрэн

Хубилай хаан зүүн европ руу хийсэн хан хөвгүүдийн аян дайнд ашигласан чавхан бууг Сүн улсын эсрэг дайнд оновчтой ашиглаж чадсан юм. Тэрээр персээс тэр үеийн цэргийн инженерүүд гэж болох дархчуулыг урин авчирч чавхан буунууд хийлгэсэн аж.

Тэдгээр буунууд нь 100 кг-ийн хүнд чулууг 200-300 метрийн тусгалтайгаар шидэх чадалтай бүтээгдсэн байна.

Мөн агаарт нисэх замдаа олон хэсэг бутарч үхлийн зэвсэг болж хувирах шаварт багцалсан сумны зэв бүхий бөмбөлгүүдийг ч бүтээлгэжээ.

Түүнийг шидсэний дараа их тоос манан татаж орчныг харах хязгаар багасдаг бөгөөд Сүн улсын багширсан их цэргүүдэд жигд хүртээмжтэй тусдаг байж.

Шавар нь тоос манан татуулж, харин багцалсан сумны зэв бүгд шахуу хятадын цэргүүдийн биед зоогддог байсан.

Энэ зэвсгийн эсрэг Сүн улсын жанжид цэргээ тархай байрлалд байруулах шаардлагатай байсан ч монгол морьтон баатрууд ийм завдал өгөлгүй тоос манан дундуур дайснаа бүслэн авч тал талаас нь дайрч хиар цохидог байлаа. Ийм тулааны аргаар Хятадын урд мужуудыг ядах юмгүй эзлэн авсан аж.

Тэдгээр эзлэгдсэн газруудад өнөөгийн Хятадын урд нутгийн Юнань, Вьетнам, Бирм, Шинжан зэрэг төв азийн орнууд ч орж  байжээ. Мэдээж хэрэг тэдний дунд өнөөгийн түвд ч мөн орж байв. Эдгээр гайхалтай дайн байлдааны овжин арга, тактикуудыг ашиглан монголчууд асар их бүрэлдэхүүн бүхий цэргийн хүчтэй Сүн улсын армийг дайнд ядах юмгүй ялжээ.



Хубилай хааны ордон

Монголчуудын түүхийг илүү танин мэдэхэд багагүй үүрэг гүйцэтгэсэн хүн бол Италийн худалдаачин Марко Поло. Тэрээр Их хаантай нэлээд ойр дотно танилцаж чадсан гадны цөөхөн хүмүүсийн нэг юм.

Марко Поло Хубилай хааны ордонг тодорхойлохдоо, түүний сууц үл ялиг намхан, таван гарцтай, хаан өөрөө зүүн дээд хэсэгт нь суудаг байсан. Түүний өөрийн орж гардаг хаалга нь сууцны голд байрлах бөгөөд бусад үед тэр хаалгаар хэн ч орж гадраггүй байсан хэмээн тэмдэглэжээ. Ийм төрлийн сууцыг өмнө нь хаана ч харж байгаагүй.

Дээвэр хэсэг нь өндөр бөгөөд саруулхан. Хана нь алт мөнгөөр бүрсэн, эрдэнийн чулуу шигтгэсэн байсан. Дотроо маш саруулхан бөгөөд нэг дор зургаан мянган хүн зэрэг орох багтаамжтай сүрлэг ордон байжээ. Харин шал нь тод улаан шар өнгөтэй, зарим хэсгээрээ ногоон, хөх өнгийн хээтэй гялалзан харагддаг байсан аж. Энэ нь урьд өмнө ямар ч хааны сууж байгаагүй тансаг харш байсан. Үүнээс үзэхэд Хубилай хаан суурин соёлыг шохоорхон эрхэмлэж байсан нь илэрхий хэмээн бичсэн байна.

Өнөөгийн хөгжлийн өндөр төвшинд хүрсэн Бээжин хотыг бий болгосон хүнээр Хубилай хааныг нэрлэдэг. Сүн улсыг мөхөөж өөрийн байгуулсан Юань гүрнийг эзлэн авсан Хятадын нутагт суурьшуулснаар өнөөгийн хятадын суурь тавигдсан юм. Харин үүнийг Хятадууд хожмоо эзлэн сууж өөрсдийн бүтээн босгосон хот, соёл иргэншил хэмээн нэрлэсэн байдаг.

Харин өнөөдөр бол монголчуудын ихэнх хэсэг Хятадын 56 дахь бага ястан болжээ. Түвд, уйгаруудын нэгэн адил. Хятадуудын уламжлал, тэдний түүх нэгэнтээ салахын аргагүй холбогдсон байна. “Зэрлэгүүд Хятадын өв уламжлал, ёс заншлаас суралцан тэдний дотор оршсоор иржээ” хэмээн зохиолч түүхч Шун Зоу бичжээ.



Хубилай хааны цадиг судлаач Жон Мен Хятадын тухай

Эрт цагийн монголчууд хувцсаа зөвхөн бүсээр бүслэж тогтоон өмсөж эдэлдэг байсан. Харин Юань гүрний үед энгэрийн товч хэмээх ойлголт бий болсон аж. Энэ нь өнөөгийн Хятадын үндэсний хувцас болон уламжлан ирсэн байна. Нэг үгээр хэлбэл түүхийн урт хугацааны туршид энэхүү хувцсыг Хятадууд өөриймшүүлэн авч хоцорчээ гэсэн үг.

XV-XVI зууны буюу шинэ үеийн Мин улсын үед дээрх хувцас, өв уламжлал бүхэлдээ хятаджин эргэн ирсэн байна.Түүнчлэн хооллох соёл ч хятаджин, олон нэр төрөл болон хөгжжээ. Үүний нэгэн тод жишээ бол цайны данх юм.

Цай бол Хятадын соёлын чухалд тооцогдох нэгэн зүйл. Энэ нь нэгдмэл байдлыг илэрхийлдэг.

Мин улсын өмнөх үед Хятадад цайны данх гэсэн ойлголт байгаагүй. Харин эдгээр соёлуудыг Хятадууд овжноор ашиглан өөрт нийцүүлэн өөрийн соёл болгон шингээж чадсан гэж үзэж байна.

Таван зуухан жилийн өмнө гэхэд хятадууд унадаг дугуй гэгч энэ зүйлийг тоож ч авч хэлэлцэж байгаагүй. Унадаг дугуйг “гадаад чөтгөр”-үүдийн унаа хэмээдэг байсан нь түүхэнд бичигдэн үлдсэн байна.

Харин унадаг дугуйг нийтийн хэрэглээ болгон бүх нийтээрээ унаж хэрэглэхэд тухайн үеийн гадаад дотоод явж юм үзэж нүд тайлсан жентельмэн хятадууд нөлөөлсөн хэрэг.

Мөн дахин нэгэн баримт сөхвөл өнөөгийн  хөгжлийн оргил болоод буй Хятадууд 50 жилийн өмнө л европ хоолнуудыг амталж эхэлжээ.Энэ нь цаг үеийн хатуу чанд бодлого нийгмийн амьдралтай нь холбоотойнх биз.

1949 оноос Япончуудтай газар нутгийн маргаан дэгдээж, дээрээс нь Тайваньчууд газар нутаг тусгаарлах болсноор гадаад улсуудтай дугтралцах болсон аж. Харин энэ бүх таагүй байдал 1980-аад оноос намжиж Хятадаас гадаад оронд ирэх хүмүүсийн тоо нэмэгдэж тэр хэрээрээ барууны соёлтой танилцаж эхэлсэн түүхтэй.

Дэлхий дахинд алдартай түргэн хоолны сүлжээ МакДональдс ресторан энэ улсад 20 жилийн өмнөөс танигдаж эхэлсэн.

Өнөөдрийн байдлаар Хятадад МакДональдсийн 14 мянган цэг ажиллаж байгаа.Үүнтэй адил гадаад орнуудын бараа бүтээгдэхүүнүүд ч  саяхны танилууд билээ. Япон, Герман машин, цахилгаан бараа европ хувцас эдлэл хэрэглэл зэргийг нэрлэж болохоор байна.



Христофер Колумб Хятадыг зорьсны учир

Хэрэв Хубилай хаан байгаагүй бол тухайн үеийн Хятадууд XIX зуун хүрэх байсан эсэх нь эргэлзээтэй. Их хаан түүхэнд алдаршин нэрээ үлдээж чадсан учраас л түүнийг судлахаар орон орны түүхчид бүхэл бүтэн  эрдэм шинжилгээний баг бүрдүүлэн ажиллаж байна.

Марко Пологийн тэмдэглэн үлдээсэн  түүхийн сурвалжуудад үндэслэн европчууд Азийг тэр дундаа хятадын соёл иргэншлийг судлахаар хүлгийн жолоо залж байсан. Тиймээс ч Христофер Колумб хятадыг судлахаар яваад эргэн ирэх  замдаа Америкийг  нээсэн хэмээдэг. Үүнээс үзэхэд дэлхийн түүх тал газрын Монголчуудыг судлахаас эхлэлтэй ч гэж хэлж болно хэмээн Жон Мен номдоо тодорхой өгүүлжээ.

Хубилай хаан өөрийн төсөөлж байсан мөрөөдлийн гүрнээ байгуулж чадсан. Гэвч тэрээр арлын японыг л эзэлж чадаагүй. Олон  тооны хөлөг онгоц бүтээж арлыг эзлэхээр дайлаар мордсон боловч далайн хар салхинд цохигдон энэ үйлдэл нь бүтэлгүйтсэн билээ.

Энэ бүх  байлдан дагууллын эцэст тэр өтөлж, тамир тэнхээ сульдан өвчилсөн юм. Түүний хаан ширээг залгамжлах хүү нь нас барж, мөн  хайрт хатан нь өөд болсноос хойш төдий л удалгүй 1294 онд Их хаан өөрөө хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн юм. Харин түүний цогцлоон байгуулсан эзэнт гүрний нэр сүр, түүх өнөөг хэр мөнх оршсоор байгаа билээ.

Их хааны насан эцэслэснээс хойш 80 жилийн дараа Юань гүрэнд дотоодын зөрчил, бослого самуунд автан нуран унах суурь нь тавигдаж эхэлжээ. Хятадын түүхийг бүрэн мэдэхийн тулд Хубилай хааныг бүрэн судлах ёстой хэмээн “Хубилай хаан” номын зохиолч түүх судлаач Жон Мен өгүүлжээ…

Орчуулсан Э.Мөнхнасан

Бүрхэг шөнийн тэргэл санар

Монгол хэл, бичиг соёл бага, дунд, дээд боловсрол олж буй хүн бүхэн Д.Нацагдоржоор хэсэг хэсэг өвчилдөг. Анх Цагаан толгой үзэж төгссөний дараа ”Хэнз хурга”, дунд сургуульд ”Миний нутаг” шүлгээр, их сургуулийн нэгдүгээр курст ”Харанхуй хад” өгүүлэгийн задаргаагаар... гэхчлэн. Ганцхан бид ч тэгдэг юм биш юм билээ. Нэг өвөр монгол найз минь хэлж байсан юм. “Өмнө зүгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд... гэж миний төрсөн Тэнгэр элс, миний цөлөгдсөн Бадайн жаран элсийг хэлж байгаа, багтаж байгаа гэж боддог. Бахардаж сөхрөөд энэ шүлгийг уншихад булчин шөрмөс минь чангарч, зориг зүрх минь эрчлэгдэж байсан. Энэ шүлгийн ид шидээр соёлын хувьсгал, шорон, цөллөгийг давж гарсан...” гэж. Ер бусын дотоод эрч хүч, хайр нигүүлсэл, түүх гэрэлтсэн шүлэг. Найрагчийн ийм их хайрыг ямар азтай бүсгүй амссан бол гэх бодол аандаа төрнө. Социалист реализмийг цогтой хамгаалагч уран зохиол судлаачид их найрагчийн гэргий Дамдины Пагмадулам руу өнөөг хүртэл шороо цацсаар байгааг гайхавч барагдахгүй. Ямар их үзэн ядалт, үгүйсгэл, үл тоомсорлол вэ л гэж халагламаар.

Д.Нацагдорж, Д.Пагмадулам

Яг л ийм л учирлалаар найруулагч Баатарын Бадрал Пахгмадуламын тухай киногоо ”Бүрхэг шөнийн тэргэл саран” хэмээн нэрийдсэн биз. Тэдний амьдралын хөшигний цаадхи бүх нууцыг дэлбэ татан харвал энхрий охин, эхнэрийнхээ төлөө өөрийгөө зольж, өөрийнхөөрөө дуусч байгаа эр хүний дүр зураг харагддаг. Гай зовлон ганц түүгээр дуусалгүй эхнэр Пагмадуламыг нь харанхуй руу шидэж, төрсөн охин нь эцэг эхээрээ овоглож, тэднээрээ хайрлуулж, толгойг нь түшиж чадалгүй, айж хулмаганаж, судлаач нэртэй туршуулуудад ээрүүлж өнгөрсөн амьдрал... Ёстой нөгөө ”Тунгалаг тамир” кинонд “Хорвоо чи хүний зовлонд цадах болоогүй юу” гэж халаглан харуусч дуун алддаг шиг. БҮРХЭГ ШӨНӨ л дөө. Сар ч үгүй, од ч үгүй яг ийм л шөнө байсан байх...


Пагмадуламын намтар дахь үнэн ба худлуудыг хооронд нь хэрэлдүүлье.

Худал: Нацагдорж орос эхнэртэй, орос охинтой байсан... (Ю.Цэдэнбал нарын зэрэг орос эхнэртэй зүтгэлтнүүдийг нийгэмд эерэг харагдуулах хуучин цагийн пиарчид. Тэр бүү хэл түүний орос охиныг Монголд авчирсан болоод түүний нэрээр бизнес хийсэн, музейг нь устгаж, архивийг нь самарсан шинэ цагийн пиарчдын л ажил. Ийм увайгүй өчүүхэн шалтгаан гэж бас байдаг аа)

Үнэн: Нацагдорж Пагмадуламтай 1922 онд гэрлэсэн. Охин Цэрэндулам нь 1923 онд мэндэлсэн. Охиныг Пагмадуламын аав Муж Дамдин өргөж авч өсгөсөн. (Энэ хүн мужаан биш язгууртан. Богд хаант Монгол улсын тайж. Муж хэмээх нь түүний овог бөгөөд Эзэн Чингисийн өрлөг жанжин Боорчийн шууд угсааны хүн)

Худал: Пагмадулам хар тамхичин байсан. Ясчин хятадтай суусан... (Бас л өнөөх соцреалистуудын ажил. Ингэж бичсэнийх нь төлөө тэднийг монголын бүх эмэгтэйчүүд эхчүүдийг гутаан доромжилсон ч гэж ялласан ч болно)

Үнэн: Монголын анхны эмэгтэй парламентч. Энэ хуралд Ардын хувьсгалын анхны долоогоос Х.Чойбалсангаас өөр хэн ч сонгогдоогүй гэж бодоход шүү. Манж, хятад, орос, герман хэлтэй. Анх баруунд боловсрол эзэмшиж, Германд суралцсан. Шүлэг бичдэг байсныг нь ч бид нарийн тодорхой мэдэхгүй, бүтээлүүдээс нь үлдэж хоцорсон нь үгүй. Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллагын анхны дарга. Шинэ үндсэн хууль батлалцсан хүнээ ингэж гутааж, муучилж, доромжилж, мартаж манантуулахын учир шалтгаан чухам юунд байсан юм бол? Ингэж болдог шинжлэх ухаан, ийм суртал ёстой нам, засаг, тийм хүндлэлгүй эмэгтэйчүүдийн байгууллага чухам Монголд л байдаг байх. Түүнд зүүсэн шошго “Монгол хүнийг гутаан доромжилж болох хятад хүнтэй суусан монгол хүүхэн” гэх хоч. Харин цаг хугацааны өнөөгийн өндөрлөгөөс дүгнэвэл, зорилго нь аргаа зөвтгөхийн учир хятад байтугай чөтгөртэй суусан ч цагаатгаж болох цаг үе байсныг огоорч боломгүй. Өнөөг хүртэл бид ийм л ойлголттойгоор нүдээ боолгож, чихээ бөглүүлж, хэд хэчнээн ч он жилийг өнгөрөөв. Эвлэрэв. Хүлээв.

Зүүн гараас Д.Пагмадулам, Д.Цэрэндулам, Балжид. 1925

Нэхэн саная. Цаг хугацааны хүчин зүйлтэй нь харгалзуулан дүгнэя. Мөрдлөгө хавчлага, үргэлжийн айдас түгшүүр, тэгээд шорон гяндан... Үртэй хүний гол долоо тасардаг гэдэг дээ. Үр удмаа эсэн мэнд авч үлдэхийн тулд China town-д очиж, хятадтай суусан дүр үзүүлэн, хар тамхи татдаг гэх цуу тарааж, гай зовлон охиноос нь, үрээс нь л холуур өнгөрч байвал юу ч хийхэд бэлэн явсан эх хүний л үйлдлүүд... Пагмадуламын амьдралыг товчхондоо ингээд л дүгнэчихэж болно. Тэр хүн хэзээ, хэрхэн энэ орчлонгоос явсныг хэн ч мэдэхгүй, тэр бүү хэл төрсөн охин нь ч мэддэг гэхэд эргэлзээтэй гэж болохоор.

Гэхдээ л бидний дунд тэр өдрүүдийнх нь тухай багагүй мэдэх түүхэн гэрч үлджээ. Өдгөө 94 настай Ёндонжамцын Цэрэндулам гуай цэргийн ансамблийн бүжигчин, гавъяат жүжигчин. Энэ настан буурал олон жил сэтгэлдээ хадааж явсан үнэн мөнийг Б.Бадрал найруулагчийн кинонд анх удаа хүрнэлээ. Урьд өмнө хаана ч дурсагдаагүй баримтыг дэлгэлээ гээд шагнал, зэмлэлийн аль нь ч ирсэн гэсэн уран бүтээлчид баярлах гомдох нь юу л бол. Нуугдаж, зугтаж, айж, бэтгэрч, ганцаардсан эгэл жирийн монгол эмэгтэйн тухай гунигтаэй дурсамж киноны хамгийн оргил болоод гол тайлал нь болжээ.

Зүүн гараас Д.Пагмадулам, Гэсэржав, орос хэмээх Долгор

Хэлмэгдсэн хүмүүсийг цагаатгалаа, үр хүүхдэд нь төгрөг мөнгө өглөө л гэнэ. Хэдэн халтар төгрөг тэртээх жилүүдийн бүрхэг шөнүүдийн зовлон, шаналалыг тайтгаруулж чадна гэж үү? Цаг наашилж, цас битүүрчихээд байхад нэр төрийг нь сэргээх, үнэн мөнийг нь тогтоохоос зайлсхийж, таг дуугүй, хэлмэгдүүлсэн гайтуулсан хэвээр сууна гэдэг л жинхэнэ гэмт хэрэг санагдана.

Төрийн хошой шагналт Д.Намдаг агсан доктор Ч.Билигсайхан багшид хэлж байжээ. “Бид чинь энэ тухай ярихгүй гээд нэг юман дээр гарын үсэг зураад гараад ирсэн хүмүүс шүү дээ” гэж. Тэгээд, ямар ч асуултанд нь хариулаагүйг бодоход... Тэр чухам ямар бичиг байв?

Пагмадуламыг бид энэ чигээр нь мартчихжээ гээд төсөөлье л дөө. Нацагдоржийн шүлгүүдийн өнөөх эрчимлэг, энэрэнгүй, түүхэн шинжүүд нь хэвээрээ байх л байх. Гэхдээ л түүний амьдралын түүхийг үнэнээр нь мэдсэн хүний өрөвдөх, гэмших, хайрлах давхар давхар мэдрэмжүүдээр дутах нь гарцаагүй. Үүнийг л авъяаслаг найруулагч Б.Бадрал ТЭРГЭЛ САРГҮЙ БҮРХЭГ ШӨНӨ болгож харсан байх юм.

Зүүн гараас Д.Цэнд-Аюуш, З.Гүндсамбуу (Магсар хурцын гэргий), Д.Пагмадулам

Үнэмшил, өөриймшил хоёроор хомсдсон өнөө үеийнхэнд хандахад, залруулаагүй алдаа л жинхэнэ алдаа гэдэг биш үү. Бид Пагмадулам, Цэрэндулам нарыг цагаатгая. Тал бүрт тарсан энэ гэр бүлийнхнийг түүхэнд нэг гэрт оруулж, элэг бүтэн болгоё. Нацагдоржийнх гэдэг жирийн сайхан айл, Монголын шинэ үеийн сэхээтэн гэр бүл, эрдэмт, билэг төгөлдөр гэргий, зохиолч, яруу найрагч эмэгтэйн тухай үнэн сайхан дурсамжийг хойч үеийнхэндээ үлдээе.

Б.Бадрал найруулагчийн “орчин үеийн домог”-ууд цаашаа үргэлжилнэ гэнэ лээ. Тэртээ 10-аад жилийн өмнө хийгдэж байсан түүний хурц дайчин, баталгаа нотолгоогоор сэхээсэн, үйл явдлын хурц өрнөлтэй жинхэнэ орчин үеийн баримтат киноны цувралуудыг үзэгчид санаж байгаа нь лавтай. Очирбатын Дашбалбар агсныг амьд мэт хийсэн “Шамбалд бичсэн захидал” (2007) кино нь хэдэн жил баримтат киночдийн “аман домог” байлаа. МУИС-ийн бүтээгдхүүн, монгол утга соёл, түүхийн жимээр хөтлөн түүчээлэгч хүрээ хөвгүүн Б.Бадрал, Г.Ням-Очир нар Пагмадуламыг эрж хайгаад, энэ бүтээлээрээ гарцаагүй олжээ.

Бидний амьдрал, түүхэнд дахин ийм “Бүрхэг шөнийн тэргэл саран” бүү тохиолдог, бүсгүйчүүд, хүмүүс бүү хагацан салаг, бүү шаналан тарчлаг гэж залбиръя. Бусдыг нь та Шинжлэх ухааны хялбаршуулсан баримтат кино бүтээгчдийн нийгэмлэгийнхний хийсэн энэ киног дахин үзсэнийхээ дараа дотроо тунгаан бодоорой гэж хэлэх байна. Youtube-ийн энэ холбоос дээр бүтнээрээ байгаа.

Д.ЭНХБОЛДБААТА

Дагуур Монголын Жамцын хүү буюу “Оодогийн чоно”

Дагуур Жамц Хорлоогийнд орж суув

Цаг цагийн аяст сайн, муу янз бүрээр дуудуулж явсан Монгол Улсын Ерөнхий сайд, маршал Х.Чойбалсангийн хувийн амьдралын нэгээхэн хэсгийг уншигч олондоо хүргэе гэж бодлоо. Түүхийн хуудсыг сөхөн үзвэл, Чойбалсангийн эх Хорлоо нь хоёр хүү, хоёр охин төрүүлжээ. Хамгийн том хүү Шарав нь 1885 онд төрөөд 1946 онд Улаанбаатар хотноо нас нөгчжээ. Түүний дараа нь охин Нэрэн нь 1887 онд төрөөд 1944 онд хотод нас баржээ.

Тэднийг нийслэлийн Улиастайн амны адагт  хөдөөлүүлж чулуун хөшөө босгожээ. Гурав дахь хүүхэд нь нялхдаа эндсэн байна. Харин дөрөв дэх отгон хүү нь аргын тооллын 1885 онд буюу, билгийн тооллын 15 дугаар жарны хөхөгчин хонин жил Хэрлэн цагаан талбай хэмээх газар төрсөн нь Чойбалсан ажээ. Маршал Чойбалсанг эцэггүй бутач хүүхэд байсан гэж ярьцгаадаг.

Гэвч түүний эцэг нь хэн болох нь нэгэнт тогтоогджээ. Энэ талаар түүхийн ухааны доктор Бат-Очир судалгааны бүтээлдээ: "Нутгийн хүмүүсийн яриагаар бол Чойбалсанг төрөхөөс хэдэн жилийн өмнө Манжуур дахь Дагуур Монголын газраас Суврагачин отогт цагаачилж ирсэн Жамц гэдэг хүн Хорлоогийнд орж суусан байжээ.
Гэтэл отгийнхон болон хошуу тамгын захиргаа "цагаачин, тэнүүлчин оргонов" хэмээн түүнийг хавчиж гадуурхан нутаг уснаасаа үнэн хэрэгтээ хөөж явуулжээ. Жамц арга буюу тэндээс буруулан зайлж өөрийн тахиж шүтдэг Турагтай уулнаа очиж ан гөрөө хийж ганц биеэр амьдрах болсон байна.


Чойбалсан: Бодоход миний эцэг тэр биз
Гэвч Хорлоо сэтгэл төвдсөнгүй Жамцын хойноос Турагтай уулыг зорин нүүж очоод хоёул нийлэн амьдарсан гэдэг. Удалгүй эв эвдэрч эцэстээ салж сарнихад хүрсэн гэнэ. Чингэхэд Жамц хэлжээ: "Чи хүүхэд олж жирэмсэн болов бололтой. Яг энэ буурин дээр бие шалтгаантай болсон хэрэг. Чиний төрүүлэх үр энэ уулын өлгийд, эхийн хэвлийд олдов.

Чингэхээр эх үр бид гурвын төлөө энд даатгал хийж, шав бумба байгуулъя" хэмээн таван өнгийн том чулуугаар тэмдэг тавьж газрыг сайтар тогтоож нүдэлсэн аж. Хоёр тийшээ салахдаа Хорлоо "Үүнээс хойш чамтай дахин уулзахгүй, царай царайгаа харахгүй" гэж андгай тангараг тавьсан гэдэг юм. Хорлоо отогтоо буцаж ирээд үрээ төрүүлж нярайлахын цагт тулах түших ханьгүй их ядарч зовжээ. Нөгөө Жамц эл учрыг дуулаад нэг өдөр гэнэт хүрээд иржээ.


Хорлоог өргөж тойлж, асарч энэрч байж хүүгээ амар мэнд торүүлжээ" гэжээ. Чойбалсангийн эцэг Жамц хүүдээ Дугар гэж нэр хайрлахыг ламаас хүсэхэд тэрээр зөвшөөрчээ. Жамц ч яваад өгч, тэд дахиад уулзаагүй байна. Тэр үед нутгийнхны нь дунд нэгэн дуу гарчээ.
Дагуур гаралтай Жамц нь
Дагуулах ханьтай болсон шүү
Даамай амраг Хорлоо минь
Дассан сэтгэлээ татна уу даа
гэсэн дууны бадаг байдаг нь олон түмэнд түгэн үлджээ. Дээрх шүлэгт "Сэтгэлээ татах болсон шүү" гэдгийг шүлгийн толгой холбох ёсыг бодож "Дассан сэтгэлээ татна уу даа" гэж өөрчилснийг өршөөнө үү.

Хорлоо Жамцын хойноос байнга сэмхэн санаа тавьж түүнийг нас барсан, хаана хөдөөлүүлснийг мэдэж авчээ. Тэрээр нэгэн удаа Хонхор хужир гэдэг газар хүү Дугарыг (Чойбалсан) дагуулан очоод хүүгээрээ хадаг дэвсүүлж, зул асаан, арц уугиулан, уйлан хайлж байжээ. Гэвч энэ явдлыг эх нь хүүдээ хэлж тайлбарлаагүйгээс Чойбалсан өөрийгөө бутач гэж бодсоор иржээ. Чойбалсан бүр сүүлд 1942 онд бичсэн өөрийн намтартаа:

"...Би эцгийг мэдэхгүй бөгөөд таних ч үгүй болой. Орос ёсоор хэлбэл би эмэгтэй ард Хорлоогоос хууль бусаар төрсөн хүү мөн болой. Миний эх бол өөрийн ах дүү хоёрын хамт амьдарч, ханилсан эргүй, миний бие ба мөн бас гурван хүүхдийн хамт байсан нь миний санаанд байна" гэж бичжээ. Тэрээр "Миний эх намайг бөгөөд нэгэн хүүрийн газар хүндэтгэл хийлгэж өөрөө их уйлж байсан билээ. Бодоход миний эцэг тэр биз ээ" гэж гэргий Гүндэгмаадаа хожим ярьж байсан гэдэг.

Хорлоо хүүгээ эх барьж авсан эмгэн Дэлгэрэхэд түр үрчлүүлж гурван нас хүрмэгц буцаан авч, төрсөн дүү Нэрэндээ өргүүлжээ. Дугарыг долоон настайгаас нь түвд ном үзүүлж, есөн настайд нь нийслэл хүрээнээ дагуулан ирж Богдод мөргүүлсэн байна. Чойбалсан багадаа их дүрсгүй хүүхэд байсан тул "Оодогийн чоно" хэмээх хочтой явжээ. Тэрээр хийдэд хүргэгдэж, тэнд сахил санваар хүртэж Чойбалсан нэртэй болжээ.

Цэл залуу Чойбалсан хүрээний ганган хүүхнүүдийн нэг Бортолгойтой танилцан гэр бүл болжээ. Хууччуудийн ярианаас сонсоход Чойбалсан нь Бортолгойгийн гэрт орж суужээ. Бортолгой нь одоогийн Төв аймгийн нутагт хөдөө аж төрж байгаад хүрээнд ирж суурьшсан байна. Тэрээр үйлд сайн, угийн уран хүн тул Богд гэгээний оёдолчны ажилд орж муугүй амьдарч байжээ.

Бортолгой нь өөрөө их шүтлэгтэй хүн байсан тул гэрийнхээ ханаар дүүрэн бурхан ном ордог байжээ. Чойбалсангийн өөрийн бичсэнээр "Бид хоёр халуун эв найрамдалтайгаар хоёр биед хань нөхөр бололцон амьдарч хүмүүжиж явсан нь үнэхээр учир ялгавартай холбоо бүхий байсан" гэжээ.
Чойбалсан 1929 оны нэгдүгээр сард, хувийн хашаа байшингаа намын санд сайн дураар хандивлан, түүний шан харамжаар бусдад тавьсан өрөө төлж, өөрөө албаны орон сууцанд суух тухай Намын төв хороонд өргөдөл гаргаж байжээ.

Энэ үед Чойбалсан жүжигчин хүүхэн Дэвээтэй эр эмийн холбоотой болжээ. Тэр үед Чойбалсан нам төрийн өндөр алба, хашаагүй сэтгэл санааны гутралтай, хааяа ууж татахаас ч буцахгүй хэцүү үе байсан гэдэг. Дээрх явдлыг эхнэр Бортолгой мэдсэн ч Чойбалсан хаяж орхиж явсангүй. Чойбалсан хэдийгээр болохгүй бүтэхгүй явдал гаргасан ч Бортолгойн үгнээс гаждаггүй байсан аж.


Дулам даханг зүгээр өнгөрөөжээ
"Шинэ эргэлтийн бодлого" ид эрчээ авч байсан 1935 онд Еронхий сайд Гэндэнгийн санал, Сталины зөвшөөрснөөр Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогчоор томилогдсоны дараа Бортолгойгоос албан ёсоор салж, өрх тусгаарлажээ. Гэр бүл салахыг Чойбалсан биш. Бортолгой өөрөө санаачилсан гэдэг юм. Бортолгой хэлэхдээ "Чойбалсан чи бол нам төрийн өндөр хариуцлагатай албан үүрэг хүлээсэн хүн.

Над мэтийн шашин мөргөлд автагдсан энгийн дорд хүүхнээр юу хийх вэ? Үзэл бодол таарахгүй бол чи бид хоёрын хэн хэнд нь сэтгэлийн зовлон, Би чамайг нэг жирийн сайн эмэгтэйтэй танилцуулъя" хэмээн Б.Гүндэгмаатай танилцуулсан гэдэг. 1935 оны дөрөвдүгээр сарын 29-нд Улаанбаатар хотын дөрөвдүгээр хорооны тавдугаар хорины захиргаанд гаргасан Чойбалсангийн гурван өргөдөл одоо улсын архивт байна.

Тэрхүү өргөдөлд "эр эм болж 14 жилийн нүүр үзсэн Бортолгойгоос бүр мөсөн тусгаарлан салж, аж төрөхөөр санал нийлэлцсэн" гэсэн байна. Чойбалсан өргөдөлдөө "Миний бие чадал бүхий цагт түүний биеийг (Бортолгойг) хэзээ ч харж харгалзах ба тусалж тэтгэж явахаа" илэрхийлсэн байна Чойбалсан хэдийгээр өрх тусгаарласан ч Бортолгойг насан эцэс болтол ямагт харж хандаж явжээ.


Чойбалсан салахдаа, өөрийн өмссөн хувцас, бичиг дэвтэр буу зэвсгээ аваад, үлдсэн хашаа байшин, бүрэн тавилгатай гэр, бусад хогшил хөрөнгийг Бортолгойд өгчээ. Үүний зэрэгцээ хот хөдөө явахад буюу өөрийн хөрөнгө болгож эдэлж хэрэглэхэд нь зориулж "ГАЗ" маркийн суудлын машин нэгийг өмч болгон өгсөн байна. Энэ бүхнийг нотлох баримтыг гурван хувь болгосны нэгийг Улаанбаатар хотын захиргаанд явуулж хадгалуулжээ.


Бортолгойд “Газ” маркийг машин хувьд нь өгчээ
Бортолгой одоогийн "Ногоон нуур"-ын баруун өмнө Хятадын долоо, найман гудамжны хавьд суудаг байжээ. Чойбалсан Бортолгойг байнга эргэж бэлэг сэлттэй очихын зэрэгцээ өөрийн бие хамгаалагч болон таних хүмүүсээр дамжуулан "Маршалын хувийн фонд"-оос эд мөнгө явуулдаг байжээ. Бортолгой нь Чойбалсангаас салаад Дулам Дахан хэмээх түвд хүнтэй ханилсан байна.

Хэлмэгдүүлэлтийн үед Монголд байсан түвдүүд бараг бүгд баригдахад Дулам Дахан зүгээр өнгөрсөн гэдэг. Мөн Бортолгойг өвдөөд бие нь муу байхад Эрхүү хотоос тусгай эмч дуудуулан үзүүлж байжээ. Чойбалсан хуучин эхнэрийнхээ танилцуулсан Гүндэгмаатай 1935 онд гэр бүл болсон байна. Гүндэгмаатай гэр бүл болсны дараа түүний ажил амьдрал нь их л өөдрөг явж иржээ.

1935 онд БНМАУ- ын Ерөнхий сайдын нэгдүгээр орлогч сайдаар томилогдсоны дараа Улсын маршал (өрлөг жанжин) цолоор шагнагдаж, 1936 онд шинээр байгуулагдсан Дотоод явдлын яамны сайд, мөн Гадаад явдлын яамны сайд, 1937 онд Цэргийн яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин, 1939 онд БНМАУ-ын сайд нарийн зөвлөлийн Ерөнхий сайдаар томилогджээ. Чойбалсан сууж байсан болон хоёр дахь эхнэрийн алинаас нь ч өөрийн гэх хүүхэдгүй байв. Харин Гүндэгмаатай суугаад хүү Нэргүй, дараа нь охин Сувдыг өргөж авсан байна.



Ханд: Маршал шар будаатай хярамцаг хүртэл иддэг байсан
Чойбалсан орос, монгол тогоочтой тэднээр бүхэл мах чануулж идэх дуртай, хутга барихдаа солгой, шампани дарс уудаг байжээ. Маршалын байрны цэвэрлэгч Ханд өгүүлэхдээ: "Тэрээр хөдөлж аяглахаас эхлээд хоол унд нь хүртэл жирийн биднийхтэй адил их энгийн ер нь хуучны хүн. Сүүтэй цайнд дуртай, ааруул, ээзгий цайнд хийж ууна. Шар будаатай хярамцаг хүртэл иднэ. Ясыг жигтэйхэн сайхан мөлжинө.

Нэг өдөр гал тогоонд орж ирлээ. Хэн нь ч юм нэг чөмөгний яс дутуухан мөлжөөд зуухны тосгуур руу хаяж орхиж. Түүнийг хараад "Үгүй та минь үүнийг хараач. Хэн нь ингэж цамаан загнадаг байна аа. Монгол Улс малаа 200 сая болгоно гэж байдаг. Гэтэл Маршалынх хог дээрээ мөлжүүртэй чөмөгний яс хаяж байдаг. Ядаж чөмгийг нь ташиж иддэг байгаа даа. Хүн амьтан харвал юу гэх билээ" гэж бүр үнэн сэтгэлээсээ дургүйцэж байсныг мартдаггүй юм" гэжээ