Хүмүүний СҮЙРЭЛ... -пост-постмодернист бодрол-

С.Дулам
Энэхүү зурвас бодролыг уншигчдад эхнээс нь анхааруулахад яг одоо дэлхий дахинд болон манай оронд болж буй үйл явцыг анзааран ажигласнаа та бүхэнтэй хуваалцаж, санал бодлоо солилцох гэснээс биш зөв буруу, сайн муу гэсэн үнэлэлт яаран өгөх зорилгогүй гэдгээ цохон тэмдэглэмээр байна. Сүүлийн үест Хүмүүний төгсгөл болж буй мэт үргэлж санагдах боллоо... Сансарт солир харвах ч яах вэ, бидний дотор талд нэгэн их эрхэм чухаг амьд ертөнц мөхөж буй мэт мэдрэмж төрөөд байдаг болчихлоо. Гэвч юуны өмнө “Хүн” (Хүн дүрст) , “Хүмүүн” хоёрын ялгаа юу вэ? Ер нь ялгаа бий юү, үгүй юү гэдэг асуулт байна. Англи хэлний хүмүүн төрөлхтнийг тэмдэглэдэг “human, human being” хэмээх үгс (латин хэлний homo ч гэсэн) дуудлагын хувьд [‘hjumən] гээд л монгол хэлний “хүмүүн” [kumǖn]-тэй яагаад ийм ойр төстэй байдаг юм бол?

Энэтхэг-Европын хэл, алтай язгуурын хэлний хоёр ондоон үгс ийн төрөлсөх ямар учир байна вэ? Тохиолдлын хэрэг үү, эсвэл эрт язгуурын нэгэн улбаа байна уу гэсэн сониучхан бодол төрдөг өө. Монгол хэлний “Хүмүүн” гэдэг дөрвөн авиалбар, “Хүн” гэдэг гурван авиалбар болоод ирэхлээрээ утгын ялгараа илэрхийлэх үү? Монгол хэлний өнөөгийн мэдлэгийн хэрээр хуучин бичлэг дуудлага, шинэ бичлэг дуудлагаас өөр утгын ялгаасаад байх юм нэг их үгүй. Хэдүй тийм боловч бид “Хүмүүн” гэдэг нь бусад сав шимээс ялгарсан амьд төрөлхтний манлай гэсэн утгаар, “Хүн” гэдгийг нь өдөр тутмын аж хэрэглээний утгаар ялган нэрлэж болмоор санагдана.

Чингээд өдгөө цагийн баг идээндээ баригдсан, өдрөөс өдрийн хооронд, шөнөөс шөнийн хооронд залгалдан амь зууж яваа, хамгийн гол нь хүмүүний мөн чанараа юугаар ч арилжихад бэлнийг нь “Хүн” гээд, аж төрөн буй байгаль дэлхийгээ, өөртэйгөө хамт авран чадах аугаа хүчтэн, ухаантан, энэрэхүйн үзэлтэн гэдгээр нь “Хүмүүн” хэмээн цолломоор санагддаг.
Гэтэл бид өнөөдөр “Хүмүүн” биш болоод удаж байна. Байгаль дэлхийгээ, өөрийн бүтээсэн соёл иргэншилтэй хамт булшлан мөхөөх тэр л зүг рүү эргэлт буцалтгүй хурдлаад байна. Түүнийг зогсоох хүч бий эсэхэд эргэлзмээр... Урьд өмнө олж авсан үнэтэй цэнтэй гэсэн бүх зүйлээ алдаж гээгээд хоосон торх шиг юм болчихоод “газрын уруу өнхрөөд” байна. Одоо бидэнд тэр бүхний оронд гагц л үнэт зүйл үлдсэн бөгөөд тэр нь ердөө “Мөнгө” болой. Мөнгө маань хөрвөх чадамжтай эд болохоор гэр, байшин, орд өргөө, эдлэн газар, бүхэл бүтэн арал тив, тэнгэрт нисдэгээс тэнгист хөвдөг зүсэн бүрийн хөлөг уналга болж болно. Эд эрдэнэс, хувцас зүүсгэл ч энүүхэн энд. Мөнгө маань идээ ундааны бүхий л шимд хувилж болно. Одоо цагт бол бие эрхтэн, амь нас, үр хүүхэд болж чадна. Тэгэхлээр мөнгөнөөс өөр юу ч хэрэгтэй юм бэ дээ? Зарим газрын хуулиар бол дургүй хүргэсэн этгээдийг цааш нь харуулчихаад нөхөн төлбөр, барьцааны мөнгө энээ тэрээг өгөөд суллагдаж болно.

Тэгэхээр би амин нас болдог гэж хэлээд байгаа юм. Өнөө цагийн мөнгөтэй хүмүүс ядуу юмуу, мөнгөний гачаалд орсон эмэгтэйн савыг ашиглан нөхрийнхөө үр хөврөлийг суулган өөрөө хүүхэд гаргах гэж зүдрэлгүй үр садаа гаргуулаад авч болно. Тийм болохоор би үр хүүхэд болдог гэж хэлээд байгаа юм. Тэгээд ч эсээс хүн хувилах эсэх тухай бөөн маргаан өрнөж байх шиг. Ингэхлээр чинь өнөөх аугаа Хүмүүний маань хөгжил дэвшлийн туйл нь ийм л зүйлд зорьж тэмүүлж ирсэн хэрэг үү? Би аливаа дэвшил хөгжлийг жадлан эсэргүүцэгч биш ээ. Харин Хүмүүний мөн чанар улам төгөлдөржин сайжрах, хэдий төгс бус боловч төгс төгөлдөрт тэмүүлэгч тийм хөгжил дэвшлийг л талархагч нэгэн.

Гэтэл өнөөдөр Хүмүүн маань зөвхөн хүний дүрсийг л загварчилсан “цөвийн амьтан” болох төгсгөл рүү хурдлаад байх юм. “Цөвийн” гэдэг нь муу юм бүхний шавхруу гэсэн үг л дээ. Мөнгө гэдэг гагцхан л үнэт зүйлтэй юм бол Хүмүүн гэгч одоо нэгэнт омог бардам оршихоо больсон гэсэн үг бөгөөд зүгээр тэмдэг төдийхөн Хүн дүрст нь бол байж байгаа гэсэн үг. Дүрс нь хүн мөн боловч дотоод мөн чанар нь хоосорсон гэсэн үг. Тэхлээр энэхүү хоосорсон Хүн дүрст маань “Мөнгө” гэдэг гагц л программаар ажилладаг нэгэн төрлийн “махан машин” болно гэсэн үг. Зарим нь ч бүр өөрөө “махны машин” болчихоод бусдыг хэрчин тээрэмдэж байдаг. Мөнгө л байвал түүнд юу ч хайран биш, юун яасан аав ээж, үр хүүхэд, юун яасан хайр дурлал, юун яасан хүний мөс чанар, эд цөм шал балай зүйл... Тэр тусмаа постмодерн нийгмийн хүн маань ийм.
Гүйцэтгэл, үр дүн, борлуулалт, бүтээмж гэсэн мөнгөөр илэрхийлэгддэг тэр зүйл л хэрэгтэй. Үлдсэн нь чөтгөр шулам руугаа тонилцгоовол таарна. Өрнийн ертөнцийн номын дэлгүүрийн тавиурууд дээр гараа элгэндээ эвхээд хоёр тийшээ харсан, ар араараа зүглэсэн ээж охид, эцэг хөвгүүдийн зурагтай ном пиг дүүрэн. Эцэг эх, үр хүүхдийн хоорондын харилцаа маань бие биеэ үзэн ядсан хоёр дайсны харилцаа болчихоод байна. Тэгээд ч хүний амьдралыг янз янзаар үнэлсэн байдгийн дотор япон зохиолч Рюноскэ Акутагавагийн “Хүний амьдрал Шарль Бодлерын шүлгийн гагц мөрийн ч үнэгүй” гэдэг өвөрмөц үнэлэлт байна. Зохиолч, яруу найрагч хүний хувьд болохоор амьдрал ийм л үнэтэй байна гэсэн үг.

Ямар ч нөхцөл байдалд гарах гарцаа олж оршин амьдрах чадвар, тэсвэр хатуужил, зориг самбаа, хэр баргийн өвчин эмгэгийг тэсэн гарч чаддаг эрүүл чийрэг байдал, дархлаа зэрэг олон мянган жилийн шилдэг сайн чанараа гээгээд бие махбодын хувьд хүүршиж, сул доройчуудын бүхэл бүтэн аймаг, бүлэглэл бий болсон байна. Үүнд сүлжээний бизнесийн тусгай лабораторид бүтээн тараасан шинэ төрлийн вирусүүдийг анагаах зориулалттай туршилтаар бий болгосон элдэв эм, тариа, бад, вакцин, антибиотикийн үүрэг үлэмж их билээ. Улмаар дэлхий дэхинд нүүрлэх хүнсний хомсдол, өлсгөлөнгөөр далайлган сүрдүүлж, генийн өөрчлөлт бүхий “шинэ” хүнсний бүтээгдэхүүн “бүтээж”, бүхэл бүтэн үндэстэн угсаатныг газрын хөрснөөс арчих, үр удамгүй болгох эрсдлийг бий болгож байна. Зарим үйлдвэрлэгчид их ашиг олохын төлөөнөө, хүнсний барааныхаа өнгө зүсийг додомдох, амтыг нь гойд болгохын тулд хүний биед хортой химийн бодосоор тордож, хүн амын, тэр дундаа хүүхэд нялхасын эрүүл мэндийг үрэн таран болгож байна. Бусдыг хүндэтгэх хүлээц хүлцэмж, дасан зохицох сэтгэлийн хатамж, бусдын төлөө өөрийгөө золиослох нигүүлсэнгүй чанараа алдаад, элдэв дээдийн шашин суртахуун, үзэл суртал, сүлжээний бизнес, нийтийн соёлд тархиа угаалган, зөвхөн мөнгийг шүтэх эрүүл биш сэтгэлгээнд хэт автагдан, хотжилын стресс, хөгжлийн хурдад бүдэрцгээсэн хагас галзуучууд болцгоон, эсвэл бүр бөөнөөрөө галзуурахын босгон дээр ирцгээгээд байна. Үгүй юмаа гэхэд психотроникийн зэвсэг, сэтгэцэд нөлөөлөх эм бодос, гар утас, компьютер зэрэг хүний өдөр тутмын хэрэглээний элдэв багаж төхөөрөмжийн тусламжтайгаар өөрийн гэх тархи толгойгүй, сэтгэх чадваргүй, сөрөн тэмцэх ямар ч зориг санаагүй, хэн нэгний команд, тушаал хүлээсэн “зомбичууд”, бичгийн мангуунуудын хувь заяа нүүрлээд байна. Сансрын мэдээллийн технологийн ололтоор өдгөө энэ дэлхийд ямар ч нууц зүйл гэж байхаа больсон бөгөөд хүн зөвхөн нууцаа алдаагүй хэмээн хоосон дэмий итгэж амьдрах, эсвэл ямар нэгэн зориулалтаар илрүүлэх хүртэл нь хүлээсхийж амьдрах хоёрхон л зам бий.

Постмодерн нийгэмд эрдэм мэдлэг басхүү үнэн байх албагүй болсон бөгөөд шууд борлодог бүтээгдэхүүн болж байх нь л эрхэм чухал болсон билээ. Манайд л лав эрдэмгүй, бүтээлгүй эрдэмтэд их “моодонд” орж байна. Заримынх нь өмнөөс ичиж нүүр улайхын зовлонг эдэлж амьдрах болж байх шиг. Нэг нөхөр эрдмийн зэрэг хамгаалаад номын хурим хийсэн чинь багын найз нь ажил төрөлтэй байсан юм уу даа баахан оройтож ирж гэнэ. Тэгэхлээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан анд нь “Чи одоо хүнийг эрдэмтэн болчихоод байхад хоцорч ирээд байх даа яадаг юм” энэ тэр гээд үг хаясан чинь цаадах нь мөчөөгөө өгөлгүй “Чи эрдэмтэн л болсон юм байгаа биз, ямар эрдэмтэй болсон юм уу” гээд амыг нь тагласан гэдэг. Тэгэхлээр үнэхээр “эрдэмтэн болох”, эрдэмтэй байх хоёрын хооронд алд дэлэм зөрүү байх шиг байна.

Уламжлалт үнэт зүйл, ёс суртахууны үнэлэмжүүдийг устгаснаас ёс суртахуун нь зөвхөн гадаад өнгөний чимэг зүүлтийн төдий болж, далд цаагуураа ёс суртахуунгүй байдал, эмх замбараагүй бэлгийн харьцаа, хүний нүднээс далд, барим тавим баримтгүй бол яахад ч бэлхэн сэтгэхүй ноёрхож байгаа гэхэд болно. Үүний нэгэн тод жишээ нь, өсвөр залуу насныханд хайр сэтгэл гэдэг юм, балар бүдүүлгийн дурсамж юм уу хөдөөх зах хязаарынхны хөглөлт дурсамж болон хувирсан явдал болно. Үнэнч хайр сэтгэл өнөөдөр Кихот ноёны хөглөлтэй адил зүйл болжээ. Мөнгөний өмнө арчаагаа алдсан, хамаг үнэт зүйлсээ тавиад туучихсан хүнийг харахаар зүрх сэтгэл минь шимшрэх юм даа. Үүний нөгөө талд мөнгө л байвал юуг ч худалдаад авчихаж болно гэсэн хатуу итгэлтэй, төмөржин зүрхтэй, хөрзөн царайтай хүмүүсийн арми жагсаж байна. Мөнгөтэй болгон ийм биш байх л даа, гэхдээ нэлээд нь ийм байгаа гэхэд эргэлзэх зүйл алга. Учир нь мөнгөний Хүмүүнийг эвдлэн сүйтгэх ид хав нь цаглашгүй ажээ.

Энэ бүх муу мундарын эх үүсгэл нь юунаас болсон бэ?

Хүний бүх муу мундарын эх үүсгэл нь түүнд заяамал оршдог муу авьяасын хөрөнгө дээр дэндүү их тоглосноос л үүдэлтэй. Хүмүүнд заяамал байдаг урин, мунхаг, тачаангуй тэргүүлсэн муус хөрөнгөнүүд!. Үүнийг “муусайн хөрөнгөтнүүд” гээд битгий ойлгочихож үзээрэй дээ. “Муус” гэдэг нь муугийн олон тоо, эртний монгол үлгэр домогт эм мангасын нэрийдэл болж байсан, өнөө ч зарим монгол аялгуунд үлдэж хоцорсон үг. “Хөрөнгө” гэдэг нь эд хөрөнгөтэй хамаагүй, харин “таргийн хөрөнгө” гэдэг шиг аливаа үйлтгэлийг анхлан үүсгэгч үр хөврөл гэсэн санаа. Тэгэхлээр ерийн, хэв дундаж байдалтай хүмүүний хэрэглээг гаргавал, хэт их хэрэглээ, хэтэрхий цамаан тансаглал, түүгээр урхидан татах зүсэн зүйлийн урхи мэх, атаа, шунал, хорсол, омог дээрэнгүйг дэвэлгэх, мунхаг авир, мунаг тэчьяадлыг хөөргөх, муу юманд дурлах төрөлх авьяасыг сэрээх урлагийн оронцог, нийтийн соёл энэ бүхэн маань явж явж Хүмүүнийг бүрмөсөн сүйрүүлэх зам руу хөтөлж байгаа юм. Хүмүүн тун цөөхөн үлдээд, одоо хоёр янзын хүн дүрст л элбэг байна. Нэг нь худалдан авагчид, нөгөөх нь худалдуулагсад. Байзаарай, энд би ажил олгогчид, цалинжигсдыг хэлээгүй юм шүү. Хүмүүний мөн чанарыг худалдан авагсад, хүмүүний мөн чанараа бусдад арилжигчдыг хэлээд байна.

Бэлгэдэл төгөлдөр аугаа их хүмүүн төрөлхтөн маань тэмдэг төдийхөн хүн дүрстэн болчихыг өөрийн биеэр үзлээ. Тэмдэг, бэлгэдлийн хооронд тийм их ялгаа байсан юм байна шүү дээ. Одоо тэгээд яахсан билээ, Хүнээс Хүмүүнээ хэрхэн булааж, буцааж авдаг юм билээ? Өнөө Бурхан тэнгэр нь ч хаачсан юм билээ? Эсвэл байдаг ч байсан нэмэргүй гэж экзистенциалистуудын хэлдэг нь үнэн юмсан уу? Үгүй юм бол өнөө Ницшегийн хэлдгээр Бурхан тэнгэр нь өөрөө бурхан болчихоод дураар дургидаг цаг ирээ юү? Тэгвэл одоо бидний буян нүглийг хэн ялгах юм, бузар булайг хэн гэсгээх юм? Хэн харыг нь хагалж, цагааныг нь цатгах юм? Хэн ч байхгүй юм бол энэ амьдрал гэдэг чинь угаасаа л хоосон мунхаг шог байсан юм уу? Эсвэл Бурхан тэнгэртэй тэнгэргүй Хүмүүн бид өөрсдөө л учраа олох ёстой болоод байнаа даа.

Зөвхөн өөрөө, өөрсдөө сайн сайхан байвал үлдсэн нь надад хамаагүй, галав юүлж байсан ч манд падгүй гэдэг мунхаглалаас хамаг юм үүдээд байна. Шуналаа дарж зогсоож чадахгүйгээс муу мундар бүхэн гараад байна. Гараг ертөнцийг эрхшээсэн ч үл цадах, үл ханах шуналын бузраас энэ бүхэн болоод байна. Уг нь нэгэн биед, нэгэн насанд нэг их юмны хэрэггүй сэн, хүн амин зуух боломжийн орох орон, оочих аяга, ор дэр, одоо цагт бол усанд орох онгоц, шүршүүр, унаад явах тэрэг унаа, гайгүй шиг хурдтай компьютер, гар утас байвал л бараг болчих юм. Тэр онгоц шүршүүрийг алтаар хийсэн, өөр юмаар хийсэн нь нэг их ялгаагүй. Тэр унаа нь заавал “Хаммер”, “Лимузин” байх ямар ч албагүй. Байтлаа бид чинь эд бодосыг шүтэгч эрт балрын цалиг шүтлэг (fetishism) рүүгээ эргээд ирж байгаа юм биш биз дээ? Шүтлэг бол шүтлэг, ямар ялгаатай юм? Эсвэл чулуу шүтэхээр муу байдаг, байшин шүтэхээр сайн байдаг юм уу? Байшин чинь хэлбэр оруулчихсан л чулууны овоолго шүү дээ. Лав л миний дэргэдүүр жийп машин, жинсэн өмд шүтдэг хэсэг улс байх юм.

Байгаагаараа сэтгэл ханах гэгч үгүйгээс, дэргэдэхдээ атаархаж, ямар ч аргаар хамаагүй дээгүүр нь гарах гэснээс их юм болж байна. Энэ бол өчүүхэн жижиг сэдлээс үлэмж том гай гамшиг гараад байгааг хэлж байгаа юм л даа. “Байгаагаараа сэтгэл ханах”... гэдэг нь манай өвөг дээдсийн үг л дээ. Энэ үг маань өнөө цагт ямар их цэцэн мэргэн сонсдож байна гээч... Гэтэл нөгөө “идэвхтэй зарчмын” ёсоор чинь болохгүй гээд байгаа. Боломжгүйг болгох гэж хэтэрхийлэн зүтгэснээс их муу юм гардаг шиг байна. Хүн төрөлхтний болон байгаль дэлхийн ирээдүйд ямар гамшиг хөнөөл учрахыг боддоггүйгээс, бодохыг ч хүсдэггүйгээс энэ бүхэн гардаг шиг байна. Хүмүүн үнэхээр ухаантай юм бол, хүмүүн үнэхээр энэрэнгүй юм бол дандаа хорлолгүйг сонгож аж төрдөгсөн бол ийм зүйл хэзээ ч болохгүйсэн дээ. Энэ маань нэг их шинэ юм биш байж мэдэх ч, өнөө цагийн хамгаас эрхэм чухаг юм болоод байна. Өршөөгөөрэй, би баяжихыг, хөрөнгө мөнгөтэй байхыг жигшин зэвүүцэж, үзэн ядаагүй юм шүү, чи мөнгөжихдөө, баяжиж хөрөнгөжихдөө болж өгвөл өрөөл бусдад л хорлолгүй замыг нь сонгооч гэх гээд байна. Өөрийн авьяас чадвар, эрдэм ухаанаар баялгийг бүтээж байгаа хүмүүсийг би чин сэтгэлээс бишрэн талархдаг. Хэдүй ядуу зүдүү ч гэсэн шударгаар хөдөлмөрлөж буй хүмүүсийг би бас хүндлэн хайрлаж, Хүмүүн гэдэг эрхэмсэг цолоор цоллох болно. Тэгэхлээр миний хэлээд байгаа “Хүмүүн гэдэг эрхэм алдар маань албан тушаал, хэргэм зэрэг, удам угсаа, яс үндэс, шашин шүтлэг, англи хэлээр ярьдаг, ярьдаггүй болон эд баялаг, эрх мэдэлтэй ямар ч хамаагүй юм.

Нэгэн цагт өөрийн үйлдсэн аюумшигт гэмт хэргийг далдлан баллахын тулд есөн шидийн заль мэх хэрэглэж байгаад төрийн дээд зиндаанд очсон Хүн дүрст араатад байдаг байхад, үнс тоос зөөдөг, уурын зуухны галч, нүглийн сүүдэр ч үгүй, нүүр нь халтартсан Хүмүүн ч байж болно. Өрсөлдөгчдөө хүмүүн бусын аргаар зайлуулан хөнөөж өндөрлөгт хүрсэн дэлхийн болон аль нэгэн улсын тэргүүн баян Хүн дүрст байдаг байхад таргийн таван ямаанаас өөр өмчгүй, цэвэр ариун үйлс сэтгэлтэй малчин Хүмүүн байж болноо доо. Үүний эсрэг өөрийн авьяас билиг, эрдэм чадлаар асар их баялгийг хураан хуримтлуулаад, хүмүүн төрөлхтний сайн сайхны үйлст түүнийгээ зориулж байдаг аугаа их Хүмүүн байж болдог байхад өөрийн арчаагүйгээс нийгмийн шаар шавхруу болоод зогсохгүй, тэнэмэл бяцхан охиныг өвөртөө оруулах гэхэд нь зөвшөөрсөнгүй гээд унтаагаар нь бензин асгаж шатаасан хүн дүрстийг бид сонсож чих даслаа. Ингэхлээр дээр ярьсан зүйлс Хүмүүн болон хүн дүрстийг ялгахад ямар ч хамаагүй байгаа биз. За тэгээд, бидний Хүмүүн болон хүн дүрстийг үнэлдэг шалгуур маань дэндүү хоцрогдож үжиршсэн байна даа. Ер нь өнөөдөр энэ дэлхий дээр бүх л юм шинэдэж байхад хамгийн их хуучирч ялзарсан юм гэвэл энэ л байх шив дээ. Хүмүүний гоо сайхны үнэлэмж ч гэсэн хэрэг тусаа барлаа. Бүх хүмүүн төрөлхтөн яахлаараа заавал өнөөгийн “Фэйшн ТВ”-ийн үнэлэмжээр гоо сайхныг тодорхойлох ёстой юм. Заавал яагаад өөрийгөө албадан араг яс болгосон, түүнээсээ болоод эрүүл бишийн эмгэг олсон, шатан хөлтэй, салтаа нь онгорхой хүүхнүүдийг гоо сайхан гэж үзэх ёстой юм? Тэгсээр байгаад өнөөгийн охид “анатомийн үзүүлэн” шиг арьсан дээр тохоотой хэлхээ яс болохыг мөрөөдөөд байдаг болчихлоо. Тайландчууд шиг тарган бүсгүйг таалахаа байг гэхэд биедээ тохирсон унаган мах мяраатай, үндэсний хэв төрхөө өвөрмөцөөр хадгалсан бадман бүсгүйчүүд байж яагаад болдоггүй юм. Яагаад заавал өндөр жацтай гээд байгаа юм. Тэгж яривал анагаах ухааны судалгаагаар дунд зэргийн юм уу намхан биетэй бүсгүйчүүд бусдаас илүү эрүүл чийрэг, амьдрах чадвартай, тэсвэр хатуужилтай байдаг гээд байгаа шүү. Энэ Хүмүүний таашаал гэдэг чинь хэдэн ч янз байж болно биз дээ? Гэвч энэ бол энд биш, жичдээ ярих зүйл байх л даа.
Хүмүүний дотоод мөн чанарыг бүрдүүлдэг тэр зүйл маань дөрвөн сая жилийн турш бидэнд төлөвшсөн гээд бодохлоор нэг бодлын өнө урт хугацаа юм шиг атлаа дөрвөн тэрбум жилийн настай анхны амьд эс маань хувьсан хувьссаар хүмүүн гэдэг төрөлхитнийг гаргасан гээд үзэхээр энэ хугацааг бүтэн жил юм хэмээн бодвол дөчин мянган жилийн өмнө үүссэн ухаант хүмүүн Homo Sapiense маань үүсээд ердөө арван тавхан минут л болж байгаа билээ. Бид үүсээд арван тавхан минут л болж байна. Гэтэл бид түүнийг сүүлийн нэг зуун жил буюу нэг минут хүрэхгүй хугацаанд л үндсэнд нь үгүй хийгээд дуусгалаа. Ингэхлээр бидний хүмүүн мөн чанар маань ямар үнэ цэнтэй атлаа ямар хэврэгхэн эд байгаав дээ гэж харамсан халаглахад хүргэх юм. Нэг хүний үхэл ч яахав, ер Хүмүүний төгсгөлөөс л айх шиг болох юм.
2011. 12. 03 Алтан тэвшийн хөндий

Эх сурвалж http://battogtokhg.blogspot.com

Ашигт малтмалын 112 орд илрүүлсэн байна

Эрдэс баялгийн зөвлөлийн мэдээлснээр энэ онд 14 төрлийн ашигт малтмалын 112 орд илрүүлж, бүртгүүлсэн байна.

Үүнээс хамгийн олон нь нүүрсний уурхай бөгөөд жилийн дотор 27 орд илрүүлж, Эрдэс баялгийн зөвлөлд бүртгүүлжээ.

Түүнчлэн алтны 23, төмрийн долоо, зэсийн дөрвөн орд нээж, заримд нь уурхайн үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн гэнэ. Үүнээс гадна уран, ховор металл, өнгөт төмөрлөг, молибден, газрын тос, цайрын ордуудыг ч шинээр бүртгэн авсан байна.

Шинээр илрүүлсэн ордуудын нөөцийг нэгтгэн дүгнэвэл, алт 35 мянга, вольфрам 60 мянга, төмөр 30 сая, нүүрс 8,4 тэрбум тонн болсон аж.

Дэлхийн түүх

2011 оны 12-р сарын 17

-Ертөнцийг захирсан нь-

Дэлхий ертөнц эдүгээг хүртэл тэр аяараа хэний ч өлмий дор сөгдсөн удаагүй. Тэгвэл аль улс газар нутгийнхаа хэмжээгээр хамгийн том буюу дэлхийн хэмжээнд дөхөж очсон юм бол?

Манай гаригийн газрын гадаргын хүн, амьтан суурьших боломжит хэсэг (Антарктидийг оролцуулалгүйгээр) ойролцоогоор 136,433,400 ам дөрвөлжин км талбайг эзэлдэг байна. Харин улс гүрнүүдийн дотроос бүх цаг үеийн хамгийн өргөн уудам нутгийг өөртөө нэгтгэж чадсан орон хэмжээгээрээ дэлхийн гуравны нэгийг эзэлж байжээ. Уншигч та бүхэнд улс төр, эдийн засаг, цэрэг армийн хувьд ялгуусан байлдан дагуулалт хийж газар нутгийн хэмжээгээрээ түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн орнуудыг буурах дарааллаар хүргэж байна.

Үзэл суртлын хувьд улс гүрнүүдийг нэгтгэн авч үзэж доорх жагсаалтад нэмэн оруулсан байна. Бие даасан тусгаар улс болохынх нь хувьд авч үзвэл “Их Монгол” улс газар нутгийн хэмжээгээрээ дэлхийн түүхийн ихэнх жагсаалтад хоёрт бичигддэг. Харин зарим түүхч Монголын эзэнт гүрэн нь(1206-1405) түүхэн дэх хамгийн том, үргэлжилсэн газар нутагтай эзэнт гүрэн байсан гэж үздэг.

Манай өвөг дээдэс хамгийн хүчирхэг үедээ 40 саяас илүү хавтгай дөрвөлжин км газар нутгийг эзэмшиж байжээ. Түүхчид “Британийн эзэнт гүрэн”-ий газар нутгийг Монголоос хамаагүй том байсан хэмээн үзэж түүхэн дэх “хамгийн том эзэнт гүрэн” гэж тэмдэглэсэн байдаг нь дагаар орсон болон хараат овог аймгуудын газар нутгийг оруулаагүй тооцсон байдагтай холбоотой гэж үзэх тал ч байдаг байна.

Дээрх жагсаалтад бүх цаг үеийн дотор тодорхой цаг хугацаанд хүчирхэгжиж газар нутгаа үлэмж хэмжээнд тэлж чадсан улс орнуудыг багтаажээ. Ийм төрлийн жагсаалт нэлээдгүй олон байх боловч өөр өөрийн онцлог, түүхэн баримт бичгийн маргаантай асуудлуудаас үүдэн ондоо байх талтай аж. Ямартай ч энэхүү жагсаалт 47 улс орныг байр эзлүүлсэн байгаагаас бидний өвөг дээдэс Чингис хааны бий болгосон Монголын эзэнт гүрэн гуравдугаарт оржээ. Энд ажиглагдсан бас нэгэн сонирхолтой зүйл нь Монголоор овоглосон олон үндэстэн ястны бүрдүүлсэн улс гүрнүүд уг жагсаалтад багтсан байгаа юм. Хоёроос дээш нэр нь гарсан улс Монголоос өөр байгаагүй нь бидний өвөг эцэг зөвхөн Чингис хаан гэлгүй бүх цаг үеийн туршид ямар агуу сэцэн мэргэн ухаантай байсныг харуулж байгаа хэрэг болов уу.

Нийт 47 улсаас тэр дундаа томоохон гэж үзвэл 37 орноос монгол гаралтай улс найм байна. Гайхаж бишрэм түүх, соёл, үзэсгэлэнт байгальтай Монгол орон өнөөдөр 1,5 сая гаруй ам дөрвөлжин км газар нутагтай бол Чингис хааны ач Хубилай хаан тэртээх XIII зуунд өнөөгийнхөөс 22 дахин том газар нутгийг өөрийн мэдэлдээ захирч байжээ.

Их Британийн хамтын нөхөрлөлийн хаант улс
• Тодорхой цаг хугацаанд эзэлсэн газар нутгийн дээд хэмжээ 1917-1922 он (36,666,630 ам дөрвөлжин км )

• Бүх цаг хугацааны туршид газар нутгийн тэлсэн дээд хэмжээ (39,808,890 ам дөрвөлжин км)

Их Британийн хаант улс нь 1917-1922 оны хооронд асар их хүчирхэгжиж, түүхэнд хэний ч бүтээж чадаагүй агуу гүрнийг бий болгож чаджээ. Бүх цаг хугацааны туршид газар нутгийн хувьд хамгийн том байх үедээ АНУ-ын зүүн тэнгисийн эрэг орчим болон бусад өөртөө нэгтгэсэн бүс нутгийг багтааж байв. Хожим нь задран бутарч, XIX зууны сүүл XX зууны эхэнд дахин өргөжин тэлсэн байна.

Социалист эзэнт гүрэн
• Нийт комминуст үзэл сурталтай орнууд (35,742,000 ам дөрвөлжин км)

• Coциалист орнуудын нэгдэл (25,598,500 ам дөрвөлжин км)

Kоммунист улсууд хэзээ ч нэг удирдагчийн ташуур дор байгаагүй хэдий ч Жозеф Сталин 1948-1953 оны хооронд ЗСБНХУ-ын төрийн удирдлагыг бие даан гартаа барьж байсан юм. Тухайн үед үзэл суртлын дор нэгдсэн эзэнт гүрэн нь Орос тэргүүтэй социалист орнууд болон Хятадаар ахлуулсан зүүн зүгийн орнууд хэмээн хуваагдаж байжээ. Нийт коммунист ертөнцийн орнуудын газар нутгийн хэмжээнд эвсэлд үл нэгдсэн коммунист орнууд болох Ангол, Танзань Лаос багтаагүй болно.

Монголын эзэнт гүрэн
• Монголын нийт газар нутгийн хэмжээ Юань гүрний үед (33 ,152,000 ам дөрвөлжин км)

Монголын эзэнт гүрний ноёрхол 1238-1268 оны хооронд оргил цэгтээ хүрчээ. Зарим түүхэн газрын зургууд Сибир нутгийг бүхэлдээ Монголынх байсан хэмээн тэмдэглэсэн байдаг байна. Гэхдээ үгүй ч байх магадлалтай гэнэ. Нүүдэлчин монголчууд тухайн үед Сибирийн баруун хэсэг дэх үлэмж хэмжээний нутаг руу нэвтэрч чадсан гэдэг.

Гэхдээ Монгол ямар ч цэргээ Якут, Магадан руу илгээгүй бөгөөд Арктикийн бүс нутгийн ойролцоо дөхөж очсон гэх түүхэн баталгаа байдаггүй аж. Ази, Европыг нэгтгэсэн байлдан дагуулалтын энэ үеийг Монголын түүхэн дэх алтан үе гэж үздэг.

Испанийн колонийн эзэнт гүрэн
• Газар нутгийн дээд хэмжээ (19,425,000 ам дөрвөлжин км)

Испани улс нь 1740-1790 оны хооронд хамгийн өргөн уудам газар нутгийг эзэмшиж байжээ. Өмнөд Америкийн тэн хагас, Хойд Америкийн гуравны нэг нь болон Номхон далайн сав газар тухайн үеийн тус улсын мэдэлд байв. Испани Португалын колоничлолын нэгдсэн улс гээд бодоод үзвэл харьцангуй том байх ёстой биш гэж үү хэмээн эргэлзэж байвал үгүй гэнэ.

Тус хоёр улс 1580-1640 оны хооронд нэгэн титмийн дор нэгдсэн хэдий авч, Португал Бразил улсын зөвхөн эрэг хавийн нутаг, зарим өмнөд хэсэг газрыг эзэмшиж байжээ. Тухайн үед Амазоны сав газрыг бүхэлд нь илрүүлээгүй байсан учир тус хэсэг Испанийн газар нутагт багтах үндэслэлгүй. Өмнөд Африкийн хувьд ч Португалийн байлдан дагуулалт дээрхтэй ижил нөхцөл байдалд байжээ.

Оросын холбооны улс
• Газар нутгийн дээд хэмжээ (17,073,280 ам дөрвөлжин км)
Дээр дурьдсанчлан Орос нь холбооны улсуудын нэгтгэгч хүчин буюу социалист ертөнцийн төв цэг байсан билээ. Хэдийгээр тус улсын харьяанд байсан олон улс гүрнүүд салан тусгаарлаж, ганцаараа шахам үлдсэн ч ОХУ өнөөдөр дэлхий дээрх хамгийн том газар нутагтай орон хэвээр байгаа юм.



Фашист дэглэмийн орнууд
• Японы газар нутаг, байлдан дагуулалт (7,417,760)
• Германы газар нутаг, байлдан дагуулалт ( 3,898,000)
• Италийн газар нутаг, байлдан дагуулалт (3,732,341)
• Бусад фашист холбоотон орнууд (646,982 ам дөрвөлжин км)
• Нийт фашист холбоотон орнуудын газар нутгийн хэмжээ ( 15,695,083)

Дэлхийн II дайны үеийн фашист хүчнийхэн нэгдсэн нэг хүний захиргаан дор хэзээ ч байгаагүй билээ. Тэдгээр улсыг тулгуур гурван орон ба жижиг туслагч гүрнүүд хэмээн авч үздэг аж. Үнэн хэрэгтээ зарим нэг жижиг улсын хувьд зөвхөн нэр төдий холбоотой байсан байдаг. Тухайлбал, хоёр орны хоорондох дайсагналд гуравдагч хүчний бага ч гэсэн дэмжлэг, хамгаалалт хэрэг болох нөхцөлд тэдний сунгасан гарыг ашигладаг байж.

Фашизмын дэглэмт гүрнүүдийн хийсэн хамгийн том дайралт бол 1942 оны 8-10 дугаар сарын хооронд Германы арми Сталинградын хаалганд тулан ирж, бүслэлтэндээ байлгах хугацаандаа Египт улс руу дайрч, тус улсын боомт хот болох Александрт 70 км-ээс багагүй зайд дөхөн ирсэн удаатай аж. Харин Японы арми Соломоны арал руу дайрах оролдлого хийсэн хэдий ч АНУ-ын хариу давшилтад Guadalcanal-т бууж ч чадалгүй далай дээр бут цохиулж, багагүй хохирол амссан байдаг.

Уйгур улс
• Газар нутгийн нийт хэмжээ (7,770,000 ам дөрвөлжин км)

Эх захгүй нутгийн эзэн нь болон амьдарч байсан Уйгур улсын газар дэвсгэр Өмнөд Сибир, Монгол, Манжур, Казахстан, Шиньжаны зарим хэсгийг багтааж байжээ.

Уйгурууд (эртний Түрэг хүмүүс) Шиньжаны хэсэг газрыг манай эриний 630 онд Хөх Түргийн салан тусгаарлалтын дараах үе хүртэл захирч байсан түүхтэй. Тэдний ялгуусан байлдан дагуулалтын хүчирхэг үе ойролцоогоор манай эриний 760-795 оны хооронд үргэлжилсэн байдаг. Улмаар тус улс МЭ 850 онд хагаран бутарчээ.




Төмөрийн эзэнт гүрэн
• Газар нутгийн нийт хэмжээ (3,742,550 ам дөрвөлжин км)
Төмөрийн (Доголон Төмөр) эзэнт гүрний үүсэл нь Монголын нүүдэлчин аймаг Барлабаас улбаатай.

Тус улс Трансоксиана (одоогийн Төв Ази), Хорасаны (одоогийн Иран, Афганистан, Узбекстан, Тажикстан)-ы ихэнх хэсгийг эзэмшсэнээр байгуулагдсан түүхтэй. Төмөрийн эзэнт гүрэн 1380-1405 оны хооронд оршин тогтнож байжээ.











Алтан ордны улс (Зүчийн улс)
• Газар нутгийн дээд хэмжээ (тусгаар улс болсны хойно) 3,742,550 ам дөрвөлжин км

• Газар нутгийн дээд хэмжээ (Монголын эзэнт гүрний харьяанд 3,431,750 хавтгай дөрвөлжин км)

Алтан ордны улст баруун монголчууд давамгай байсан бөгөөд Орос, Украины ихэнх газар нутгийг эзэлж улмаар Европ тив рүү нэлээд гүн нэвтэрч чадсан байна. Монголын эзэнт гүрний нэг хэсэг байх үед, салан тусгаарлаж бие даасан статустай оршин тогтнож байх үе хэмээх хоёр өөр газар нутгийн хэмжээтэй байж. Зүчийн улсыг Кипчакын тал нутагт оршин суудаг байсан учир “Кипчакын хаант улс” ч гэж нэрлэдэг байжээ. Тус улсын удаах хаанаар дэлхийд гавьяа нэрээ дуурсгасан Бат хаан тодорсон билээ.

Цагаадайн улс
• Газар нутгийн нийт хэмжээ (3,367,000 ам дөрвөлжин км)
Монголын эзэнт гүрний харьяа орд улс болон 1227 онд байгуулагдсан бөгөөд эзэнт гүрний нэгдмэл байдал үгүй болох хүртэл буюу 1335 оныг дуустал Монголын ноёрхолд байжээ. Үүний дараагаар Цагаадайн улс богино хугацаанд Шиньжань Узбекстаны ихэнх хэсгийг, Казахстан, Киргизстаны газар нутгийн тал орчим хувийг Зүүн ба Баруун ордны улс руу хуваагдахаасаа өмнө захирч байжээ.

Хөх Түрэг
• Газар нутгийн нийт хэмжээ (3,367,000 хавтгай дөрвөлжин км)

Сибир орчимд голчлон суурьшиж байсан орд улс бөгөөд эртний Жу Жан гүрний залгамжлагч юм. Тэд одоогийн Турк ард түмний өвөг билээ. Хөх Түрэг нь V, VI зууны эхэн үе, VII зууны сүүл үе хүртэлх хугацаанд Өмнөд Сибир болон Монголын тал нутгийг захирч байжээ. Улмаар Зүүн ба Баруун орд улс руу салан хуваагдаж хөрш аймгуудын удаа дараагийн дайралтад өртөж хүч чадал нь тарамдсан гэдэг. Харин XI зууны үед хүчирхэгжин дахин гарч ирсэн түүхтэй.

Хүннү гүрэн
• Газар нутгийн нийт хэмжээ (2,849,000 хавтгай дөрвөлжин км)
Хүннү улс Төв Азийн баруун хэсэгт оршин сууж байсан хүчирхэг нөлөө бүхий томоохон овог аймаг байв. Хятадын ард түмэн тэднийг Сүннү хэмээн дууддаг байсан бол энэтхэгчүүд Хуна хүмүүс хэмээн гэдэг байжээ. Хэдийгээр “Хүннү” нэрийг “Нарны хүн” хэмээн утгачилдаг боловч хятадуудын судар бичигт “Хэрцгий боол” гэж бичиж үлдээсэн байдаг байна. Гэвч энэ нь хятадуудын өөрсдийн өгсөн нэр байх магадлалтай аж. Баруун хүннүчүүд IV зуунд Волга мөрөнг гатлан Украинд очиж улмаар Европт суурьшжээ.

Хүннү гүрний хойч Атилла 450-455 оны үед Европыг чичрүүлж байсан түүхтэй. Хүннү гаралтай овог аймгууд ялангуяа урд талын хил орчимдоо нэлээд эмх цэгцгүй байсан бөгөөд Атиллагийн захиргаанд бүрэн нэгдэж чадаагүй тул тэднийг хаант улс гэж дуудахад учир дутагдалтай хэмээн үздэг. Гэсэн хэдий ч Хүннү гүрэн газар нутгаа хүчирхэг Төв Европ тийш хүртэл тэлэн, Балканыг өөрийн эрхшээлдээ оруулж, олон үндэстэн ястны хувь заяаг гартаа атгасан агуу улс байсныг түүх гэрчилдэг билээ.

http://mongolianeconomy.mn/


"Mongolian Economy" сэтгүүлийг та электрон байдлаар бүрэн эхээр нь худалдан авахыг хүсвэл энд дарна уу.

Хубилай хааны флот Хятадын хөлөг онгоц үйлдвэрлэгчээс болж сүйрчээ

Япон руу хоёр ч удаа их цэргээ илгээсэн Хубилай хаа­ны флот хөлөг онгоцыг нь бү­тээсэн хятадуудын бу­руу­гаас болж сүйрсэн гэнэ.1268 онд Хубилай хаан Хятадын хойд хэсэг, Солон­го­сыг эзэлж аваад Японыг эз­лэн түрэмгийлэхээр са­наар­хав. Япончууд түүний хүч чад­лыг үл тоомсорлосон учраас хаан арлын цайз хэрмийг эз­лэхээр бэлтгэж эхэлжээ. Ийнхүү 1274 оны 11 дүгээр сард 40 мянган монгол, хя­тад, солонгос дайчин ач­сан 900 хөлөг онгоц Кюшю ар­лын Хаката тэнгисийн бу­ланд дөхөж ирэв.

Булаан эзлэгчид өдөржин байл­даж, амжилттай давш­саны эцэст шөнө өөрсдийн хө­лөг онгоцон дээр иржээ. Гэ­тэл тэр шөнө далайн хүч­тэй шуурга дэгдэж, хөлөг онгоцны зангуунуудыг нь тас татсан тул монголчууд тэн­гист гарахаас өөр аргагүй бол­сон юм. Далайн шуурга эц­сийн эцэст флотыг тэр чигт нь арчин хаяж, 200 хөлөг он­гоц живж, ердөө 13500 хүн эсэн мэнд үлджээ.

Ийнхүү Хубилай хаан их алдагдал хүлээсэн ч Япон руу хоёр дахиа давшихаар бэлт­гэж эхэлсэн байна. Тэ­рээр 1281 оны хавар Хятад, Со­лонгосын боомтууд дээр тоо томш­гүй олон хөлөг он­гоц бэл­дүүлжээ.

Япончууд ч энэ үеэр гар хумхин суусангүй. Тэд до­лоон жилийн хугацаанд Ха­ката тэнгисийн буланд 2.5 метр өндөр, 20-иод км урт хана босгосон байна.

1281 оны долдугаар са­рын сүүлчээр Монголын эзэнт гүрний дайчид Така­ши­­ма руу халдаж, гол арал бо­лох Кюшю рүү довт­ло­хоор бэлтгэв. Энэ үеэр Япо­ны хаан болон түүний түш­мэ­­дүүд хү­чирхэг эзэнт гү­р­ний армиас хам­гаалж өгө­хийг бурх­даасаа залбиран гуйжээ. Тэдний залбир­лыг бур­­хад ч сонссон бо­лолтой, мон­гол­­чуу­дыг Такашима­гийн ну­таг дэв­с­гэрт наймду­гаар сард орж ирэх үед “ка­миказе” буюу “Бурхны сал­хи” хий­­сэн ирж, бүгдийг сүй­­рүүл­­жээ.

Монголчуудын алдагдлыг түүхчид янз бүрээр үнэлдэг. Гэхдээ олонх нь 4400 хөлөг онгоц сүйрч, 140 мянган хүн тэнгист амиа алдсан гэж үз­дэг байна.

Үүнээс хойш монголчууд Япон руу дахин довтлоогүй юм.

Долоон зууны турш Мон­го­лын флотын үлдэг­дэл Та­ка­шимагийн ойрол­цоох тэн­гисийн ёроолд хөн­дөг­дөл­гүй хадгалагджээ. Япон загасчдын торонд хаа нэгтээ ордог шавар хувин, чулуун аяга, шаазангийн хагархай зэр­гийг эс тооцвол алга бол­сон флотыг огт судлаагүй гэ­хэд болно.

Харин япончууд 1980-аад оноос энэ талаар сонирхож, судал­гааны ажил явуулж эхэлжээ. Японы тэнгисийн ар­хеологич Кенза Хаяашида Хубилай хааны алга болсон флотыг олон жил судалж бай­на.

Тэрбээр Хубилай хаа­ны флотын сүйрэл бурх­ны хүч бай­сан гэдэгт ит­­гэ­дэг­гүй аж. Тиймээс Кен­за гол шалт­гаа­ныг тог­тоо­хоор эргэлт бу­цалтгүй шийд­жээ. Ийнхүү тэрбээр Такаши­магийн ой­рол­­цоох тэнгисийн ёроолд хэ­­дэн сарын турш малталт хийж, 1.5 метр зузаан элсээр ху­чигд­сан үнэт олдворуудыг хи­чээн­гүйлэн гаргаж авснаар су­далгааны ажлаа эхлүүлсэн бай­на.

Тэд хамгийн түрүүнд Ху­билайн флотын хөлөг он­гоцны модон зангууг олов. Үүнээс дээж авч, ургамал суд­лалын лабораторид шинж­лүүлж, гарал үүслийг нь тогтоолгоход Хятадынх гэж гарчээ. Тэгэхээр монголчууд хя­тадуудаар хөлөг онгоцоо хийлгэсэн гэсэн үг. Хятад улс 13 дугаар зуунд дэвшилтэт тех­но­логи ашиглаад хам­гийн бат бэх хөлөг онгоц үйлд­вэр­лэдэг байжээ. Тэд барьсан хө­лөг онгоцнууддаа ус нэвт­рүү­лэхгүйн тулд каучук түрх­дэг байсан бөгөөд төмөр огт ашигладаггүй байв.

Археологич Кенза мөн тэнгисийн ёроолоос бөө­рө­н­хий хэлбэртэй нэгэн зэвсэг ол­сон нь монголчуудын хэ­рэг­лэж байсан тэсрэх бөм­бөг байв. Үүнийг судалж үзэ­хэд дотроо дарь агуулсан бай­жээ. Тиймээс судалгааны ба­гийнхан бөөрөнхий хэлбэртэй олд­ворыг дэлхийн хамгийн анхны тэсрэх төхөөрөмж хэ­мээн нэрлэж байна.

Ийм супер зэвсэгтэй, цэр­гүүд нь алсаас сум тавих чад­вартай учраас Хубилай хаан Японыг эзлэхээр яарч, эр­дэх нь зөв байсан биз. Гэвч тэ­рээр юуны учир тэнгисийн дайнд ялж чадаагүй юм бол?

1281 оны тавдугаар сард 4400 хөлөг онгоц, 140 мян­ган цэрэгтэй, Алахан жанж­наар удирдуулсан цэрэг найм­­дугаар сард Японд дө­хөж ирсэн. Тэд олон хоног да­­лай­гаар аялснаас болж ядарс­наас гадна халдварт өв­чинд нэрвэгдсэн тул эхний дай­­ралтаараа ухарчээ. Ийн­­хүү тэд хүчээ сэлбэхээр хө­лөг онгоц руугаа буцаад, найм­­ду­гаар сарын 19-нд хүч­тэй сал­хинд ор сураггүй бол­сон юм.

Судлаач Кензагийн удирд­­­лаган доорх малт­ла­гын аж­лын үеэр нэгэн сонир­хол­­той ба­римт илэрсэн. Энэ нь сүйрсэн хөлөг онгоцнуу­дын бүх татлага эрэг рүү, зан­гуунууд нь өмнө зүгт харсан байрлалтай бай­жээ. Эндээс тэд хүчтэй сал­хи­наас болж алга болсон гэ­сэн дүг­нэлтэд хүрсэн бай­на. Үү­нийгээ батлахаар тэд сал­­хи­ны судалгааны төвд хан­­даж, 1281 оны найм­ду­гаар сарын 19-ний энэ өдөр байгалийн ямар үзэг­дэл болс­­ныг тогтоолгов. Така­ши­магийн ойролцоох тэнгист ихэвч­лэн 8-10 дугаар сард хүч­­тэй сал­хи дэгддэг. Зарим үед тай­ф­ун хэмээх далайн шуур­га болдог бөгөөд цагт 200 км хурдтай ширүүсч, 10-20 м өн­дөр давалгаа үүсгэ­дэг.

Тэгвэл яг энэ өдөр хүчтэй шуурга болжээ гэж үзвэл тэр олон мянган цэрэг яа­гаад бүг­дээрээ сүйрээгүй, Ала­хан жанжин тэргүүтэй удирд­ла­гууд нь эсэн мэнд үлдсэн байж болох вэ?

Кенза үүнийг зарим цэ­рэг сайн чанарын хөлөг он­­­гоц хэрэглэж байсантай хол­бон тайлбарлаж байна. Тэр­­бээр олдворуудаа судалж үз­­сэ­ний үр дүнд хятадууд за­­рим дарвуулт завь, хөлөг онго­цыг зориуд хааш яаш байд­­­лаар хийсэн болохыг тог­­тоо­жээ. Тухайлбал хөлөг он­­го­цыг тэнгист тогтвортой хө­вөхөд нөлөөлдөг гол зүйл бол шураг тулгуур. Гэтэл хя­тадууд үү­нийг хөдөл­гөөн­тэйгөөр хий­­сэн нь олон хөлөг он­гоц тэн­гист осол­доход нө­лөөл­жээ.

Хя­тадууд ийм он­гоц хий­­сэн нь эх нутгийг нь эзлэн тү­рэм­­гийл­­сэн мон­гол­чуудыг үзэн яд­сантай хол­боо­той. Нө­гөө­тэйгүүр Хубилай хаан аян дайнд яарснаас болж тэнгисийн бус, голын дар­вуулт завь олныг гаргасан нь их сүйрэлд хүргэсэн байна. Далайн хөлөг онгоцны их биеийн доод талд хэрсэн хэмээх уртаашаа мод байдаг. Энэ нь давалгаанд тогтвортой байхад нөлөөлдөг байна. Ха­рин сүйрсэн онгоцнуудын үл­дэгдлийг ажиглахад ихэнх нь хэрсэнгүй байсан нь Кен­загийн судалгаагаар тог­тоогд­жээ. Үүнээс гадна Хубилай хаан Хятадын хуучин хөлөг он­­гоцноос хэдэн мянгыг аян дайнд илгээсэн нь байгалийн гам­­шигт тэсвэрлээгүй бай­на.

Эх сурвалж: “Өглөөний сонин”

Commet

өмнө монгол шиг цөөхөн хүн амд мажоритарын ямар ч хувилбар тохирохгүй нарийн яривал энэ тогтолцоо л монгол улсыг баллаж байна даа сонгуульд орохын тулд намаасаа тойрог худалдаж авна - тэр мөнгөө гадна дотны олигархиудад амлалт өгч байж босгоно - намынхаа доторхи өрсөлдөгч нарынхаа амыг мөнгөөр л дарна тойрогтоо болчихлоо жинхэнэ тулаан эхлэнэ - тойргын засаг дарга хороон дарга хэл амтай нөхдүүд гээд л худалдаж л авна - 1 сая 300 мянган сонгогчийг 76 хуваахад 1 тойрог үсрээд л 15 -20 мянган хүн үүний 3 ний 1 ийг авилгалдана үүнийг ямар ч хэлбэрээр хийж болно- Ядарсан 1 айлд шуудай гурил л хаваасаг сонгуулийн хуулиар яаж ч хориглосон гарах гарц зөндөө заавал сонгуулийн хугацаа гэхгүй эртхэн өгөөд өөрийнхөө нэрийг цээжилсэн үгүйг нь хааяа шалгачихад л болоо-Төрөөс сонгогчдоо худалдаж ав гээд тэрбум төгрөг өгдөг гэж байгаа- Өрсөлдөгч
Өрсөлдөгч намын нэр дэвшигчийг худалдаж авах арга байна ялчихвал – албан тушаал амлана - өрсөлдөгчийнхөө саналыг хуваахын тулд жижиг гаруудын нэрийг дэвшүүлнэ - үүн дээр нь жижиг намууд мөнгө босгоно -хэвлэл мэдээлэл телевиз сэтгүүлч өрсөлдөгч бүх л зүйл зарагдана - намын удирдлага ч гэсэн зарагдана- аятайхан байвал тойрогт нь очоод жаахан магтана – ялчихлаа бөөн өр – өрөө дарж эхэлнэ дээ-заримыг нь гол гаргана- албан тушаал тендер өгнө - заримд нь зарна худалдаад авчихсан албан тушаалд хариуцлага тооцох ямар ч арга байхгүй зөвхөн буцааж зарах л арга байна –засаг дарга орон нутгийн иргэдийн хурал гэж бөөн шавар – уг нь ч ямарч эрх мэдэлгүй л дээ -гэхдээ л хөгжил мөгжил гээд л гишүүдийн мөнгөнөөс салгачихдаг гэж байгаа – эдний хэрэг байна уу - гишүүд тэрийг чинь хийнэ – тэрнээс нь
тэрнээс нь хөөрхөн ашиг олчихно-газар шороо баялаг - цагдаа –шүүх – дарга цэрэг – хуулийг хүртэл – зарна -тэнгэр од мэтийг бол зарах гэхлээр нэг л гарт баригддаггүй юм шиг байгаа юм- томхон гадаад ивээн тэтгэгчдийн өр л хэцүү - жижиг зүйлсийг тоохгүй тэд – газар өгнө баялгаа өгнө хууль баталж өгнө гэх мэт –ачийг нь хариулж чадвал шууд л тэрбумтан – өөр хурдан баяжих арга байна уу- нэгээрээ бол барахгүй- бусад гишүүдээ худалдаж авна – тэр нам үзэл бодол бол билэгдлийн чанартай эх орон газар шороо сонин биш цаана чинь бөөн өр авлага 4 жил нь багадаад байдаг- мажоритар 1-2 сонгогдоод ирэхээд мэргэшдэг бололтой –их хуралд эх орон ард түмэн ч гэх шиг ашиггүй зүйл ярьдаг хэдэн гишүүн байдаг -мөнгө амлаад айлгаад ч болдоггүй гэж байгаа – цөөхөн юм даа- их хуралыг чимдэг гэж байгаа –олон юм яриахаар нь зарагдсан сэтгүүлчдээр зарагдсан телевизээр тэнэг болгоод л гаргачихад болчихно-иймэрхүү

-иймэрхүү мөнгөнд дургүй эх оронч нөхдүүд л хэнд ч ашиггүй ард түмэн эх оронд хөгжил дэвшилд хэрэгтэй гэх пропорционалийг санал болгоод байгаа юм –энэ тогтолцооноос нэг л мөнгө үнэртэж өгөхгүй л байгаа юм Зарах тойрог байхгүй улс 1 л тойрог -ийм олон хүн 3 саяийн талийг яаж авилгалдах юм-мажоритарийн 10 мянган хүнтэй тойрог биш- гишүүн болохын тулд олон танигдаж нэр хүндтэй болсон тийм л хүн намд суудал авчирна –эх орон хөгжил дэвшил л амлана –нэр нь сэвтсэн но –той нөхөр орчихвол ганц хүн биш нам нь ялагдана – чи намдаа тонн алт амлаад ч хийсэн ажил цэвэр ес суртахуун нэр хүндтэй л биш бол сонин биш–иймэрхүү шударга нөхдүүд гарчихвал нөгөө хууччуул баларна- бүх но нь илрээд –дээлээ нөмөрөх бол энүүхэнд –улс төрийн нам жинхэнэ утгаараа хөгжинө -хуйвалдаан мөнгөөр биш – үзэл бодол ухаанаараа уралдана эцэст нь 5 сумны үлгэрээр нэг сум дороо л хугарна – багц 5сум хугарч өгөхгүй их зовооно доо

-мөнгө амлаад айлгаад ч болдоггүй гэж байгаа – цөөхөн юм даа- их хуралыг чимдэг гэж байгаа –олон юм яриахаар нь зарагдсан сэтгүүлчдээр зарагдсан телевизээр тэнэг болгоод л гаргачихад болчихно-иймэрхүү мөнгөнд дургүй эх оронч нөхдүүд л хэнд ч ашиггүй ард түмэн эх оронд хөгжил дэвшилд хэрэгтэй гэх пропорционалийг санал болгоод байгаа юм –энэ тогтолцооноос нэг л мөнгө үнэртэж өгөхгүй л байгаа юм Зарах тойрог байхгүй улс 1 л тойрог -ийм олон хүн 3 саяийн талийг яаж авилгалдах юм-мажоритарийн 10 мянган хүнтэй тойрог биш- гишүүн болохын тулд олон танигдаж нэр хүндтэй болсон тийм л хүн намд суудал авчирна –эх орон хөгжил дэвшил л амлана –нэр нь сэвтсэн но –той нөхөр орчихвол ганц хүн биш нам нь ялагдана – чи намдаа тонн алт амлаад ч хийсэн ажил цэвэр ес суртахуун нэр хүндтэй л биш бол сонин биш–иймэрхүү шударга нөхдүүд гарчихвал нөгөө хууччуул баларна- бүх но нь илрээд –дээлээ нөмөрөх бол энүүхэнд –улс төрийн нам жинхэнэ утгаараа хөгжинө -хуйвалдаан мөнгөөр биш – үзэл бодол ухаанаа

МОНГОЛ ХӨРСӨНД ӨӨРИЙМСӨХ АРДЧИЛЛЫН ҮР ХЭЗЭЭ СОЁОЛОХ БОЛ?

-зүгээр л эрэгцүүлэл-

Нэлээн дээхнэ бол Хадгаламж зээлийн хоршооны асуудал, САПУ-гийн Алтжингийн хэрэг явдал тэгээд МИ-8, Хонгор сумыг тойрсон үйл явдал гэхчлэн олон нийтийг хамарсан бас хямраасан асуудлууд ар араасаа хөвөрсөн. Одоо болохоор Оюутолгой, Тавантолгой, Засгийн газрын хүмүүст үл итгэл төрүүлсэн байдал зэрэг нь заримдаа өөрийн эрхгүй бодлогшролд оруулах юм.

Улс төрийн намууд болохгүй байна, төр, засаг нь болохгүй байна л гэнэ. Гадуур байгаа энэ хөдөлгөөнүүд нэг л биш ээ, улс төрчид, түшмэдүүд ч бас биш. Нийгмийн баялгаас хуваарилж байгаа нь ч, томоохон төслүүдийн байж байгаа царай ч нэг л биш ээ. Удирдлагын түвшинд ч ялгаагүй. Боловсролын тогтолцоо ч болохгүй нь. Ер нь бүгд л нэг биш ээ гэх юм. Тэгвэл ингэхэд манайд болж бүтэж байгаа нь чухам юу байна вэ?

Улс төрийн зохион байгуулалтын арай боловсронгуй хэлбэр гэгдэх ардчиллыг бид “хөгжүүлээд л” байдаг. Гэтэл тэр нь авилга, албан тушаалын наймаа зэрэг аль л болж бүтэхгүйг дэлгэрүүлээд байх шиг.

Гол асуудал нь тэгэхээр ардчилалдаа байна уу, эсвэл түүнийг хэрэгжүүлж байгаа субьектуудад оршиж байна уу. Манайд үүсээд буй нөхцөл байдлыг тодорхойлж байгаа нийгэм эдийн засаг, түүхэн хүчин зүйл нөлөөлөөд байгаа юм болов уу. Эс бөгөөс энэ бүхэн тохиолдлын чанартай зүйл үү? Хэрэв тохиолдлын чанартай бол нэг их санаа зовоод байх хэрэггүй л дээ. Эргээд гольдролдоо орж л таараа. Харин өөр тийшээ залаад, нэг мэдэхэд бидний огт хүсээгүй цоо шинэ шинж чанар бүрдээд ирвэл яах вэ? гэсэн асуултууд гарч байна.

Парламентын засаглалын нэг тод харагдаж байгаа онцлог нь “яг одоо, яг энд” гэсэн байдал. Өөрөөр хэлбэл, төрийн бодлогын цар хүрээ дөрвөн жил буюу сонгуулийн нэг циклээс хэтрэхгүй болжээ. Заримдаа мөнөөх дөрвөн жилийнхээ үйл явцыг харж, тодорхойлж чадахгүй байдалд хүрэх юм.

Зүй нь дахин сонгогдох, сонгуульд ялалт байгуулах хүсэлтэй л бол эрх баригчид олон нийтийн санал бодолд бүрэн хөтлөгдөх ёстой билээ. Энд ерөөсөө ч муу зүйл байхгүй бусуу. Энгийнээр хэлвэл, ард түмэндээ л үйлчилж, санаа бодлыг нь хэрэгжүүлж байна. Гэтэл энд л хамаг аюул байгаад байх шиг.

Нэгд, олон нийт гэж тэгвэл хэн юм бэ? Олон нийт гэсэн ойлголтод 2.5 сая хүний тухай багтааж ярих уу, эсвэл арван мянган хүний тухай хэлэлцэх юм уу. Арван мянган хүний эрх ашиг хангагдаж, асуудал шийдэгдэж байгаа хэдий ч бусдаасаа хумсалж, төрийн механизмыг ашиглан, дахин хуваарилж байгаа бол зөв үү? Хамгийн сонирхолтой нь эрх ашиг нь хохирч байгаа бүлэг нягтарч хамтарч, маш хүчтэй эсэргүүцэл, лобби хийж чаддаг. Тэдний хохирол нэг хүнд буухдаа маш их байдаг учраас амиа тавих хүртэл тэмцэхэд бэлэн. Харин хожих гэж байгаа хүмүүст очиж буй хонжоо нь тархсан учраас нэг хүнд тэгтлээ их огцом мэдрэгдэхгүй. Тиймээс л Хадгаламж зээлийн хоршооныхон жагсаж байхад, нийт ард иргэд “улсаас мөнгө гаргуулаад байхдаа яахав дээ” гэж дургүй байсан ч эсэргүүцлийн жагсаал хийгээгүй шүү дээ. Төрийн зүгээс харин энэ нөхцөлд ХЗХ-оос хэл амгүй салах байдлаар л асуудалд хандсан билээ.

Хоёрт, олон нийтийн санаа бодол гэж юу вэ? Гудамжинд жагсах хүмүүсийн хэлж, ярьж байгаа зүйл үү? Эсвэл сонин, хэвлэлээр бичээд байдаг зүйлүүд үү. Гэхдээ яг олон нийтийн санал бодол мөн үү, биш үү гэдэг нь бас л сонирхолтой байдаг. Магадгүй, хамгийн зохион байгуулалттай дарамталдаг цөөнх ч юм бил үү?

Гуравт, “яг одоо” гэсэн зарчмаар хэрэв явбал, нийлүүлэлт гэхээсээ илүүтэй эрэлт талын сэтгэхүйд төрийн бодлого, үйл ажиллагаа захирагдах болно. Хүмүүс юу хүсч байна: төрийн бодлого өөрөө асуулга, санал асуулгын дүнгээр л тодорхойлогдож байна. Улс төрийн эрх чөлөө, зориг ч алга. Оновчтой, зүй зохистой үйл хөдлөл үгүйлэгдэж байна. Сэтгэлийн хөөрөлд автаж, түүнд хөтлөгдөх нь аюултай бус уу. Хийсвэрлэх, туйлын зорилгоо тогтоох зэрэг урт хугацааны хүчин зүйлс алдагдаж эхэллээ.

Дөрөвт, яг одоо яг энд ба улс төрчид: Рейтингийн системд шилжсэн байна. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хэн ч бай рейтингийн тухай л бодно. Үүнийг манай зарим гишүүд маш сайн ойлгож, хэрэгжүүлдэг. Олонд таалагдах: үг яриа, үйл хөдлөл, шийдвэр гаргахдаа тэд гаргуун.

Харин хамгийн харамсмаар нь, асуудлын мөн чанар, агуулга арчигдаж эхэлсэнд байна. Улс төрчид олны нүдэн дээр зүгээр л шоучид, жүжиглэгчид болж хувираад, эгээтэй л мэргэжлийнх гэж цоллуулах нь дутаж байх шиг. Иргэд харин шоу үзэгчид, хэрэглэгчид юм. Тэд ямар сайндаа л УИХ, чуулганыг реалити шоу гэж нэрлэж байхав дээ.

Тавд, нийгэм бүхэлдээ салбар салбарын ченжүүдийн гарт орж байна: Жинхэнэ бүтээн байгуулагчид арын эгнээнд хойш тавигдаж, харин нүүрэн талд нь орчуулагч, тайлбарлагч, зуучлагч нар гарч ирж байна. Хагас дутуу боловсорсон улс төрчдийн орон зай тэлж байна.

Хамгийн наад захын энгийн жишээ дурдахад, сэтгүүлчид хэмээх сэтгүүл зүйн салбарын нөхөд байна. Улс төрийн үйл явцыг чанартай, чанаргүйг нь мэдэхгүй сургуулийг дөнгөж сая төгссөн хэдэн охидын хальт мульт тайлбар, сэлтхэнээр олон түмэн хүлээж авдаг болоод удлаа. Өөрсдөө төлөвшиж амжаагүй шахам байж тэд нийгмийн ухамсрыг төлөвшүүлэхээр цээжний бангаар бурдгийг юу гэх вэ. Өнөөгийн сэтгүүлч нэртэй охидын бодол санаа нь хамгийн түрүүнд яаж ийгээд байр, орон сууцтай болох хүсэл. Үүний тулд тэд юу ч бичихэд бэлэн байгаа юм гэж нэгэн эрх мэдэлтэн ярьж байсан. Иймэрхүү байдлаар орон байр, унаа машинтай бологсдын цуваа ч энэ салбарт уртсаж байгаа сураг гарч л байдаг юм. Ер нь л асуудлын үндсэн агуулга алдагдаж, мартагдаж байна уу даа гэх харамсал төрөх.

Угтаа бол мэдээлэл дамжуулах үйл ажиллагаа нь соёл юм: ямар нэгэн хэмжээгээр ардчилал, иргэний нийгэм төлөвшлийн гол хэмжүүр нь болж байгаа зүйл. Соёлын өв уламжлалаа ухамсартайгаар дамжуулах, өвлүүлэх чадвар зөвхөн хүнд л байгаа: энэ механизм байсан учраас өнгөрсөн, өнөөгийн түүхээс сургамж авч, алдаа оноогоо цэгнэх ой санамжаар дамжуулан, нийгмийн дархлааг бүрдүүлж ирсэн байдаг. Гэтэл өнөөгийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл үүнд тус биш, ус болж байна. Энэ янзаараа бол, бид хаанаас эхтэй, хаашаа зүглэж байгаагаа тун удахгүй мартах янзтай. “Ерэн оны өөрчлөлт Монголыг сүйтгэсэн” гэж удахгүй сэтгэдэг болж ч магадгүй нь. Ямар ч болсон бидний үеийнхэн байхад гайгүй байх, цаашид яахыг хэлж мэдэхгүй нь. Энэ бол хатуу ч гэсэн үнэн.

Бичиг, үсэг бий болсноор хүн төрөлхтөн ой санамжаа алдаж байна хэмээн Платон эмзэглэж байсан гэж түүхэнд дурдсан байдаг. Дурсамж, санаа бодлоо цаасанд даатгаад орхичиж байгаа. Гэтэл тэр баримт бичиг нь алдагдахаар үүх түүхийн асар их үнэ цэнэ бүхий мэдээлэл алдагдаж байгаа юм. Харин өнөөгийн интернэт орон зай, орчин үеийн цахим дэвшлүүд асуудлыг бүр ч хүндрүүлж байх шиг. Жишээ нь, би өөр дээрээ ажиглахад гар бичмэл ноорог гэх зүйлгүй болжээ. Бид хоорондоо захидал ч бичихээ больсон. Бүгд л компьютерийн гар дээгүүр хуруугаа гүйлгэцгээнэ. Тэгтэл РС-ний хард нурах, дахин форматлах гээд зовлон мэдэх хүмүүс миний юу хэлэх гээд байгааг сайн мэдэж буй биз.

Өнөөгийн нүдэнд үзэгдэж байгаа юм болгоныг бодит, тиймээс үнэн зөв гэж ойлгодог болжээ. Нүдэнд харагдаж байгаа нь үзэгдэл, чухамдаа түүний цаана ямар мөн чанар агуулагдаж байгааг бид ухаж ойлгох ёстой юм. Тэрнээс биш шууд л туйлын үнэн мэтээр тусгаж, ойлгох нь маш буруу гэдгийг уг нь хэлүүлэлтгүй мэдмээр юм. Асуудлыг иймэрхүү байдлаар хялбаршуулан ойлгодог учраас монгол төрийн дархлаа алдагдаж, төрийн бодлого гацаж, хадуурч байна.

Харин энэ бүгдийг танд, танайд хүргэж байгаа нь телевиз, сонин. “Телевизээр гарч, сонинд нийтлэгдсэн л бол үнэн” гэдэг туйлын гэнэн гэмээр ойлголт улам бүр газар авч байна. Дөнгөж өчигдөрхний нэг жишээ байна, надтай холбоотой. Хоёр ч байнгын хорооны хуралдаанд дараалан сууж, өдөржингөө хуралдчихаад, маргааш нь сонин гарчиглаж байтал миний нэр “хуралдаан тасалдаг” гээд дурайтал бичигджээ. Учрыг жаахан лавшруулаадахсан чинь, мөнөөх өдөр тутмын гэгддэг ягаавтар өнгөт сониныхон УИХ-ын гишүүдийн ирцийг сайн дураараа заавал бүртгэж, нийтэлдэг заншилтай юм байх. Ялихгүй мэт харагдавч цаад үр, урхаг нь хортой энэ мэт буруу, зөрүү мэдээ, мэдээлэл сонин хэвлэлээр өдөр бүр шахам гардаг ч хариуцах эзэн, гэмших сэтгэл ч үгүй явсаар манай сэтгүүл зүй өнөөдөр дэлхийгээс хол хоцорч, хамгийн их буглаа, шалбаагтай салбар болсон хэмээн өөрсдөө ч сүүлийн үед илүүтэй шүүмжлэх болсон байна лээ.

Өнөөдөр арилжаалагддаг юм бүхэн үнэ цэнэтэй: тиймээс телевиз, сониноор гарч байгаа мэдээ, мэдээлэл, аливаа нийтлэл, тайлбар сэлт нь арилжаалагддаг байх гэсэн шалгуурт л нийцэж байгаа юм. Шударга ёс, нэр төр, нандин чанар гэх зэрэг эерэг зүйлс өнөөдөр арилжаалагддаг зүйл биш л дээ. Тиймээс хэний ч анхаарлыг татахгүй, харин шуугиан сенсаац, шоу гэх мэтийн хүний хамгийн өөдгүй шинж чанарт нийцсэн бүхэн хамгийн их гүйлгээтэй болж хувираад удлаа, манай нийгэмд.

Засаг, эрх мэдэл, албан тушаал – мөнгө – телевиз, сонин хэвлэл нь монгол төрийн бодлого, өнгө төрхийг тодорхойлж эхэллээ. Ард олны хамтын оюун ухаан хүчтэй хэдий ч, бухимдлын цэгтээ хүрч л байж хүчтэй болдог: тэр болтол яах ч арга алга гээд хүлээгээд суух уу?

Төр, засгийг тэргүүлж, түмний өмнөөс мандат авсан хүмүүсийн легитимность улам сульдаж байгаа нь нүдэнд илт байна. Нийтээрээ хүлээн зөвшөөрсөн ариун нандин зүйл гэж байдаг байсан: одоохондоо Монгол эх орон гэж байна. Хамгийн ариун нандин гэж ойлгож байсан Чингис хааны нэр сүр, алдар цуу арилжааны хэрэгсэл болсонд эмзэглэхээс өөр зүйл алга даа. Эрх биш ард олон маань энэ хүний нэрийг арилжааны зорилгоор ашиглах цар хүрээг улам бүр хумьж, жинхэнэ шилдгийг шилдгээр нэрлэх байх гэж найдах юм.

Энэ санаа бодлыг төлөвшүүлэх гэсэн санаатай, санамсаргүй ойлголт ч, үйл ажиллагаа ч байна. Зун би говь шанхын наадмыг үзэхээр очсон юм. Наадам шиг л наадам: Эрийн гурван наадам. Монгол дээл, уртын дуу, айраг цагаа. Баярлаж цэнгэж байгаа говьчууд: говьчуудын наадам боллоо гээд л сууж байгаа хүмүүс. Энэ бүх үйл явдал Хятадын хилээс хэдхэн км-ийн наана болж байгаа юм. Оюу толгой, Таван толгойн хажууд шахам болж байгаа юм. Монгол хүн гэж байгаа шүү, монгол уламжлал, соёл, хэл гэж байгаа шүү гэдгийгээ Монголыг түүхий эдийн талбар гэж ойлгодог гадаадынханд чанга дуугаар сануулж буй монгол ухаан, хамтын ухамсар хэмээн бодогдож, сэтгэл өег байсан даа.

Гэхдээ л ямар ч болсон өнөөгийн Монголыг нийгэм, улс төрийн гүн шинжилгээ үзлэгт оруулах цаг болсон бололтой.

Түүхэн дэвшил нь нийгэм, улс төрийн илүү нарийн, илүү боловсронгуй түвшинд хүргэдэг. Тодорхой хэлбэл, либерал ардчиллын аль нэг хувилбар, зах зээлийн тогтолцооны аль нэг хэлбэрт хүргэж, феодалын, бүдүүлэг капитализм маягийн зүйлс устаж үгүй болно хэмээн Ф.Фукияма бичиж байсан билээ.

Харин С.Хантигтоныхоор бол үүсээд байгаа нөхцөл, байдалд шийдвэрлэх хүчин зүйл нь улс үндэсний соёл, соёл иргэншил түүнийгээ л дагаж байгаа. Энэ утгаар бол, манайх Ази маягийн, нүүдлийн соёл иргэншилд хамрагдаж, түүнд л нийцсэн улс төрийн тогтолцоотой байх ёстой болж байгаа юм. Тэр нь байхгүй, харин барууны орнуудад тогтсон либерал ардчиллыг Монголын хөрсөнд суулгаад, хогийн ургамал үүсээд байгаа болохоос биш нөгөө сайхан шилмэл үр тариа сураггүй л байна. Үржил, селекцийн олон жилийн үр дүнд л Монголын хөрсөнд буух бас ургах үртэй болно доо.

Ринчиннямын Амаржаргал

Монгол оронд хэн өшөө хонзонтой байсан бэ?

Хүн төрөлхтний хөгжлийг ан агнуур, түүврийн анхдагч нийгэм, мал маллах, тариалан тариалхыг гол болгосон хөдөө аж ахуйн нийгэм, хөдөлмөрийн хуваарилалттай, дунд боловсролын мэдлэгийг шаардсан, үйлдвэрлэлийн хүчин чадал нь олон хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээг хангаж чадах түвшинд хүрсэн аж үйлдвэржилтийн нийгэм болон мэдлэгээр хөгжлийн хөтөлбөр болгосон мэдлэгийн нийгэм гэж гэж хуваадаг. Хүн төрөлхтний ийм нийгмийн олон үе шаттай хөгжлийг “Модернзатц” болон “Постмодернзатц” онолоор судалсаар ирсэн байна. 1990 онд Ардчилал гэгч хувьсгал гарсан тэр үед мал аж ахуйн салбар нарийн хөдөлмөрийн хуваарилалттай болж, механикжиж, үйлдвэрлэлийн хүчин чадал нь өнөөдрийн малчдын хуваариараа мал маллахтай дүйцүүлэхийн аргагүй хэмжээнд хөгжсөн. Үүнтэй адил газар тариалан бас нарийн хөдөлмөрийн хуваарилалттай, механикжсан, усалгаатай, дунд мэргэжлийн боловсролын боловсон хүчнийг шаардсан хөгжлийн үе шатанд орчихсон байсан байна. 1931 онд Аж үйлдвэрийн комбинат нэртэй аж үйлдвэрийн парк анх байгуулагдаж эхэлснээс аваад 60-аад оны Дархан, 70-аад оны Эрдэнэт, 80-аад оны Бор-Өндөр гэх мэт нь иж бүрэн дэд бүтэц бүхий Аж үйлдвэрийн парк эсвэл хот мөн Аж үйлдвэрийн кластерууд байгуулагдаж, Монгол орон аж үйлдвэржилтийн нийгмийн дунд шатны боловсруулах түвшний үндэстэн болон төлөвшсөн байна.

1978 онд Хятад нээлттэй бодлого гэдгээ гаргаж байх үед 800 сая үсэг бичиг танихгүй тариачидтай, хөдөө аж ахуйн нийгмийн дунд шатанд байсан гэдгийг дэлхийн модернзатцийн онолчид тодорхойлдог. Үүнтэй харьцуулахад Монгол орон дунд боловсролыг дэлгэрүүлж, аж үйлдвэржилтийн нийгмийн дунд шатанд хөгжин орсон бөгөөд мал аж ахуй болон газар тариалангийн аж үйлдвэржилтийн бүтэц зохион байгуулалттайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж байсан байна. Монголын 1990 оны хөгжлийн түвшин бол 80-аад оны сүүлийн Фянландын түвшинтэй нэг л түвшинтэй байсан гэдэг нь тодорхой болж байна. Фянланд 80-аад оны сүүлээр аж үйлдвэржилтийн нарийн боловсруулах технологи, мэдлэгийн эдийн засгийн том хот сууринг улс даяар хөгжүүлснээр богинохон хугацаанд мэдлэгийн эдийн засагтай улс орон болж төлөвшиж чаджээ. Харин Монгол орон аж үйлдвэржилтийн нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн түвшнээс уруудан хөдөө аж ахуйн нийгэмд дахин шилжин орсон нь хүн төрөлхтөнд байж боломгүй ухралт болсон. Ямар өшөө хонзонтой хүмүүс ийм юм хийв? Монголын ард түмэн тунгааж бодож, хийж бүтээсэн зүйлээ зөв үнэнээр нь олж харж, сургамж авах болжээ. 1990-ээд оны үед Монгол орон нэгдэл, аж ахуйн нэгжээ зах зээлийн эдийн засагт тохирсон Үндэстний корпорац болгон өөрчилж, үйлчилгээний салбаруудаа мөн адил Үндэстний корпорац болгон зохион байгуулж, бүх бүс нутгийг мэдлэгийн эдийн засагт шилжүүлж, бүтээн байгуулалтаа эхлүүлсэн бол өнөөдөр монгол орон дэлхийд гайхагдсан хөгжил, цэцэглэлд хүрсэн орон байх байсан. Социализмийн идеологийг устгах ёстой байсан. Гэтэл хөгжлөө устгана гэдэг байж боломгүй ухралт байсан гэдгээс Монголчууд сургамж авах ёстой.
Гурван тэрбум долларийн төсөвтэй, зургаан сая цэрэгтэй “Үндэстний Ардчилсан Намын тэргүүн” гэх тодотголтой Египетийн дарангуйлагч Мубаракийг авлигал авсан, хүний амь насыг хороосноос гадна “Египетийн үндэстний хөгжлийг сааруулсан” гэх үндэслэлээр шүүж байгаатай адилаар Монголыг хөгжлийг 100 жилээр ухрааж, аж үйлдвэржсэн үндэстнийг мухар сүсэг, үсэг бичиг тайлагдаагүй, ядуу зүдүү амьдралд оруулж, хөдөө аж ахуйн нийгэм рүү татсан гэмт хэрэгтнүүдийг тодорхойлж, хуулийн хариуцлага хүлээлгэж, монголын түүхэнд дахин ийм гэмт хэрэг гаргахгүй байх түүхэн сургамж болгох хэрэгтэй.
Монгол оронд хүн төрөлхтний хөгжлийн гайхамшгийг бүтээж, аж үйлдвэржсэн нийгэмд орсон байсан гэдгийг Модернзатцын онолоос дараах тодотголуудыг хийв. Үндэстний хөгжлийн эсрэг сөрөн зогссон аливаа этгээд хуулийн хариуцлага хүлээх ёстой.

Дэлхийн Модернзатцын үйл явц

Модернзатцын үйл явц бол 9 үндсэн онцлогтой.

1. Модернзатц өөрөө хувьсгалын шинжтэй үйл явц бөгөөд хүн төрөлхтний амьдралын хэв маягийг үндсээр нь, цогцоор нь өөрчлөх үйл явц учраас цаг үеийг заагласан мутацийн шинжтэй үйл явц байдаг.
2. Модернзатц нь өөрөө комплекс буюу иж бүрэн цогц үйл явц байдаг учраас Модернзатц нэг л хүчин зүйл эсвэл ямар нэгэн цар хүрээний мутацийн шинжтэй өөрчлөлтийн үйл явц биш. Харин Модернзатц нь хүн төрөлхтний бодлын болон төлвийн хүрээн дэхи бүхий л өөрчлөлтийг агуулдаг. Модернзатц адаглаад аж үйлдвэрийн Модернзатц, хотжилтын Модернзатц, нийгмийн хөдөлгөөний Модернзатц, хэвлэл мэдээллийн өргсжин тэлэх Модернзатц, соёлын Модернзатц, боловсролын Модернзатц, улс төрийн оролцооны цар хүрээний тэлэлтийн Модернзатцыг багтаах ёстой.
3. Модернзатц нь систематик үйл явц юм. Нэг хүчин зүйлийн мутацийн шинжтэй өөрчлөлт нь бусад олон хүчин зүйлийн мутацийн шинжтэй өөрчлөлттэй холбоотой бөгөөд нөлөөтэй байдаг.
4. Модернзатц нь даяарчлалын үйл явц байдаг. Модернзатц 15, 16-р зууны үед Европт үүсч өнөөдөр бүх дэлхийг хамарсан түгээмэл үзэгдэл болсон. Дэлхийн эдийн засаг нэг л тогтолцоо руу мутацийн шинжтэй өөрчлөлт хөгжил гарахыг давтаад Модернзатц өөрөө бүх дэлхийн үйл явдлын мутацийн шинжтэй өөрчлөлтийн хурд урд өмнөхөөс төсөөлөхийн аргагүйгээр хурдасгаж байна.
5. Модернзатц нь урт хугацааны өөрчлөлт шинэчлэлийн үйл явц байдаг. Модернзатцийн бүх өөрчлөлт нь хугацаа шаардахгүй учраас барууны нийгмийн Модернзатц хэдэн зуун жил шаардагдсан байхад өнөөдөр дэлхийг хамарсан Модернзатцийн өөрчлөлт урд өмнө байгаагүй хурдаар өөрчлөгдөж байгаа боловч энэ өөрчлөлт нь урт хугацааны үйл явц гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
6. Модернзатц нь үе шаттай мутацийн шинжтэй өөрчлөлтийн үйл явц мөн. Аливаа нийгэм болон улс орны хөгжлийн түвшин адил бусаас болж адил бус түвшнийг нь эсвэл үе шатыг нь тодорхой болгох хэрэгтэй. Мэдээжийн хэрэг уламжлалт үе шатаас нь эхэлж орчин үеэрээ дуусах нь тодорхой. Аливаа нийгэм ингэж л явж ирсэн.
7. Модернзатц нь нэгэнт ижилших үйл явц мөн. Аливаа нийгэм Модернзатц явагдсанаар бүгд ижил түвшинд хүрэх гэсэн хандлагатай байдаг.
8. Модернзатц нь ухралт үгүй үйл явц юм. Хэрэв нэг үндэстэн, улс орон Модернзатц явагдаж байна л гэж үзвэл ухарсан байх ёсгүй.
9. Модернзатц өөрөө прогрессийн үйл явц. Тиймээс Модернзатц өөрөө ухралт байж болохгүйгээр барахгүй хүн болгон Модернзатцийг хүсдэг.
Дэлхий Модернзатцийг 2 үе шат 6 давалгаанд хуваадаг.
1 дэх үеийн Модернзатц нь 3 өрнөлтэй.
1-р давалгаа. (1763-1870)
Энэ давалгаанд 1-р аж үйлдвэрийн хувьсгал буюу механикжилтийн хувьсгал гарсан. Нийгмийн Модернзатцийн хувьд энэ давалгааний үед нийгмийн хөдөлмөрийн хуваарилалт гарч эхэлсэн юм.
2-р давалгаа (1870-1945)
Эдийн засгийн Модернзатцийн хувьд 2 дахь аж үйлдвэрийн хувьсгал буюу цахилгаанжилт нийгмийн Модернзатцийн үед энэ өрнөлд цахилгаан хэрэгсэл, иргэний суурь боловсролыг дэлгэрүүлэх үе байсан.
3-р давалгаа (1946-1970)
Эдийн засгийн Модернзатцийн хувьд 3 дахь аж үйлдвэрийн хувьсгал нь автоматжилаар эхэлж нийгмийн Модернзатцийн хувьд нийгмийн халамжийн бодлого, дунд боловсролыг дэлгэрүүлэх үе байсан.
2 дахь үе шатын Модернзатц нь 3 өрнөлтэй явагдсан.
4-р давалгаа (1970-2020)
Эдийн засгийн Модернзатцийн хувьд 4 дэх аж үйлдвэрийн хувьсгал буюу мэдээллийн технолгийн хувьсгал нийгмийн Модернзатцийн хувьд интернэт , дээд боловсрол эзэмшүүлэх түгээн дэлгэрүүлэх
5-р давалгаа (2020-2050)
Эдийн засгийн Модернзатцийн хувьд шинэ биологийн хувьсгал буюу биотехнологийн аж үйлдвэрийн хувьсгал байх болно. Нийгмийн Модернзатцийн хувьд хиймэл био-организм хиймэл эрхтэн өөрийгөө нөхөн сэргээх засвар хийж чадах цаашлаад үхэлгүй амьдрал үүсэх үе шат болно.
6-р давалгаа (2050-2100)
Шинэ физикийн хувьсгал буюу шинэ физикийн технологийн хөгжил нийгмийн Модернзатцийн хувьд өөрийн биеэр мэдэрч болох шинэ сансрын орон зайг нээж шинэ эрчим хүчээр амьдрах цаг үе байна.

Хамуг Монголын Хөдөлмөрийн намын хамтын ардчилал, хамтын зах зээлийн эдийн засаг, ард түмний улс төр гэдэг бол өнөөдрийн монголыг мэдлэгийн нийгэм, мэдлэгийн эдийн засагт оруулах зорилготой бөгөөд энэ нь хүн төрөлхнтний дээрхи жам ёстой тохирч байна.
“Өндөр технологийн Аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх төрөөс баримтлах бодлого”-ийг Их хурлаар хэлэлцэхэд УИХ дахь Ардчилсан Намын бүлэг татгалзсан хариу өгсөн. Энэ бол монголын хөгжлөөс татгалзсан хэмээн үзэж байна. Монгол Ардын нам болон Ардчилсан нам хоёр өнгөрсөн 20 жилд монголыг аж үйлдвэржсэн орон байснаас мухар сүсэгт автагдсан, заяагдмал хувь тавиландаа итгэдэг мухар сүсгийн нийгэмд оруулсныг шүүх хэрэгтэй.

Философийн доктор С.Молор-Эрдэнэ “Ар Монголд Орчин үе үгүйлэгдэнэ" номоо “Орчин үе үгүйлэгдэнэ” гэж нэрлэсэн болон номондоо бид сүүлийн 20 жилд ухралт хийснийг тэмдэглээд 90 оноос өмнө амьдарч байсан хүмүүсийг “ирээдүйгээс ирэгсэд” хэмээн нэрлэсэн нь цаанаа учиртай юм. Ингэж бид хийж бүтээснээ устгачихаад бас ухарчихаад “Бүтээснээсээ илүүг бүтээнэ” гэж ярих нь утгагүй юм. Түүнээс гадна өнөөдөр хүртэл тэд энэ гэмт хэргээ хийгээд явж байгаа.

Эцэст нь мэдлэггүй хүнээр удирдуулах нь бусдын л идэш болдог.

Монголын нүүрс үнэ хямдаараа толгой цохиж явна

Өнгөрсөн зууны ядуу буурай Монгол Улс XXI зуунд өмнийн говийнхоо нөөц баялгийн ачаар “Азийн чоно” хэмээн өргөмжлөгдөөд байгаа.

Хоёр сая хүнийхээ аж амьдралыг “хоёр толгой”- гоо ашиглаад хялбархан өөд татах боломжтойг дотоод, гадаадын судлаачид хэдийнэ тогтоосон. Энэ нь ч үнэн гэдгийг сүүлийн жилүүдийн эдийн засгийн огцом өсөлтөөс харж болно. Гэхдээ өөрсдийн баялгаа бусдад алдаад, ашгийн ихэнхийг харь орныхонд өгөөд байна уу гэсэн үзэл бодол нийгэмд давамгайлж байна.

Монголын төр Оюутолгойн 34 хувийг л эзэмшиж, 30 жилийн дараа 50 хувьд хүргэх гэрээ хоёр жилийн өмнө байгуулсан. Одоо үүнийгээ засах гээд төр засгийн удирдлагууд гүйсээр, гуйсаар явна. Харин Тавантолгойн тухайд гэрээ хэлцэл хийгээгүй ч баялгаас нь хүртээд эхэлсэн.

Нүүрсний экспорт 2008 онд 4169.3, 2009 онд 7113.2, 2010 онд 16635.1 мянган тоннд хүрсэн. Мэргэжилтнүүдийн үзэж буйгаар энэ онд 22.5 сая тонн нүүрс экспортлох таамаг бий. Дэлхийн зах зээл дэх нүүрсний үнийн огцом өсөлтийг дагаад Монголын нүүрснээс олох ашиг ч өссөн. Харамсалтай нь алдагдалтай наймаа хийгээд байгаагаа анзаарах хүн алга.

Хятадын нүүрсний хэрэглээний өсөлт Монголын хөгжлийн түлхүүр

Дэлхийн нүүрсний хэрэглээ 2009 онд 1.8 хувиар өссөн бол өнгөрсөн онд 6.8-аар өсч, энэ онд найман хувьд хүрэх таамаг гарчээ. Харин Хятадын нүүрсний хэрэглээ жилд 10 хувиар өсч байна. Энэ нь нефтийн нөөцийн бууралт болон Японд эрчим хүчний хямрал болсонтой холбоотойгоос гадна улс орнуудын хүн ам болон эрчим хүчний хэрэглээний өсөлттэй хамаатай юм.

Дэлхийн олборлож буй нүүрсний талыг Хятад Улс хэрэглэдэгт хэн ч гайхахгүй. Хятад нөөц, олборлолтоороо дэлхийд тэргүүлдэг ч 1.3 их наяд хүний хэрэглээг хангахад хүрэлцэхгүй нь тодорхой. 2010 онд тус улс 177 сая тонн нүүрс импортолсны 129 сая нь эрчим хүчний зориулалттай, 48 сая нь коксжих нүүрс эзэлж байна.

Хүн бүрийн анхааралд өртөөд буй коксжих нүүрсний гол хэрэглээ нь ган хайлуулалт юм. Дэлхийн нийт ган хайлуулалтын 60 хувьд коксжих нүүрс ашигладаг. Харин ган хайлуулалтын 50, коксжих нүүрсний хэрэглээний 60 хувь Хятадад ногддог. Гэхдээ өнгөрсөн онд дэлхий нийтийн хэрэглээ 800 сая тоннд хүрсэн бөгөөд Хятадын хэрэглээ 500 хол давсан юм. Энэ их хэрэглээг хангахад Хятадын нөөц хаанаа ч хүрдэггүй учраас гаднаас импортлодог.

2010 онд 48 сая тонн коксжсон нүүрс импортлосны 15 саяыг Монголоос авсан байна. Судлаачдын үзэж буйгаар 2013 онд Хятадын хэрэглээ 65 сая тоннд хүрч, 30 сая гаруйг Монголоос авах таамаг гарчээ. Монголын коксжсон нүүрс Хятадын төдийгүй дэлхий нийтийн анхаарлыг татаад байгаа нь үнэн. Гэхдээ Монголын нүүрсний салбарын ирээдүй бүрхэг байгаа нь ч бас үнэн.

Манай экспортын нүүрсний 96 хувийг авдаг, дэлхийн номер нэг хэрэглээтэй улс бол Хятад гэдгийг хүн бүр мэднэ. Гэтэл манай төр бодлогоороо Тавантолгойгоос Хятад уруу 150 километр төмөр зам тавихын оронд ОХУ тийш 700 гаруй километр тавих шийдвэр гаргачихсан билээ.

Монголын нүүрс хамгийн хямд

Хятадад нүүрс экспортлогч гол орон Индонез, Орос, Австрали, Вьетнам бөгөөд сүүлийн үед Монголын экспорт өсч дээрх улсуудтай толгой холбож эхэлсэн. Манай улс дангаараа 2010 онд Хятадын нийт нүүрсний импортын 10 орчим хувийг эзэлж, энэ жил 12 хувьд хүрэх гэнэ. Ийм атлаа манай экспортын нүүрсний үнэ бусад орнуудтай харьцуулахад хамгийн багад тооцогдож, үнэ хямдаар толгой цохиж явна.

Гаалийн мэдээнээс үзэхэд нэг тонн нүүрсний экспортын үнэ 2010 онд дунджаар 52.7 ам.доллар байсан бол Хятадын дотоодын үнэ 83-166 ам.доллар байсан байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын нүүрсний үнэ Хятадын дотоодын зах зээлийн үнээс хоёр дахин бага байжээ.

Саяхан Хятадын Үндэсний статистикийн газар “Хятадын нийт импортолсон нүүрсний дундаж үнэ тонн тутамд 115 ам.доллар” гэсэн судалгаа гаргажээ. Гэтэл Монголын Статистикийн үндэсний хорооны судалгаагаар экспортлож буй нүүрсний дундаж үнэ 100 ам.доллар гэж тогтоожээ. 15 ам.доллар гэдэг бага мөнгө биш. Энэ сарын 15-ны байдлаар Монгол Улс 12.7 сая гаруй тонн нүүрс экспортлож 1.27 тэрбум гаруй ам.доллар олсон байна. Хэрэв нүүрсээ 115 ам.доллараар экспортолсон бол 190 сая орчим ам.доллар илүү олж, нүүрснээс олсон орлого 1.46 тэрбум ам.долларт хүрэх боломжтой байлаа.

Монголын болон Австралийн коксжих нүүрсний үнийг харьцуулбал нүүрсний төрөл, үзүүлэлтээр төстэй боловч үнийн зөрүү асар их. Австралийн коксжих нүүрсийг Монголынхоос 2.22-2.28 дахин их үнээр БНХАУ худалдан авч байна.

Уг нь “Биржийн нэр зарлах тухай” Засгийн газрын 2007 оны дөрөвдүгээр сарын 4-ний 88 дугаар тогтоолын хоёрдугаар хавсралтаар жишиг үнэ тогтоох тухай тогтоол баталсан. Үүнд “Зарим экспортын бүтээгдэхүүний борлуулалтын үнэлгээний үндэслэл болгох Монголбанкны болон зах зээлийн үнийн эх сурвалжийн нэр” гэсэн жагсаалт гаргаж, Хятадын нүүрсний үйлдвэрлэлийн талаарх мэдээлэл гаргадаг “www.coalworld.net” цахим хуудсанд байршуулсан нүүрсний үнийг баримтлан жишиг үнэ тогтоохоор болсон. Үүний дагуу Ашигт малтмалын газар 7-14 хоног тутам, ЭБЭХЯ сар бүр нүүрсний үнийг гаргаж, өөрийн цахим хуудсанд байршуулж, олны хүртээл болгож байгаа. Тэгсэн хэдий ч хууль хэрэгжихгүй, жишиг үнээс доогуур үнээр экспортож байгааг доорх хүснэгтээс харж болох юм.

Монгол Улсын нийт экспортын 32 хувийг нүүрс эзэлдэг. Үүний дийлэнх хувийг БНХАУ-д нийлүүлж байгаа. Ойрын жилүүдэд энэ хэмжээ 40-50 сая тоннд хүрэх бөгөөд 2025 онд 90 сая тоннд хүрнэ гэсэн тооцоо гаргасан. Иймээс зарим томоохон компанийн удирдлагуудад хандаж хэлэхэд дан ганц өөрсдийгөө бодолгүйгээр, Монголын эрх ашгийн төлөө, хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулбал нүүрснээс олох ашиг хэдэн зуун саяар нэмэгдэх боломжтой.

Монголын эдийн засгийн гол хөдөлгөгч болох нүүрсний салбарт шийдвэр гаргагчид ч өөрсдийн эрх ашгийн үүднээс бус эх орныхоо хөгжлийн төлөө хандвал тустай сан.

Б।Бат-Эрдэнэ Монголын үнэн/

Дээд монголчуудын хотжилт буюу хятаджилт

Б.Удвал /Монголын Угсаатны Холбоо ТББ/

Дэлхийн монголчуудын тухай бидний ойлголт

Хэдхэн сарын өмнө тархан суурьшсан монголчуудын тухай энэ сэдэв маш шинэ содон соргог зүйл байлаа. Харин одоо “моодонд” орсон танил сэдэв болсон нь урьд өмнө төдийлөн яригддаггүй байсан хилийн чинад дахь монголчуудад судалгаа хийн танилцуулсан цөөн хүмүүсийн ажлын үр дүн. Монгол үндэстэн нийт хэдүүлээ вэ гэх асуултын хариуд бидний ихэнх нь улсын хүн амын тооллогын дүн болох хоёр сая 700 мянга хэмээх тоог санана. Зарим нь буриад болон өвөрмонголчуудыг нэгтгэн арай ахиу тоо хэлнэ. Энэ нь тэднийг монгол хэвээрээ гэж тооцсоных. Өнгөрсөн он жилүүд үнэндээ “Бид дэлхийн бөмбөрцөг дээр чухам хэдүүлээ хорвоогийн тоос хөдөлгөнө вэ?” гэх асуултыг өөрсөддөө тавихтай мантай өнгөрсөн биз ээ.

Харин сүүлийн үеэс монгол үндэстэн найман саяулаа гэх тоо үзэгдэх, сонстох болжээ. Гэхдээ хэн тэднийг юугаар нь монгол мөн гэж тогтоогоод тийнхүү зарлаж байгаа нь одоогоор тодорхойгүй буюу албан ёсны бус байна. Иймээс Монгол Улсын хүн ам дээр нэмэгдэн нийт найман саяд хүрч буй тэдгээр таван сая гаруй хүмүүс үнэхээр монгол мөн үү гэж эргэлзэх хүн олон бөгөөд энэхүү шүүмжлэл ч зүйн хэрэг юм. Улмаар “Тэд монгол мөн”, “Тэд монгол биш”, “Тэд монгол биш болсон” хэмээх маргаан манай нийгэмд тархжээ. БНХАУ-д аж төрж буй монголчуудыг зөвхөн Өвөрмонголын өөртөө засах мужийн монголчуудаар л төлөөлүүлэн эндүү ташаа ойлгож байгааг засах хэрэгтэй. ӨМӨЗО-оос гадна Хятад Улсын Шинжаань, Чинхай мужуудын нутаг дэвсгэрт Хор, Баоань, Дуншаан, Монгур буюу Цагаан Монгол, Дээд Монгол гэхчилэн олон монгол угсаатан амьдарч байна. Тэднийг Өвөрмонголчууд гэж ойлгож болохгүй. Тэдний засаг захиргаа, оршин суух нутаг дэвсгэр нь өөр, Хятад Улсад багтсан түүх нь ч ялгаатай улс.

Тэднийг заавал таних шаардлагатай юу?

Өвөг дээдэс минь ургийн бичгээ хичээнгүйлэн хөтөлдөг байсан нь дэмий хэрэг бишсэн. Удам угсаа, ахан дүүсээ мэдэхгүй хүн нэгэн талаар сохор мэт байх шиг санагдана. Бид хоёрхон саяулаа хэмээх итгэл үнэмшил, бид найман саяулаа хэмээх итгэл үнэмшлийн аль нь илүү хүчтэй байх вэ? Эх түүхээ танин мэдэж, үндэстний онцлогоо ухан ойлгосноор үндэсний үзэл төлөвшиж, ард түмний өөрсдийгөө ухамсарлах сэтгэлгээ хөгждөг билээ.
Монгол цусаа, монгол ёс заншлаа, монгол уламжлалаа, монгол аж ахуйгаа, монгол хэлээ авч үлдэж, монголоороо байхын төлөө тэмцэж, тэр тэмцэлдээ хөлөө, гараа өгөн, би монгол хэмээх омоглолоо дарж ядан шүлэг найраг бичиж түүнийхээ улмаас эрх чөлөөгөө хасуулан монголоороо байхын төлөө ил, далдаар тэмцэж буй тэдгээр монголчуудыг Та хэн гэх вэ? Монгол Улсын монгол хүн ирсэн сургаар хэлэх ярихыг нь сонсож, хийх хөдлөхийг нь харах гэж яаран, бүр аз байвал найз нөхөр болон гэртээ дайлж цайлахыг хүсдэг тэдгээр монголчуудыг Та юу гэх вэ? Угсаатан судлалын шинжлэх ухаанд тухайн ард түмэн өөрсдийгөө хэн гэж ухамсарлах нь тэднийг аль үндэстэнд хамаарагдах буюу ямар үндэстэн болохыг нь тогтоох гол үзүүлэлт гэж үздэг. Энд өгүүлэгдэж буй монголчууд өөрсдийгөө “БИД МОНГОЛЧУУД” хэмээн цуурайтуулан тунхаглаж байхад бид юу гэх вэ? “Тэд монгол биш” гэж жишим ч үгүй хэлчихээд тэдний тухай ахин зурвас ч бодолгүй амьдрах бидний энэ байдлыг тэд мэдвэл туйлын гомдолтой, даанч харамсалтай биш үү? Сэтгэл, цус нэгт тэдгээр төрөл садныхаа биднийг гэх халуун сэтгэлийг нь мэдэрч, бодит үнэнийг ухааран зөв итгэл үнэмшилтэй алхахыг Та эрмэлзэх үү?

Дээд монголчууд гэж хэн бэ?

Түүхийн хуудаснаа. Энэ нутаг нь 1235 онд Өгөдэй хаан өөрийн хүү Хүдэндээ Хөх нуур орчмыг хувь болгон өгсөн тухай мэдээнээс эхлэн Эвэр тайш, Бүрх тайш, Түмэдийн Алтан хаан мөн Цогт тайж нарын түүхт хүмүүстэй холбогдох ажээ.
Газар нутаг. БНХАУ-ын баруун хойд бүс нутгаар Гансу, Сичуантай хил залган орших нуурынхаа нэрээр овоглосон Хөх нуур буюу Чинхай /Qinghai/ муж гэж бий. Өгүүлэн буй Дээд монголчууд нь энэхүү Хөх нуурын орчмоор нутагладаг ажгуу.
Нэрийн учир. Дээд Монгол гэдэг тэдний нэр харьцангуй хожуу бий болсон бололтой. Дээд монголчууд Хөх нуур Түвдийн өндөрлөгт нутаглах тул газар нутгийн өндөрлөг байдлаар өөрсдийгөө овоглон дээр, дээд газрын хүмүүс гэдэг утгаар Дээд Монгол хэмээн нэрлэсэн гэсэн хувилбар бий.

Дээд монголчуудын хотжилт

Ерөнхийдөө БНХАУ-ын монголчуудад хотжилт нэлээд явагдсан, Хүн амын шилжих хөдөлгөөн нь хүн ам зүйн жирийн л үзэгдэл боловч Дээд монголчуудын хувьд хотын иргэн болно гэдэг жирийн явдал биш. Гэсэн ч эрхгүй тулгарч буй хотжилтын учир шалтгаан хийгээд хотжилт нь юунд хүргэж буй тухай одоо өгүүлье.
Миний судалгаа хийсэн газар бол Хөх нуур мужийн Улаан /Vulan/ хошуу болон хориотой хот болох Дэлхий хот юм. Хошуу хэмээх засаг захиргааны нэгжийг дүйцүүлбэл манай улсын сумтай дүйнэ. Улаан нь төв газарт шилжин суурьших хүн амын шилжих хөдөлгөөн маш эрчимтэй явагдаж байгаа нутгуудын нэг. Нийт хүн амийн тоо 37783. Эдгээрийн 4811 хүн буюу 1085 айл нь малчин өрх. Үндэстний бүрэлдэхүүний хувьд 22586 Хятад, 6538 Монгол тоогоороо толгойлж 2424 Түвд, 3478 Хотон, 1490 Цагаан Монгол, 1150 Салар, 39 Манж гээд цааш Дуншаан, Боань, Ёгор, Ли, Мио, Иүгү, Солонгос, Тужа гэх үндэстэн угсаатнуудаас бүрдэнэ.

Улаанд явагдаж буй хотжилт нь дараахь шалтгаануудтай. Хүүхдүүдийн боловсролын хэрэгцээ буюу дунд сургуулийн шалтгаан. Улаан хошууны төвд хүн ам ихээр суурьшиж эхэлсэн нь 1993 он. Тэр цагаас өмнө хошууны тосгодод (манай улсын засаг захиргааны нэгжээр багтай дүйцүүлж ойлгож болно) бага, дунд сургуулиуд гэгээрэл боловсролын үйлсээ явуулдаг байж. Энэ үед малчдын хүүхдүүд гэрээс хол явалгүй сургуульдаа сурч чаддаг байсан байна. Харин 1993 онд тэдгээр сургуулиудыг татан буулгаж хошууны төвд төвлөрүүлснээр малчдын хүүхдүүд сургуулиа даган суурьших болжээ. Учир нь хошууны төв дэх монгол үндэстний дунд сургууль нь дотуур байргүйгээс сурагчид эмээ, өвөөтэйгээ шилжин ирж айл болон амьдарч эхэлсэн. Ингээд жилээс жилд мал дээрээс нүүн ирэх суурьшигчдын тоо нэмэгдсээр хошууны төвийн хүн ам нэмэгдэж байгаа нь энгийн нүдэнд ч илт мэдэгдэхүйц болсон байна. Энэ нь Улаанбаатарын хүн ам эрчимтэй өсөж байгаатай адил боловч Монгол Улсын иргэд нийслэлдээ төвлөрлөө гээд дундад улсын монголчуудад тулгарах хятаджих аюул үгүй. Ингээд урьд нь мал дээр монгол ахуйтайгаа ойрхон байсан хүүхдүүд төв газарт шилжиж эхэлжээ.
Малын бэлчээр хүрэлцэхгүй. 1994-1996 онд малчдад бэлчээр хуваан өгөхдөө тухайн үеийнх нь ам бүлийн тоог харгалзан нэг хүнд хэдэн ми газар тооцон хувьчилсан байна (нэг метртэй тэнцэнэ). Энэ үеэс хойш төрсөн хүүхдүүд газаргүй тул малгүй, малгүй тул хотод амьдарна. Тэгээд тэр “хотын хүн”. Тухайн үед төрчихсөн байсан хүүхдүүдэд ч бэлчээр нь хүрэлцэхгүй явдал их бий. Зааглан өгсөн нутаг бэлчээрт маллах малын тоо буюу бэлчээрийн даац хязгаартай тул хүссэн зоргоороо малаа өсгөх аргагүй. Ингээд 3-5 хүүхэдтэй малчин айлын хэн нь мал дээрээ үлдэх вэ, хэн нь хотын хүн болох вэ гэдгийг сонгон шийдэж хотод амьдрах арга хайн эсвэл анхнаасаа хотод суух төлөвлөгөөтэйгөөр боловсролоо эзэмшин “хотын хүн” болно. Ийм замаар нэлээд хүмүүс төв газарт шилжин суурьшиж байна.

Өндрийн өвчин. Хөх нуур Түвдийн өндөрлөг гэгдэх далайн түвшинээс дээш гурван мянга хэдэн зуун метр өндөрт амьдрах нас дээр гарсан буурлуудад өндрийн өвчин гэх аюул тулгардаг. Улаан хошууны төв нь хөдөө малчны бэлчээр нутгаас арайхан нам газар юм. Тиймээс нас дээр гарч мал дагахад хүнд болсон хийгээд өндрийн өвчнөөс зугтсан настангууд хошууныхаа төвд суурьшина. Өндөрлөг газар хүчилтөрөгч дутагдсанаас цусны даралт ихсэх, зүрхний ачаалал нэмэгдэж үйл ажиллагаанд нь өөрчлөлт орох гэх зэрэг зүрх, судасны өвчнүүд тулгардаг байна.

Байгаль хамгааллын зорилгоор улсаас малчдыг хот, суурин газар амьдрахыг ил, далдаар дэмждэг тухай учир мэдэх хүмүүс өгүүлнэ. Голмуд хотын Тангула сумын малчдаас газрыг нь 5-10 жилийн хугацаагаар улс зээлдэн авчээ. Энэ хугацаанд улсын газар нутгийн бэлчээрийг амраагаад гэрээт хугацаа дуусмагц эздэд нь буцаан өгөх учиртай. Анх бэлчээрийг авахдаа малыг нь үнэлэн түүнтэй дүйцэхүйц төлбөрийг өгсөн бөгөөд мөн сар бүр тэдэнд мөнгө өгдөг гэнэ. Байгаль хамгаалах энэхүү бодлогын улмаас 5-10 жилийн дараахь малчин ахмадууд нас өндөрт гарч бие гүйцэхээ больсон, залуус нь малд дөргүй аль хэдийнэ хотын иргэн байх сонирхолтой эсвэл хэдийн хотын хүн болсон байх болно. Ингээд л мал маллах хүнгүй болсон тул эргээд малчин дээрээ гарах нь тун цөөн л болов уу? Энэ бол малчин ахуйгаас хотын амьдралд шилжиж буй бас нэгэн шалтгаан.
Мөн үйлдвэрлэлийн зорилготой үйл ажиллагааны улмаас малчид хотод суурьшиж буйн жишээ нь Ван (Томпу гэж нэрлэх нь ч бий) хошуу. 2005-2006 онд 11 айл Ван хошуунаас Улаан хошуунд шилжин суурьшжээ. Тэдгээр айлуудыг ийн шилжихийг шаардсан байна. Учир нь тус хошууны тэр хэсэг нутагт Чинхуа гэх өвөрмонголын компани нүүрсний хүүршүүлэх газар болгон ашиглах болсон ажээ. Ингээд л газрыг нь албан хүчээр худалдан авсан байна. Тэднийг Улаанд нэг дор орон сууцанд суулгажээ. Энэ нь улсын үйлдвэрлэл, эдийн засагтай холбоотой санамсаргүй гэмээр хотжилтын нэгэн шалтгаан болж байгаа юм.

Хотын дээд Монголчууд

Хятад Улс дахь монгол гаралтай хүүхэд залууст хоёр янзын сонголт, түүнийгээ дагаад хоёр янзын хувь заяа бий. Нэг нь монгол үндэстний сургуулиар замнах, нөгөө нь хятад сургуулийг сонгон суралцах явдал. Хотод ажиллаж амьдрах монголчуудад тулгарч буй зайлшгүй нэгэн зүйл бол хүүхдүүдээ хятад сургуульд суралцуулах хэрэгцээ юм. Их, дээд сургууль дүүргэсэн боловсон хүчин ажилтай болоход монгол үндэстний сургууль дүүргэсэн нэгэн, хятад сургууль дүүргэсэн хүн хоёрын байр суурь, боломж ялгаатай буюу хятад сургууль дүүргэсэн боловсон хүчин ажил албан тушаалтай болох илүү бололцоотой байдаг. Улаан хошуун дахь дүр зургаар монгол сургууль дүүргэсэн хүнд монгол үндэстний дунд сургуульд багшлах, соёл урлагийн клубт соёлын ажилтан болох мөн азтай цөөхөн зарим нь захиргаанд ажилд орох боломжтой. Тэдний сонголт энэ хүрээд хязгаарлагдана. Учир нь бусад байгууллагууд ихэвчлэн хятад албан газрууд байх тул тэнд хятад хэлийг төгс эзэмшсэн мэргэжилтэн авахыг эрмэлзэнэ. Улмаар хятад сургууль төгсөгчид ялагдана гэсэн үг.

Хятад сургууль сонгож, хүүхдүүдээ хятад сургуульд сургавал олон боломж нээгдэж, өндөр цалинтай, хүссэн ажил, мэргэжлээ эзэмших боломжтой болно. Ингээд монгол дунд сургууль төгссөн хүүхэд хятад их, дээд сургуульд элсэх гэтэл энэ нь бас л туйлын хүнд даваа буюу бараг л үлгэр ажээ. Монгол үндэстний дунд сургууль дүүргэсэн сурагчид мөн л хэлний бэрхшээлтэй тулгарна. Бас монгол сургуулийн сургалтын байдал ч тохирдоггүй аж. Нэгэнт байдал ийм болохоор хүүхдээ багаас нь хятад бага, дунд сургуульд сургах нь л тэднийхээ ирээдүйн амьдралын сайн сайхны төлөө хийж байгаа том сонголт, шийдэл юм.

Хятад хэл, хятадын соёлд суралцах хэрэгцээ, шаардлага, хүсэл, зорилгоо тэд ийнхүү тайлбарлаж байна. “Наад зах нь хятад хүнтэй хэрэлдэж муудалцахад ядаж адилхан харааж байх хэрэгтэй. Хятад хэл сурсан цагт доромжлол амсахгүй. Нэгэнт бид Хятад Улсад амьдарч байгаа тул хятад хэл сурахгүй бол сайн амьдарч чадахгүй. Ажилд орж чадахгүй. Ажилд орж амьдрахын тулд бидхятад хэл сурах хэрэгтэй. Ядахдаа доромжлол амсахгүй” хэмээсэн нь аргагүй үнэн билээ.

Хятад сургуулиар боловсорсон хүүхэд хэн болох вэ?

Энэ асуултын хариуг Дэлхий хотын хүүхэд, залуусын байдлаар хариулъя. Дэлхий хот бол хөдөөнөөс хотод шилжин суурьших хөдөлгөөн бүрэн явагдаж бараг дууссан гэж хэлж болох газар. Улсаас хот орчмын нутаг бэлчээрийг амраах зорилгоор малчдаас бэлчээр, малыг нь худалдан авч иргэдийг хотод суурьшуулсан байна.
Наранхуар бол 23 настай бүжигчин бүсгүй. Уулзаж танилцаад хэдхэн цаг болсон харь улсын эмэгтэйг (холдуулж бодвол харь улс ч тэдний сэтгэлд Монгол Улсын монгол хүн) гэр гэртээ хонуулах гэж хоорондоо булаацалдан муудалцаж эцэст нь нэг нь гомдсондоо юмуу түрүүлээд гүйж одсон. Наранхуар бүсгүйнд очих болсонд тэрбээр их л баяртай элдэв юм ярилцах гэж хичээнэ. Гэвч бид хоёр ойлголцож чадахгүй байсан нь сэтгэл өвдмөөр байлаа. Тэрбээр хэзээний хуучин найзууд шиг дотночилж түүний оронд хамт унтахаар хэвтсэн ч хэн хэний нь нойр хүрсэнгүй монгол, англи, хятад үг холин ярилцах гэж хичээсээр. Урьд нь хамт явсан залуугаар орчуулуулж байсан ч одоо түүнийг байхгүйд өөрсдөө ойлголцохоос өөр аргагүй. Нэг хоёр үг зөөсөөр, дохио зангаа хэрэглэсээр намайг ихэд баярлуулсан явдал болж үүр цайх үест тэр монголоор овоо зэгсэн ярих болж нэг мэдсэн бид хоёр их зүйлийг ярилцсан байлаа.

Хотжилт буюу хятаджилт

Хөдөөгөөс хот төв газарт шилжих, хотоос хотын зах, хөдөө рүү шилжих нь хүн амын шилжих хөдөлгөөн, нийгмийн хөгжлийн жам ёсны үзэгдэл. Гэвч Хятад дахь монголчуудын хотжилт нь жир бус явдал болж хятаджилтад хүргэж буй нь гашуудалтай. Малын бэлчээрийн даац хүрэлцэхгүй, өндөрлөг уулсын нутагт аж төрөх тэдэнд өндрийн өвчний аюул тулгарна, үр хүүхдээ хүний зэрэгтэй амьдралд хүргэх гэсэн хүсэл, улсын удирдлагаас малчдын хүсэлтийг үл харгалзан бэлчээр, газрыг нь авч байгаа зэрэг явдлууд нь тэднийг зайлшгүй хотжилтод хүргэж буй юм. Улмаар хотын иргэн хотод сайн сайхан амьдрахын тулд яалт ч үгүй хятад үндэстэний замаар замнахыг сонгоно. Хятад үндэстний зам хэмээсэн нь цэцэрлэгээс эхлэн хятад сургуулиар хүмүүжиж улмаар хятадын их дээд сургуульд суралцах, төгсөөд ч хятад албан газар ажиллах буюу хятад хотод хятад хүмүүстэй ижил амьдрахыг нэрлэж буй. Үүний улмаас монгол хэл, соёл, уламжлал алдагдана. Энэ бол Хятад Улс дахь монголчуудын хотжилт. Тэд бидний идэж байгааг идэж, өмсөж буйг өмсөж, үзэж буйг үзэх буюу хүний зэрэгтээ амьдрахыг л эрмэлзэж, харамсалтай нь хүн заяатны хүсэл нь эх хэлээ мартагнахад хүргэж буй ард түмэн. Тэдэнд Монголоо гэх эрмэлзэл, хүсэл сэтгэл, “БИ МОНГОЛ ХҮН” гэх ухамсар нь байгаа цагт тэднийг “монгол биш” гэх эрх хэнд ч үгүй.

Тэрбумаар тоологдох их үндэстний дунд цөөн тоот үндэстэн болон амьдрахдаа угсаа гарлаа хадгалан, Монголоороо оршихын төлөө байгаа бүх боломжоороо тэмцдэг, зарим нь амьдралаараа дэнчин тавьж, тэр их гүрэнд яах ч аргагүй байдалд өөрийн эрхгүй орж байгаа цус нэгт ахан дүүсээ ойлгож үзээсэй хэмээн хүсмээр байна. “Тэдний оронд би байсан бол?” гэж бодож үзээд, муучлан дуугарахаа хойш тавиасай, Монгол Улсын монголчууд.

Х.ТЭМҮҮЖИН: УИХ-ЫГ АРДЫН НАМЫН УДИРДАХ ЗӨВЛӨЛ ГАЦААЖ БАЙНА

УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжинтэй арайхийн ярилцлаа. Арайхийн гэсний учир нь түүнийг 2008 онд УИХ-ын гишүүн болсон цагаас эхлээд л “Хоёулаа нэг ярилцана даа” гэж явсаар гурван жил өнгөрчээ. Гэхдээ энэ бол миний овсгоо муутайнх биш ээ. Харин Х.Тэмүүжин гишүүний овсгоо сайтайгаас болсон хэрэг. Тэрбээр хэзээ ч ам хуурай байдаггүй. Дайралдсан сурвалжлагчдаа л ярилцлага өгчихнө. Энэ төрд болж бүтэхгүй юм байгаа цагт түүний амыг түгжих тухай санахын ч хэрэггүй гэдгийг ойлгосон. Учир нь тэр зөвхөн өөрийгөө хичээж үгэндээ харам сүрхий хүний дүр эсгэх гэж оролдсонгүй. Тиймээс УИХ-ын гишүүд дотроос сэтгүүлчдэд хамгийн их ярилцлага өгсөн нь магадгүй тэр байх. Гэхдээ Х.Тэмүүжинг УИХ-ын гишүүн байтугай Ардчилсан намд элсээгүй байхаас нь үзэл бодлын хувьд ижилсэж нөхөрлөсний хувьд түүний яриа ямагт шинэ санагддаг билээ. Ингээд УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжин “Ярилцах танхим” –ын зочноор уригдлаа.

-Хаврын чуулган Сон­гуулийн хуулиа шинэчилж чадалгүй завсарлах нь. Тэ­гэхээр сонгуулийн ямар хуулиар 2012 оны сонгууль явагдах бол гэдэг анхаарал татаж байна. 2008 оныхоо хуулиар уу?

-Мэдээж УИХ Сон­гуулийн тухай хуулиа баталж чадахгүй бол 2008 онд хэрэгжсэн томсгосон мажоритари ху­вилбар хүчин­тэй байгаа учраас түүгээрээ явах байх. Гэхдээ хаврын чуулган завсарлаж байгаа хэдий ч цаана нь бас намрын чуулган үлдэж байна. Сонгууль явагдахаас зургаан сарын өмнө Сонгуулийн хууль батлагдсан байх ёстой. Тэгэхээр цаг байна гэсэн үг.

-Өнөөдөр долоодугаар сарын 1. 2008 оны долоо­дугаар сарын 1-нийг монгол­чууд хэзээ ч мартахгүй биз. Гэтэл 2008 оныхоо сонгуулийн хуулийг бариад л 2012 онд явж орчих хэрэг үү. Аймаар биш үү?

-Долоодугаар сарын 1-ний хэрэг юунаас болж үүссэн нь тодорхой байгаа. Сонгуулиас болсон. Яагаад сонгуулиас болсон гэхээр сонгууль шударга бус явагдсан гэж ярьж байгаа. Шударга бус гэдэг нь юуг хэлж байгаа вэ гэхээр “сонгуулийн луйвар” гэж хариулдаг. Тэгээд сонгогчдын нэрсийн жаг­саалт, саналын хуудас тоолох явцад л луйвар орсон болохоор сонгууль шударга болохгүй байна гэж үздэг. Гэхдээ энэ хоёрыг хичнээн будилуулаад ердөө л 5-7 хувийг нь л луйварддаг юм.

-10 хувь ч хүрэхгүй гэж үү?

-Тиймээ, хүрэхгүй. Гэтэл нийт сонгуулийн дүнгийн 40 хувийг будилуулдаг зүйл бол хүн амын тооллого. Аль 1989 онд байна уу даа, (Би яг оныг нь сайн санахгүй байна) тоолсон хүн амын тоон дээр үндэслэсэн тойргийн систем үйлчилсээр байгаа юм. Энэ системийг өөрчлөөгүй цагт санал гээгдэх, санал нэмэх механизм үйлчилсээр байх болно. Өнгөрсөн 20 жилд шилжилт хөдөлгөөн зөндөө хийгдсэн байгаа. Гэхдээ нэг сонирхолтой зүйл байна. УИХ дээр шийдвэр гаргаж байгаа процессийг ажиглаарай. Ардаа 60 мянган хүний эрх ашгийг төлөөлж байгаа нэг гишүүний саналыг зургаан мянган хүнийг тус тусдаа төлөөлж буй зургаан гишүүн нийлээд л байхгүй болгож байгаа юм. Хүн амынх нь тал нь 20 суудлын төлөөлөлтэй байхад үлдсэн хэсэг нь 56 суудлын төлөөлөлтэй байна. Энэ зарчмаас болоод л 2008 оны сонгуулийн дараа бухимдал үүссэн. Бухимдал хаана үүсэв гэхээр Улаанбаатар хотод. Аргагүй шүү дээ. Өөрсдийнх нь өгсөн санал ямар ч өөрчлөлт авчирахгүй болохоор бухимдаж байгаа юм. Хэрвээ үүнийг өөрчилье гэвэл нэгдүгээрт, мажоритари хувилбараар явуулна гэж тогтвол тойргоо дахин хуваарилах, эсвэл тойргийн ямар нэгэн хил хязгаар тавьдаггүйгээр нь пропорциональ хэлбэрийг сонгох хэрэгтэй. Ийм л хоёр сонголт бий.

-Хүн амын шинэчилсэн бүртгэл явагдсан болохоор одоо тойргийн дахин хуваарилалт хийхэд саадгүй биш үү?

-Тойргийн дахин хуваарилалт хийхэд хуучнаар нь ялаад сурчихсан Ху нам гэх үү Ардын нам гэх үү нэр нь ойлгомжгүй тэр намынхан зөвшөөрөхгүй. Харин тэдний зөвшөөрч болох хувилбар нь юу байсан гэхээр пропорциональ хэлбэр оруулаад 50:26 гэсэн хувилбар эхлээд ярьсан шүү дээ. Гэхдээ үүнийгээ МАХН гэдэг нэртэй байхдаа оруулж ирсэн хувилбар. Харамсалтай нь одоо энэ хувилбараасаа буцчихлаа.

-Одоо Ардын нам 52:24 гэсэн хувилбар яриад байгаа байх аа?

-24:52. Пропорциональ нь 24, мажоритари нь 52 гээд байгаа юм. Хэрвээ 76 жижиг мажоритари болдоггүй юм бол ядаж 52 мажоритари байя л гээд байгаа байхгүй юу. Тойрог жижиг байх тусмаа, орон нутгаасаа хэт хамааралтай болж, жалга довны үзэл арилдаггүй. Нөгөөтэйгүүр мөнгө их хүчтэй нөлөөлдөг. Хэрвээ Ардын намынхны хүсэж байгаагаар одоо байгаа 26 тойргоо дундуур нь хэрчээд 52 болгон хуваах юм бол 2008 оны сонгуулиас ч ухарсан алхам болно. Үүнийг л Ардын нам хүсээд байна. Жижиг мажоритари байх тусмаа мөнгө хүчтэй үйлчилнэ, сонгогчдыг хянахад амар болно. Тийм болохоор ялахад амар гэж бодоод байна.

-Олон түмний дургүйцлийг сөрөн байж хамтарсан Засгийн газар байгуулсны учир бол яаралтай нэг тийш нь болгох учиртай хэдэн том асуудлуудыг шийдэхийн тулд ийм алхам хийсэн гэж бодож байгаа. Гэтэл хамгийн чухал Сонгуулийн хууль дээрээ гацаанд орлоо. Одоо л зөвшилцлийн үр дүн гарах ёстой биш үү?

-Анх зөвшилцөж, хамтарсан Засгийн газар байгуулахдаа 10 том зорилго тавьсан юм билээ. Түүнээс дөрвөн зүйл нь л хагас дутуу биелсэн байх. Үлдсэн зургаа нь огт байхгүй.

-Ямар дөрөв нь биелсэн гэж… Тэгээд бас хагас дутуу шүү?

-Уул уурхайтай холбоотой томоохон шийдвэрүүд. Оюутолгой, Тавантолгой, тэндээс олж буй мөнгийг иргэдэд хувьцаа болон бэлэн хэлбэрээр тараах, ажлын байр бий болгож амьжиргааны төвшинг дээшлүүлэх чиглэлээр хийгдэх ажлууд багтаж байгаа юм. Нэгэнт уул уурхайн том төслүүд хөдөлсөн болохоор ажлын байр нэмэгдэж тэр жишгээрээ амьжиргааны төвшин ч дээшлэх ёстой гэж ярьж байгаа. Яахав одоогоор том том тоонууд л нисээд байгаа болохоос иргэдийн гар дээр тавигдаж амьдралд мэдэгдсэн зүйл байхгүй байгаа болохоор хагас дутуу гэж хэлэхэд болно. Тэднээс бусад нь тухайлбал, төрийн албаны шинэтгэл, сонгуулийн хууль, Засаг захиргааны шинэтгэл гээд юу ч хийгдсэнгүй. Өнөөх л 360 сумтайгаа, төрийн албаныхан бахь байдгаараа, сонгуулийн хууль ч хэвээрээ л байна. Монголын ард түмэнд хэрэгтэй, амьжиргааг дээшлүүлэх, үрэлгэн байдлаас гаргах, авлигаас ангижрах зэрэг ажлууд нь орхигдоод мөнгөтэй, эрх мэдэлд дуртай хүмүүсийг албан тушаалд томилох зэрэг ажил нь бол сайн хийгдэж байна л даа. Хамтарсан Засгийн газар хамтарсан байдлаа ашиглаж чадахгүй байна гэж л харагдаж байна.

-Хаврын чуулган Сонгуулийн хуулиа шийдэж чадалгүй зав­сарлаж байна. Өдөр хоног нь ч долоодугаар сарын 1-нд тохиолоо. Дөрвөн жилийн өмнө энэ л сонгуулийн тогтолцооноос болж бухимдсан хүмүүс 2012 онд дахиад л энэ тогтолцоогоор санал өгч магадгүй байна. Бухимдал дээд цэгтээ хүрэх юм биш байгаа?

-Магадгүй юм. Учир нь ямар ч өөрчлөлтийн салхи үлээсэнгүй. Сонгууль дөхөх тусам хүмүүс хөдөлгөөнд орж энэ хуулиа яаралтай засахын төлөө байх болов уу гэж бодсон чинь эндүүрчээ. Сонгууль ойртох тусам УИХ-д сууж байгаа хүмүүс “яаж дахин сонгогдох вэ” л гэж боддог юм байна. Сонгуулийн дараахан улс эх орон энэ тэр гээд яриад байсан хүмүүс өөрчлөгдөж байна. Хувь хүний амбиц, эрх ашиг хөндөгдөж эхэлж байгаа байхгүй юу. Бүтэн гурван жил, за одоо бараг дөрөв дэх жилдээ орж байна даа. Энэ хооронд 500-гаас нэг тэрбум төгрөг тойрогтоо тараачихсан хүмүүс сонгуулийн хуулийг өөрчлөх дургүй байгаа. Өөрсдийгөө найдвартай сонгогдоно гэж бодоод болж өгвөл сонгуулийн хуулийн шинэчлэлд саад хийх санаа агуулаад байгаа. Ялангуяа Ардын намынхан иймэрхүү бодолтой байх юм. Болж өгвөл жижиг мажоритари хэвээр нь үлдээчих гээд байна. За энэ бол нэгдүгээр зүйл. Хоёрдугаарт, Ардын намын залуус гэсэн хүчтэй бүлэглэл үүслээ. Тэдгээр залуус ямар хүмүүсээр эгнээгээ өргөтгөсөн бэ гэхээр уул уурхайн баялгаар хармайгаа дүүргэчихсэн өв залгамжлагчдыг татаад оруулчихсан.

-Бага хуралд нь шинээр орсон гишүүдийг хэлж байна уу?

-Тиймээ, тэд бага хурлын гишүүн болцгоосон. Тэд мөнгө тараадаг сонгуулийн механизмыг хүсэж байна. Уул уурхайгаас олсон мөнгөөрөө л санал худалдаж авах нь тэдэнд амар бололтой. Ингэхийн тулд ерөөсөө л жижиг мажоритари хувилбар руу намаа чирлээ. Шийдвэрийг нь өөрчлүүлж дөнгөлөө. Уг нь МАХН бишээ МАХН нэртэй байхдаа…

-Намын нэрийг нь андуураад байна уу даа…?

-Андуураад байна, харин (инээв)… Одоо энэ Ардын нам МАХН гэдэг нэртэй байхдаа гаргасан шийдвэрээ сая өөрчиллөө. Яагаад өөрчлөв гэхээр тэр мөнгөтэй хэсэг нь УИХ-д орж ирэхийн тулд анх гаргасан саналыг нь хүртэл өөрчлүүлж чадаж байна.

Тэгэхээр тэд эрх мэдэлтэй бол­чихсон, намаа хүссэн зүг рүүгээ удир­­даж чаддаг болчихож. Энэ юуг нотолж байна гэхээр Ардын намын дар­га Сү.Батболд гэдэг хүн намаа захирч чадахаа байсныг л харуулж байгаа юм. Саналаа хагалж “Ийм байна, тийм байна” гэж ярьж ч чадахгүй байна шүү дээ.

-Тэр Засгийн газар дээр саналаа багцалж чадаж байгаа болов уу?

-Түвэгтэй байх шиг байна.

-Ардын намыг анхныхаа тохи­ролцооноос буцааж, намын даргаа эвгүй байдалд ортол түрж байгаа тэр бүлэг бол УИХ-д ч байхгүй, Зас­гийн газарт ч байхгүй хэсэг, тийм үү?

-Өнөөдөр ярианы гол сэдэв энэ л байна. Ард түмнээс сонгогдоогүй, тэд­ний төлөөлөл биш зөвхөн мөнгөтэй хүмүүс УИХ-ыг удирдаж эхэллээ. Тэд УИХ-аар дуртай шийдвэрээ гар­гуулдаг болох нь.

-Тиймээ, яагаад гэвэл тэд мөн­гөтэй…?

-Тийм, мөнгөтэй хэсэг. Гэтэл УИХ-д ард түмний төлөөлөл болж сон­гогдсон гишүүд ямар ч эрх мэ­дэлгүй болчихож. Гишүүдийг тэд санхүүжүүлдэг. Бас дарга нарыг ч тэд мөнгөөр тэтгэдэг. Хууль тогтоох эрх мэдлийг сонгуулиар олж аваагүй байж УИХ-ын гишүүдэд шахалт үзүүлэх замаар хүссэнээ хийлгэж байна. Бас нөгөө талаас нь бодож үзвэл УИХ-д байгаа хэсгийн далд сонирхлыг ч тэд өдөөж өгсөн. Ийм үзэл бодлуудын нийлбэрээс болоод Сонгуулийн тухай хуу­лийг өөрчлөх дургүй болж өгвөл жижиг мажоритари руу зүтгүүлж бай­гаа юм. Тэгэхээр Ардчилсан намаас болж УИХ гацаагүй. Харин Ардын на­мын Удирдах зөвлөлөөс болж гацаж байна гэвэл илүү оновчтой.

-Үгүй ээ, би бол Урдирдах зөвлөл биш Бага хурал дахь мөнгөтэй ба­цаануудаас болж гац­лаа гэж хэлмээр санагдаад байгаа юм?

-Бага хурлаас нь ч бай ямар ч байсан гацлаа. Ардын намын санал бол­гож байгаа хувилбар бол мөнгөтэй хэс­гийг улс төрд оруулж ирэх гэсэн тэдний лобби төдий юм. Тэд ийм л хү­мүүсийг өвөртөө тээж явна. Нэгэнт хэвлий дотроо тээчихсэн үр могойгоо яаж ч чадахаа болиод улс орныхоо алсыг харсан бодлого дээр гох дэгээ тавьж байна.

-Ардын намын бараг дөрөв дэх үе одоо солигдох гэж байна. Эд мөн­гөтэй амбицтай бөгөөд яахаас ч буцахгүй “зоримог” гэдгээрээ урд үеэсээ ялгаатай. Энэ талаар юу хэл­мээр байна вэ?

-Яахав, үе солигдох нь зөв. Про­цессийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Миний харж байгаагаар тэд улс төрийн тодорхой үзэл бодолгүй, нийт­лэг эрх ашгийн төлөө энэ улс орныг яаж авч явах талаар ойлголтгүй. Тэ­дэнд юу байна гэхээр маш том амбиц, маш том мөнгө л байна. Амбиц нь юу гэхээр хууль цоорхой ихтэй бай­сан үед уул уурхайгаас олж авсан мөнгөөрөө одоо улс төрийг худалдаж аваад өөрсдийн бизнесийг монополь бол­гож чадах юм байна гэсэн л хүсэл эрмэлзэлтэй болчихсон байгаа. Өмнө нь улс­төрчдийг худалдаж авдаг байсан бол одоо нэг гишүүнийг биш төрийн инс­титуцыг бүхэлд нь худалдаж авч бол­но гээд бодчихсон байна. “Шинэ орос” гэдэг шиг “Шинэ монголчууд” улс төр рүү тэмүүлж байгаа хэрэг. Энэ бол уул уурхайн хөөсрөлийн араас Монголын төрд орж ирж буй Голланд өвчний нэг хэлбэр. Шинэ мөнгөтэй, шинэ хүмүүс төрд орж ирэх нь.

-Тэгэхээр Ардчилсан нам хэн­тэй хамтарч ажиллаж байгаа нь ха­рагдаж байгаа юм. Нам доторх үзэл бодол саналын зөрүүг хагалж чад­даггүй Ерөнхий сайдын танхимын тогтвортой байдлыг хангаад сууж байгааг ойлгож байгаа биз дээ. Асуудлыг жинхэнэ шийддэг нь га­даа байгаа. Тэгэхээр ийм Засгийн газрын хэрэг байна уу?

-Одоо Ардчилсан нам асуудлыг тавих гэж байна. Мэдээж шууд Ерөнхий сайдад хаяглах нь зүйтэй. Танай нам гурван жилийн өмнө ма­най намтай хамтарч Засгийн газар бай­гуулахдаа ард түмний өмнө амласан амлалтдаа хэвээрээ байгаа юу. УИХ-д сонгогдоогүй хэсгийнхээ шахалтад ор­соор байх уу. Хэрвээ орсоор байх юм бол ийм Ерөнхий сайдтай ажиллах шаардлага алга гэдгийг ярих хэрэгтэй. Мэдээж үүний ард хамтарсан Засгийн газрын тухай яригдах л байх. Өмнө нь С.Баяр бүхнийг хагалаад араасаа жаг­сааж чаддаг, зорьсноо хийдэг байсан бол Сү.Батболд өөрийгөө хаана явааг ч мэдэхгүй байна. Ер нь бол тодорхой ги­шүүдээс Сү.Батболдтой холбоотой асуу­дал хөндөгдөх байх аа.

Биднийг ийнхүү ярилцсаны да­раахан УИХ-ын гишүүн Э.Бат-Үүл Ерөнхий сайд Сү.Батболдыг огцрох асуудлыг албан ёсоор тавихаа мэдэгджээ.