“Монгол их сонирхолтой улс юм”

“Монгол Улс их сонирхолтой улс юм. Азийн улс гэхээсээ илүү европ шинжтэй улс. Тэгээд зүүн европын улстай улс төр, ардчилалын талаарх төсөөлөл нь ижил. Социализмын зарим нэг үзэл нь одоо ч бат бэх хэвээр” гэж SARR төслийн захирал Брюс М.Кнауфт ярьж байна. Тийм ээ, бид ардчилалтай танилцаад удаагүй. Дөнгөж 20 жилийнхээ нүүрийг үзэж байна. Хорин жилийн тэртээ шинэ сонголтыг хийсэн нь бүс нутаг болоод хоёр хөршөд маань хийгдээгүй сонголт байсан билээ. Бид энэ хугацаанд маш олон дэвшилийг хийсэн ч, алдсан зүйлүүд ч чамгүй байгааг гадны эрдэмтэд хэлж байна.

Ардчилсан улс орнууд дэлхий даяар хичнээн байгааг судалдаг Фрийдом Хаус хэмээх төрийн бус байгууллага бий. Энэ байгууллага ардчилсан улс орныг ногооноор, ардчилал нь хагас байгаа орныг шараар, огт ардчилалгүй улс орныг хөхөөр тэмдэглэдэг ажээ. Энэ судалгаанд манайх бүс нутгийнхаа хувьд ч, хоёр хөршийнхөө дунд ч ганцаархнаа ногооноор цэлийж байна. Энэ нь бидний хувьд бахархууштай хэрэг боловч ардчилалын дархлааны хувьд харьцангуй сул байгааг гадны эрдэмтэд ч тэр, судалгааны байгууллагууд ч тэр хэлдэг. Тиймээс ч энэ байдлыг харгалзан гадны судалгааны байгууллагуудтай “Нээлттэй нийгэм” хүрээлэн хамтран “Социализмын дараах монголчууд” нэртэй бага хурлыг зохиов. Ардчилалын замыг сонгоод удаагүй боловч ардчилалын тогтолцоо нь харьцангуй сул хоёр их гүрний дунд байгаа манай орныг “Бүс нутгийн эрсдэлд өртсөн улс”-ын тоонд хамруулж байна. Арга ч үгүй юм. Манайх шиг шинэ замналыг сонгосон ч буцаад авторитар тогтолцоонд орсон улс орнууд цөөнгүй. Бид эдгээр улсуудын тоонд орчихгүйн тулд “дархлааг” хэрхэн сайжруулах арга замыг сонгох нь хамгаас чухал болоод байна. “Социализмын дараах Монголчууд” хурал дээр Монгол орны ардчилалыг ганхуулж болох дараах таван зүйлсийн тухай ярьсан юм. Авлига, халамжийн систем, төрийн хэтийдсэн том систем, баялагийн тэгш бус хуваарилалт, улс төр-бизнес холилдсон явдал. Монголчууд авлигын эрсдэлийн индексээрээ дэлхийн улс гүрнүүдийн тэхий дунд нь байна. Харин төрийн байгууллагийн авлигын төвшнөөрөө ардчилсан орнуудтай харьцуулвал хамаагүй өндөр төвшинд байгаа юм. Энэ нь манай ардчилалыг дархлаагүй болгож байгаа нэг хүчин зүйл нь болж байгаа аж. Хэдийгээр манай улсад авлигатай тэмцэх тусгайлсан байгууллага байдаг ч энэ нь төрийн оролцооноос ангижирч чадаагүй л байна. “Танай улс авлигатай тэмцэх газраа төрөөс томилдоггүй өөр салбарт харьяалуулаад төрийг гаднаас хянадаг тогтолцоонд шилжмээр байна. Хэрвээ УИХ-аас даргыг нь томилдог байгаа нөхцөлд яавч авлигын эсрэг ажиллаж чадахгүй”. Энэ бол яг нэг жилийн өмнө ярьсан Антони Ким гэх судлаачийн яриа. Жилийн өмнө авлигатай тэмцэх аргачлалаа боловсруулж байна гэж ярьж байсан боловч өнөөдөр хэргэжсэн зүйл алга. Халамжийн тогтолцоогоороо монголчууд ардчилсан орнууд дундаа толгой цохиж явна. “Социализмын дараах Монголчууд” бага хуралд оролцсон Л.Мөнх-Эрдэнэ судлаачийн хэлснээр “Хэрвээ бид бүх мөнгөө халамжлалд зориулах юм бол Монгол Улс хөгжих нь юу л бол. Харин үүнийг илүү ирээдүйгээ харсан томоохон стратегийн зорилтуудад зориулах ёстой” гэж хэлж байна. Манай улсын халамжинд зарцуулж байгаа мөнгөн дүнг бага хуралд оролцсон гадны судлаачид гайхаж байсныг хэлэх хэрэгтэй. Гадны судлаачдын анхаарлыг татаж байгаа дараагийн асуудал бол төрийн хэтэрхий том систем байлаа. Манай улс хэрэгжүүлэгч болон тохируулагч ангентлагийнхаа тоогоор гадны орнуудыг бодвол харьцангуй их байсан юм. “Нэг агентлагт байж болохоор олон тооны тус, тусдаа агентлагууд байна. Түүнийгээ нэгтгээд төрийн ажилчдын орон тоог цөөлөхгүй бол танай орон эргээд социализмын зам руугаа орох гээд байна шүү” гэж гадны судлаачдын сануулсныг уншигч танд хүргэе. Баялагийн тэгш бус хуваарилалтыг ардчилалд сөргөөр тусах дараагийн зүйл гэж бага хуралд оролцогсод үзэж байна. Баялагийн хараалд өртсөн улсуудын тоо жилээс, жилд нэгээр нэмэгдэж байгаа юм. Африкийн ихэнх улсууд хөгжихгүй байгаагийн гол шалтгаан. Тэндээс олсон асар том ашиг өндөр албан тушаалтнуудад ихээр хүрч, жирийн ард иргэдэд юу ч очихгүй байгаа явдал юм. Харин үүнээс гарахгүй байх талаар хөгжиж байгаа орнууд гадны орнуудаас мэргэжилтэн уриад хэрэгжүүлдэг зарчимтай ажээ. Улс төр, бизнесийн салбар хоорондоо холилдож байгааг бага хуралд оролцогсод дараагийн анхаарах ёстой асуудал гэж үзэж байна. Одоо иймэрхүү дүр зураг европийн холбооны улсуудад ч ажиглагдаж байгаа бөгөөд хэрвээ энэ байдал ардчиллын замналаар замнаад удаагүй байгаа манайх улсад нөлөөлвөл хор хөнөөл нь асар их ажээ. Эдгээр таван асуудал монгол орны анхаарах ёстой асуудлуудын нэг болоод байна. Хуралд ирсэн гадны эрдэмтэн, судлаачдын үзэж байгаагаар судлаачдын үгийг төр засагт заавал хүргэж шийдвэр гаргахад нь нөлөөлж чаддаг болчихвол дээр дурьдсан эрсдэлүүдээс айх хэрэггүй болох аж.

“Социализмын дараах Монголчууд” бага хурал өнгөрөгч 29-нд өндөрлөсөн юм. Энэ хурал дээр хэлэлцсэн асуудлыг төрийн түшээд мэддэг үү гэдэг нь эргэлзээтэй. Тус хурлын төгсгөлд уригдаж ирсэн УИХ-ын Х.Тэмүүжинээс “Танай улс ер нь судлаачидтайгаа хэр зэрэг хамтран ажилладаг вэ?” гэж асуухад тэрээр “Ер нь бол бараг судлаачидтайгаа хамтардаггүй дээ” гэж хариулсан юм. Үүнийг сонссон гадны эрдэмтэд инээлдэж хоорондоо ярилцаж байгаа харагдав. Юу ярилцсаныг мэдэхгүй ч сайлж яриагүй нь лавтай.

Ямар ч байсан гадны эрдэмтэд, төрийн түшээдийг хамруулсан энэ хурлын ярилцсан асуудал нь үнээхээр тулгамдсан сэдэв байж чадсан юм. Харин энд ярилцсан асуудлыг Улсын Их Хурлын гишүүдэд хүргэвэл сайн сан. Ямарч байсан манай улсад ухрах уу, урагшлах уу гэсэн хоёрхон л сонголт байна. Алийг нь сонгох бол...

Б.БОЛОРСҮХ