Золбингийн Шижээ бол 1920-иод оны сүүлч үеийн Монголын гол удирдагч байсан билээ. Тэрбээр 1937онд Москвад баривчлагдан цаазлагдсан юм.
1932 оны эцсээр Сталины тушаалаар Шижээ, Бадрах нарын 1920-иод оны сүүлч үеийн үйл ажиллагаатай холбоотой зарим баримт бичгийн Зөвлелт улсын онц нууц болгон 80 жилийн хугацаатай задлахыг хориглосон хугацаа өнгөрч оны эцсээр дуусаж, Оросын түүхчид тэдгээр баримтыг дэлгэв. Оросын түүхч В.Нефедов 2013 оны 1-р сард "Монголын удирдагч Шижээ улсаасаа урвасан нь" нэртэй ном хэвлүүлсэн байна.
1928 оны төрийн эргэлтээр Золбингийн Шижээ, Өлзийтийн Бадрах нарыг төрийн дээд удирдлагад гаргасан нь Коминтерний нарийн зохион байгуулсан ажиллагаа байжээ. Коминтерний удирдагч Григорий Зиновьев Монголын баруун бүс нутаг буюу Дөрвөдийг тусгаар улс болгох санаагаа хэрэгжүүлэхийн тулд ойрад гаралтай, зүүний үзэлтэн тэдгээр залуусыг ашигласан аж. Шинжааны Цайдам нуурын монгол гаралтай Шижээ Бүгд Найрамдах Дөрвөд Ард Улсыг байгуулах коминтерний төлөвлөгөөг голлон хэрэгжүүлэхээр томилогдон 1928 оны 5-р сард МАХН-ын дарга төдийгүй Монголын гол удирдагч болон дэвшсэн байна.
Шижээгийн нэр төрийг өсгөхийн тулд Коминтерн 1928 оны 8-р сард Форд-М маркийн 16 машин бэлэглэснийг Шижээ ёстой нэг улсын эзэн хуний есоор захиран зарцуулсан байна. Эхнэрээсээ гадна 2 нууц амрагтаа тэдгээр машинаас тус бүр нэгийг бэлэглэж байжээ. Шижээ 1929 онд хуучны Ховдын хязгаар, Дервөд 2 аймгийг нийтэд нь Дөрвөдийн автономит аймаг болгох санал гаргасан байна. Гэвч Шижээгийн санаачилж Бадрахын хүчлэн зүтгүүлсэн тогтоолын төсөл МАХН-ын Төв Хорооны олонх болох халхчуудын хүчтэй эсэргүүцэлд өртөн унажээ.
Ингэмэгц Коминтерн цуутай террорист, зүүн эсер Яков Блюмкинээр ахлуулсан чекистүүдийн бүлгийн Монголд Шижээгийн хүсэлтээр ирүүлсэн байна. Бодоо, Сүхбаатар, Данзан нарыг хөнөөхөд гол үүрэгтэй оролцсон Я.Блюмкин Улаанбаатарт ирүүтээ Чойбалсан, Гүрсэд, Лхүмбэ, Гэндэн, Лувсаншарав нарыг айлган сүрдүүлэх ажлаа эхэлсэн байна. Нефедовын өгүүлснээр, Гэндэнгийн машинд цагийн механизмтай мина тавьж дэлбэлэхэд жолооч Баасан нь амь үрэгдсэн ба ийнхүү дэлбэлснээ Блюмкин Гэндэнд утсаар хэлж байсан гэнэ.
1930 оны 1-р сард БНМАУ-ын угтал болох Дөрвөдийн автономит аймгийн тухай Төв хороо хэлэлцэхээр болжээ. Төв хороны 35 гишүүний 27 нь халхчууд байсан бөгөөд тэд бүгд Блюмкинд дарамтлуулсан учир Коминтерний санал болгосон төслийг дэмжихэд бэлэн болсон байв. Гэтэл огт санаанд оромгүй явдал тохиов. Коминтерний төлөөлөгч В.Черномордюк, ОГПУ-гийн төлөөлөгч Я.Блюмкин нарын сууж явсан машин руу хүн гал нээж, тэд шархдан үрэгджээ. Энэ явдал Москваг цочроож, тэр үед гол дайсан Троцкийгоо дараад ЗХУ-ын удирдагч болчихоод байсан Сталины анхаарлыг татжээ. Сталин ямар учраас зэвсэгт халдлага болсныг мэдүүтээ Коминтернийг зэмлэж, Дөрвөдийн асуудлыг нэгжилээр хойшлуулсан байна.
Черномордюк, Блюмкин нарт халдах ажлыг Дэмид, Соднодаржаа нар хийсэн хэмээн Шижээ Коминтернд мэдээлсэн байна. Амар, Гэндэн, Дэмид, Чойбалсан, Гүрсэд нар 1931 оны эхээр Дөрвөд буюу Чандмань уулын аймгийг Увс, Ховд 2 аймаг болгон хуваах шийдвэрийг гэнэт гаргажээ. Увс, Ховдын бүрэлдэхүүнд хил залгаа халх сумдыг уугуул аймгаас нь тасдан оруулж, Увс, Ховдын угсаатны бүтцэд өөрчлөлт оруулжээ. Энэ явдалд Коминтерн ихэд балмагдан сандарч байсан ч Коминтерний удирдлагын төлөө Сталины хийж байсан ширүүн дайралтын улмаас хариу үйлдэл үзүүлж чадсангүй. Хөрөнгө хураалт, хамтрал коммун, шашин сүм хийдийг эрчимтэй дайрсан зэргээс болж Монголд ард түмний бослого гарах нөхцөл нэгэнт бүрдээд байв.
Шижээ, Бадрах, Лхүмбэ нар 1932 оны 2-р сард татвар нэмэгдүүлэх санал гаргасан нь бослогод түлхсэн алхам болжээ. 1932 оны 3-р сараас 11 аймаг ардын бослого нэгэн зэрэг гарав. Корпус командлагч, сайд Сондом, дэд сайд Өлзийбат нарын удирдсан МАХЦ-ийн ангиуд босогчдыг дарахаар 1932 оны 4-р сард хөдлөв. Дайрагч нисэххүч, хилийн зэвсэг хэрэглэн дайтсан МАХЦ-ийн 12 мянга цэрэгбосогчдыг 1932 оны 9-р сард бүрэн устган дарав. 1932 оны 4-р сард Сталин Коминтерний удирдлагыг эрс зэмлээд Монголд барууны товч бодлого явуулахыг Гэндэнд даалгажээ. Шижээ, Бадрах нар огцорч ЗХУ руу нэг ёсны цөллөгт явжээ. Дөрвөдийг Монголоос тусгаарлахыг дэмжигч халх ястан Лхүмбэ, тусгаарлахыг эрс эсэргүүцэгч өөлд ястан Баасанжав нар албан тушаалдаа үлдсэн нь сонирхолтой.
Шижээ 1928-1932 онуудад БНДАУ байгуулах оролдлогынхоо талаар 317 хуудас тайлан бичиж Коминтернд илгээснийг Сталин уншаад 1932 оны 10-р сард орчуулуулан уншаад "Онц нууц, 8 жил үл задлах архивт" хэмээн цохсоноор уг асуудалтай холбоотой бүх баримт тийнхүү чанадын чанадад орж далдлагдсан байна. 1935 онд Өвөрхангайн халх Гэндэн мөн Өвөрхангайн халх Лхүмбэ Буриадын хувьсгалын эсэргүү хэргээр баривчлан цаазлахыг идэвхийлэн оролдсоны цаана Дөрвөдийн асуудалд өөр саналтай байсны өш хонзон гэж Оросын түүхч үзсэн байна.
Лхүмбиийг оросуудын гарт өгч яргалуулах гэсэн ч тэд яргалах нь бүү хэл өмөөрөх байдалтай байсан тул дахин эх оронд нь татан авчирч хилс хэрэг хүчээр тулган цаазалсан билээ. Мөн уг хэрэгт Дөрвөдийн асуудлаар эрс шийдэмгий байсан Шижээ, Бадрах, үе үе гуйван дайвж явсан Чойбалсан нарыг холбон шийтгэх гэсэн ч Коминтерний шинэ удирдагч Н.Бухарин эрс хаалт тавьснаар Гэндэн, Дэмид, Амар нар яаж ч чадаагүй бололтой. 1937-1940 онуудад явагдсан улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн үед Монголд Дөрвөдийн асуудалд холбогдсон бараг бүх хүн хэлмэгдэн цаазлагдсан нь цаанаа далд өш хонзонтой холбоотой гэж түүхч Нефедов тэмдэглэжээ.
Гэндэн, Дэмид нар Дөрвөдийн талынхныг утсгах замаар байр сууриа бэхжүүлэх бодолтой байсан ч тэд өөрсдөө өс хонзонд өртөн хэлмэгдсэн билээ. Маршал Дэмидийн ЗХУ руу явж байгаа учир битүүлгээр алагдсаны ард ОГПУ буюу хожмын НКВД-ийн том хүн, цуут алуурчин Я.Блюмкин, мөн Блюмкиныг ивээгч Батлан хамгаалахын ардын комиссарын 1-р орлогч, Маршал Н.Тухачевский нар байсан гэж түүхч нотолжээ. Энэ хүмүүс бүгд цаазлагдсан билээ. Сталин Монголыг бутаргах санааг дэмжихгүй байсны учир бол 1929 оноос Хятадыг эзлэхээр дайн эхлүүлсэн Японоос болгоомжилж байсантай холбоотой ажээ.
Монголчуудыг талдаа татаж Алс Дорнод, Сибириэ хамгаалахын туд Сталин бутаргах нь бүү хэл харин ч Ар, Өвөр монголыг нэптэхийг уриалдаг байсан нь ийм учиртай аж. Харин ХКН ялснаар Сталин Монголын нэгдлийг дэмжихээ больжээ.
No comments:
Post a Comment