Монголд зах зээлийн эдийн засаг хөгжсөн 20 жилийн сургамжууд

Профессор С.Будням (Үндэсний хөгжлийн хүрээлэн)

1. 1990-ээд оны шинэчлэлийн (реформ) үр дүн
Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн системээс нээлттэй зах зээлийн системд шилжих процесс 1990 онд эхэлснээр монголын иргэд нийгэм-эдийн засгийн сүйрлийг–үйлдвэрлэл, амьдралын түвшиний эрс уналт, гэмт хэргийн өсөлт (аллага, далд эдийн засаг, авилга), дундаж наслалтын бууралт, ардчилалын үнэ цэнэд илтгэл алдах зэргээр амссан болно. Бүрэлдсэн капитализм нь үр ашиг багатай нь хөдөлмөрийн бүтээмж бага, амьдралын түвшний өндөр ялгаа, хувийн өмчийн сул хамгаалалт, ирээдүй бүрхэг зэргээр илэрч байна. Интеграл (нэгдсэн) үнэлгээ нь “Ямар ч байсан ч тэсэж өнгөрөв” эсвэл “ Сүйрлийг хэтлэн давав” гэсэн дүгнэлтүүдийн алинд нь илүү жин хамаарч байна. Мөн “Хэдий хэцүү байсан ч капитализмыг бүрдүүлэв”, эсвэл “Бүрэлдсэн эдийн засгийн механизм, үр ашиг муутай гэсэн дүгнэлт ч гарч байна. Харин бид ямар сургамж авсан бэ? Эдийн засгийн бодлогын алдааны мөн чанарын талаар Ф.Нейт хэлэхдээ: “Хамгийн гол нь мэдэхгүй байхдаа бус, харин үнэн хэрэгтэй буруу байсан олон зүйлийг олж мэдсэн мэдлэг” юм гэжээ. Тэгвэл монголын шинэчлэлийн бодлогын үндэс болсон “Алдаатай олон зүйлс” багассан уу? Алдаанд хэн буруутай вэ? Хэн хариуцах вэ? гэсэн асуулт бол түүхчид, нийгэм судлаачдын асуудал юм. Миний хариулт бол юуны түрүүнд социалист баримжаатай хөгжиж байсан орнуудад шинэчлэлийн алдаатай стратегийг явуулахгүй байх найдвартай хамгаалалт бүрдүүлж чадаагүй эдийн засгийн шинжлэх ухаан буруутай юм. Гэвч өнөөгийн түвшинд юуг хийж болохгүй, шийдлийг хэрхэн олох талаар 20 жилийн өмнөхтэй харьцуулахад сайн мэдэх болж, гаргасан алдаагаа ойлгох нь шинэчлэлийн үндсэн үр дүн юм. Гэхдээ монголын засгийн газар энэхүү үр дүнг бүрэн хүлээж аваагүй байгаа нь хийх ажил байгааг гэрчилж байна.

Сургамж -1. “Макро эдийн засгийн хуулиуд нийтлэг”
Макро эдийн засгийн цагаан толгой нь өндөр инфляцийг удаан хугацаанд байлгаж болохгүй бөгөөд үүний тулд мөнгөний массын өсөлтийн хурдац, инфляцийн хүлээлтийг барих зайлшгүй шаардлагатай хэмээн үздэг. Тэгвэл үнийг чөлөөлсөн нь хоёрдахь хүчин зүйлийг тооцоогүйгээс болж инфляцийн хүлээлтэнд шинэчлэлийн “Цочир эмчилгээ” шинж нь таагүй нөлөөлөл үзүүлж, эрчим хүчний үнийн эрс өсөлтөнд хүргэсэн байна. Мөн өөр нэг чухал асуудал нь шилжилтийн эдийн засгийн онцлогийг тооцоолгүй мөнгөний массын удирдлагаар инфляцийг барих гэсэн оролдлогын бүтэлгүйдэл юм. Үнийг чөлөөлөх үйлдэл нь институцийн ямар ч бэлтгэлгүй хийгдсэнээр гиперинфляци, хадгаламжийн конфискац, хүн амын орлогын бууралт гэсэн гурван үндсэн үр дагаварыг буй болгосон юм. Тэрээр аж ахуйн нэгжүүдийн дансан дахь хэрэгслүүд үнэгүйдсэн ба зээлийн систем хөгжөөгүй байсан нь үл төлөгдөх хэлбэр өсч улмаар бартерын солилцооны хэмжээ нэмэгдсэн болно. Энэ нь үйлдвэрлэлийн уналтыг гүнзгийрүүлсэн билээ. Үүний дүнд мөнгөөр солигдох бүтээгдэхүүн багасч, харин мөнгөний массын өсөлтийн хурдацыг барих бодлого нь зохих үр дүнгээ өгөөгүй. Зарчмын хувьд тэр үнэ өсөхөд хүрсэн байв. Алдааны үр дүн нь 1992 онд хэрэглээний үнийн индекс 6 дахин өссөн бол 2002 онд 16 дахин өссөнд оршино. Үнийг чөлөөлөх альтернатив арга байдаг уу? Шинэчлэл хийхээс өмнө судлаачид хэд, хэдэн хувилбар дэвшүүлж байсны нэгийг 1984 онд Хятад улс хэрэгжүүлсэн болно. Хятад улсад үнийг чөлөөлөх процесс 15 жил үргэлжилсэн ба эдийн засгийн эрчимтэй өсөлтийг дагуулсан юм. Мөн монгол улсын хөгжилд дэлхийн зах зээлд 2000-2008 онуудад үнэт металлын үнэ өссөн аятай нөхцлийн үед монголын эдийн засгийн өсөлт, төсвийн орлого нэмэгдэхэд институцийг бататгах болон эдийн засгийг шинэчлэх төрийн зардлыг ихэсгэх боломжийг алдсан явдал юм.

Сургамж-2. “Хувийн өмч (бараг) ямагт улсын өмчөөс давуутай
1980 оны төгсгөл, 1990 оны эхээр хувьчлалын дараа үр ашиг муутай үйлдвэрлэлийн газар “эзний мэдрэмжээр” үр ашигтай болж хувирах тухай их яригдаж байсныг одоо тэр болгон санахгүй байж болно. Энэ асуудлаар дэлхийд хийгдсэн 35 судалгааны үр дүн 2009 онд гарсан юм. Судлаачдын дүгнэлтийг авч үзвэл ямар ч болов богино болон дунд хугацаанд хувьчлал нь функциональ үйл ажиллагаа сайжрах баталгааг өөрөө өгдөггүй, аж ахуйн нэгжийг хувийн өмчид өгсөн үр дүн Зүүн европд эерэг гарсан бол Орос болон тусгаар тогтносон улсуудад нойль буюу сөрөг гарсан байна. Сүүлчийн дүгнэлт монголд нэгэн адил хамаарагдана.

Сургамж-3. Хувийн пүүс компаниуд орлого максимумчлах ба нөхцөл муудвал илүү ажилтнуудаас сална
Бүтээгдэхүүний хэрэгцээ буурах болон мөнгөний хэрэгсэл дутагдах, үйлдвэрлэлийн хүчин чадал илүүдэх нөхцөлд хувьчлагдсан аж ахуйн нэгжийн захиралууд өөрсдийн ажилтнуудыг халахгүйгээр янз бүрийн боломжийн арга мэх хэрэглэсэн байна. Зарим нь барууны менежерүүд эдийн засгийн өсөлтийн үед нэмэлт ажилтан авдаг аргыг ч хэрэглэсэн байна. Хөдөлмөрийн зах зээлийн бусад гайхалтай онцлогийн талаар шинэчлэлийн үндсэн шийдэл гарсны дараа судлаачид бичиж байв. Ийм корпоратив удирдлага Югославд байсан бөгөөд харин Барууны орнуудад тун ховор тохиолддог байна. Энэ нь социалист үзэл суртлыг сэтгэлгээний инерц хадгалагдаж, зах зээлийн “зэрлэг” хуулинд суралцаагүйн нэг гэрч юм.

Сургамж-4. Төсвийн хатуу хязгаарлалт нь зөөлнөөс ямагт сайн
Социалист монголд мөнгийг илүү зарцуулсан захиралыг загнан сануулж, өрийг хүчингүй болгож байв. Унгарийн нэрт эдийн засагт профессор Янош Корнай нэрлэсэн юм. Саахүүгийн зөөлөн хязгаарлалт нь хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулахад нөлөөлөхгүй нь мэдээж билээ. Эндээс үүдэн шинэчлэлийн эхэнд аж ахуйн нэгжүүдийг банкаар дамжуулан санхүүжүүлэхийг дагасан бөгөөд тэр нь төсвийн хатуу хязгаарлалтанд байх сонирхолыг агуулдаг. Шинэчлэлийн туршлага болон онолын судалгааны дүн нь засаглал сул байхад хязгаарлалтыг чангалах нь ашигтай бус бөгөөд их хэмжээний дампуурал дагуулах аюултайг илрүүлсэн байна.

Сургамж-5 Эдийн засагт төрийн үүрэг нь шөнийн манаач
Энэхүү тунхаглал нь эдийн засагт төрийн үүргийг “зөв” хууль гаргаж, түүний биелэлтийг хангах хэмээн үзэж байв. Уг тунхаглал нь 1980-аад онд Латин Америкийн орнуудад, 1990-онд социалист баримжаатай орнуудад радикал либералчлалын хөтөлбөрийг санал болгосон олон улсын шинжээчдийн толгойд ноёрхож байв. Харин ихэнхи эдийн засагчид уг хандлагыг хэмжээгүй нийгэм эдийн засгийн сурах бичгүүдэд үйлдвэрлэлийн болон нийгмийн бодлогын талаар ихээхэн ач холбогдол өгч тусгагдсан байдаг. Харин зарим сурах бичгүүдэд (Cyter Dietz (1987) “Шинэчлэлийн үед төрийн үүрэг ихсэх бөгөөд үр ашигтай либералчлах нь төрийг хүчирхэг байхыг шаарддаг гэжээ. Энэ дүгнэлт нь шинэчлэлийг амжилттай явуулсан Словен, Чех, Словак, Унгар зэрэг орнуудад пүүс компаний шийдэлд төрийн оролцооны түвшин өндөр байснаар амжилтанд хүрчээ.

Сургамж-6. Төлөвлөх хэрэггүй, зах зээл өөрөө бүгдийг шийднэ
Энэ тавдахь алдааны үр дагавар бөгөөд тусгайлан сануулах хэрэгтэй юм. Шинэчлэлийн эхэнд монголын төлөвлөлтийн систем бүрэн устсан юм. Зөвхөн 2003 онд төлөвлөлтгүйгээр хурдан хөгжих боломжгүйг ойлгож эхэлсэн юм. Тэгвэл Хятад улс социалист үеийн төлөвлөлтийн институтаас алхам, алхамаар орчин үеийн индикатив төлөвлөлтийн системийг бүрэлдүүлсэн болно. Ингэснээр “эдийн засгийн гайхамшиг”, “гүйцэж хөгжих”-ийн амжилтын зайлшгүй элемент нь дээрх систем байсныг түүхэн туршлага нотолж байна.

Сургамж-7. Зардлаас үл хамааран шинэчлэлийг үргэлжүүлэх хэрэгтэй
1990-ээд онд шинэчлэлийг үргэлжлүүлэх хэрэгтэйг тасралтгүйг давтаж байсан боловч зардлын тухай хэн ч сануулаагүй болно. Тэгвэл өнөө үед ямар ч шинэчлэл нь хэвшил болсон хөрөнгө оруулалтын салбараас нөөц гаргахын дагуулах, эмх зохион байгуулалт алдагдах болон рентийн хайлтын процессыг (талцах, авилга, сүүдрийн үйл ажиллагаа гэх мэт) эрчимжүүлдэг болохыг мэдэх болсон. Шинэчлэл нь төсөл бөгөөд түүнийг эхлэхээс өмнө хүлээгдэх үр ашиг болон зардлыг харьцуулах хэрэгтэй юм. Хэрэв төлөвлөснөөс гажуудах тохиолдолд хөтөлбөрийг өөрчлөхөд бэлэн байх ёстой байв. Харамсалтай энэ алдаа одоо ч гэсэн ихээхэн давтагдаж байна.

Сургамж-8. Институудын комплементорын буруу ойлголт
Институцийн нэг хэлбэрийг үр ашигтай өөрчлөхийн тулд бусдыг бас нэгэн адил өөрчлөхийг шаардана. Энэ утгаар институудын комплементорын тухай яригдана. Тухайлбал, гадаад худалдаа болон дотоодын зах зээлийн либералчлал нь хоёр шинэчлэл бөгөөд төгсгөлдөө нэг нэгнээ дэмжсэн эерэг үр дагаврыг хүчтэй болгосон байх ёстой. Эндээс хоёр шинэчлэлийг нэгэн зэрэг хийх хэрэгтэй гэж үзэж болохгүй ба ирээдүйд статикийн хувьд эерэг комплементор байх боловч динамикийн хувьд тэдгээр нь сөрөг комплементор байж болно. Хэрэв тухайлбал гадаад худалдааг либералчлахад үнэ тэнцвэрт төлөвт хүрч амжаагүй байхад дотоод, гадаад үнийн ялгааг ашиглах рентийн их боломж бүрэлддэг. 1992 онд өнгөт металлын үнэ монголд дэлхийн түвшнээс 10 дахин бага байв. Эл байдал бизнес эрхлэгчдийг эдгээр түүхий эдийн нөөцийг ямар ч үнээр гадагш гаргаж ашиг олоход түлхэсэн болно. Ингэснээр дотоодын хэрэгцээг хангах асуудлаас гадна экспортын нөөцийг хуримтлуулах нь утгагүй болж байв. Энд сонирхуулж тэмдэглэхэд 1992 онд Шинэ Зеландад төсөөтэй шинэчлэл хийсэнийг дүгнэж нэгэн шинжээч дотоодын зах зээлийг либералчлахаас өмнө гадаад худалдааг либералчилж болохгүй хэмээн шууд хэлсэн байдаг. Хятадад эдгээр шинэчлэл аажим явагдсан бөгөөд 1979 оноос эхэлж 1992-1993 онд төрийн хяналтаар дууссан байна.

Сургамж-9. Цочир эмчилгээ хамгийн сайн стратеги
Энэхүү тунхаглал нь 1980-аас 1990 оны эхэнд шинэчлэлийн үзэлд төв нь болж ноёрхож байв. Үнэн хэрэгтээ тэр нь өмнө тохиолдсон дэлхийн туршлагатай зөрчилдөж байсан бөгөөд тухайлбал цочир эмчилгээний тод жишээ бол олон оронд болсон социалист хувьсгалууд, мөн Хятадын их үсрэлт (1958-1961) болон соёлын хувьсгал (1966-1970)-г дурьдаж болно. Мөн цочир эмчилгээний нийтлэг чанар А.Пиночетын 1974-1983 онд Чилид хийсэн, Маргарет Тетчерийн 1980-аад онд хийсэн шинэчлэлийн анхны үнэлгээнд агуулагдаж байв. Пиночетийн шинэчлэлийн эхний үр дүнгүүдийг “Чилийн эдийн засгийн гайхамшиг” гэж байсан бол сүүлдээ тэр нь хүлээсэн үр дүнг өгөөгүй билээ. Тетчерийн шинэтгэлийн хүрээнд 1986 онд хийгдсэн биржийн үйлдлийн либералчлал нь өнөөгийн санхүүгийн хямралын үндсийг тавьсан хэмээн үзэх хандлага ч байгаа билээ. Иймд түүний шинэчлэлийн үр дүн тээнэгзэл түрүүлж байгаа болно. Унгарын нэрт эдийн засагч профессор Я.Корнайгийн сүүлчийн нийтлэлүүдийн нэгэнд цочир эмчилгээ,, үе шатлах тал баримтлагчдын хоорондох маргааныг дүгнэж бичихдээ:

Ихэнхи социалист орнуудын засгийн газарт нөлөөтэй байсан барууны шинжээчид хурдалсан хувьчлалын санааг зөвлөж байв. Түүнийг хэрэгжүүлсэн орон бол ОХУ юм. Чухамдаа энэ стратеги нь эргэлтгүй хорт процесс “..Хөрөнгө болон засаглалын төвлөрөлд хүргэсэн болно. 10-15 жил өнгөрсний дараа ихэнхи шинжээчид шилжилтийг аажмаар хийхийг зөвлөгчид зөв байсныг хүлээн зөвшөөрсөн байна гэжээ”
1990-ээд оны үндсэн сургамж Шинэчлэлийн шинэ ойлголт

Эдгээр алдаануудын талаар үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн матемтик загварчлал мэдээлэл хангамжийн секторт хийгдсэн “Шилжилтийн эдийн засгийн статистик шинжилгээ, математик загварчлал” ажлын тайланд тодорхой авч үзэгдсэн болно. Уг судалгаа нь Монгол улсын ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн мөрийн хөтөлбөрийн дагуу хийгдэж байгааг дурьдах хэрэгтэй юм. Уг судалгааны үндсэн дүгнэлт нь хөгжилтэй институцын орчноос институцийг өвлөх ба хөгжлөөр сулхан орчинд зөөхөд хүлээн авч тухайн орны орчинд зохицох институцаас эхлэх зүйтэй бөгөөд тэгсэнээр хэвшсэн соёл, институц, технологийн болон бусад хязгаарлалтыг сулруулахад чиглэгдсэн байх хэрэгтэй. Тэдгээрийн хязгаарлалт сулрах хэмжээгээр дундын шинэ институцад шилжих ба тэр шилжилт нь эцсийн зорилгонд хүртэл үргэлжлэнэ гэсэн үг юм. Ер нь амжилттай болсон бүх шинэчлэл нь энэ схемээр явагдсан бөгөөд цочир эмчилгээг дагалгүйгээр шилжилтийн институцийн стратегийг баримталсан байна. Энэ сургамжаас үүдэн шинэчлэлийн шинэ ойлголт гарч байгаа бөгөөд шинэчлэл нь нэг мөчийн үйлдэл бус, харин дэс дараалсан шилжилтийн институцийг бүрдүүлэхэд чиглэгддэг байна.
2010 онд хямралаас гарсан бөгөөд монголын эдийн засгийн хөгжлийн чухал асуудлуудыг илрүүлсэн нь анхаарал татахгүй байх ёсгүй юм.
Нэгдэх асуудал нь хямрал болохын өмнө байсан загвараар монголын эдийн засгийн хөгжлийн хандлага үргэлжлэх боломжгүйд оршино. Гэтэл нөлөөтэй хэсэг нүүрс, зэс, алтны үнийн өсөлтөнд дулдуулан хямралын өмнөх аятай нөхцөл эргэн ирж, ДНБ өсөж хүн амын амьдралын түвшин дээшлээнэ хэмээн үзэж байгаа нь хэдийгээр хямралын өмнөх загварыг илт номлоогүй ч тийм санаархалыг хойш тавих нь чухал юм.

Хоёрдахь асуудал нь хямралын үед банкны системийг хохирол багатай хадгалж үлдсэн боловч уг систем нь гаднын банктай харьцуулахад өрсөлдөх ямар ч чадваргүй нь урт хугацааны зээл олголт болон зээлийн хүүгийн аль алинаар ч харагдаж байна.