Гавьяа нь үгүйсгэгдсэн түүхэн зүтгэлтэнтэй холбогдох зарим асуудал

 Монгол улс дахь дундат эртний түүхт цөөн хэдэн хотын нэг Ховд хот нь Зүүн гарын их хаан Галданбошготын үндэслэн байгуулсан 1685 оноос эдүгээг хүртэл 327 жил, харийн эзэмшлийн эхлэл үе буюу Манжийн цэргийн тарианы суурин бэхлэлт хот болсон 1717 оноос хойш 295 жил, мөн л харь манж улсын эрх баригчдын бодлого шийдвэрээр одоогийн оршин буй Буянт голын хөвөөнд суурьшсан 1762 оноос хойш 250 жил, 1912 онд хотыг манжийн эзэрхийллээс чөлөөлж Монголын баруун хязгаарт эрх чөлөөний галыг асааснаас хойш 100 дахь жилийнхээ нүүрийг үзэж байна.


Ховд хотын түүхэн замналын гол гол үеийг ийнхүү тодотгохын учир гэвэл бидний дунд хотын үүсэл, мөн болж өнгөрсөн түүхэн үйл явцуудыг бодит бусаар ойлгож төөрөлдөх хандлага саяхныг хүртэл гарсны санамж болгож, цаашид нягтлан үзэхэд тустай гэж бодсоных юм.


Хотын үүслийг 1762 оноос эхлэн тооцож, 2012 онд Ховд хотын 250 жилийн ойг тэмдэглэх тухай үзэл хандлага өнөөг хүртэл газар аваад байсан бөгөөд орон нутгийн “Ховдын толь” сониноос санаачлан, түүхчид, эрдэмтэн судлаачид, сонирхогчдын дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлж, Ховд хотын үүслийг 1685 оноос хөөх ёстойг бататгасны дараа 2012 онд Ховд хотыг манжийн дарлалаас чөлөөлсний 100 жилийн ойг тэмдэглэх учиртай гэсэн шийдэлд хүрсэн билээ.
Өнөөгийн нөхцөлд зөвхөн хотын үүслийн асуудлаар будилснаар зогсохгүй бусад түүхэн үйл явцуудын тухайд ч засаж залруулах, сэргээн гаргаж тавих асуудал цөөнгүй байна. Үүний нэг нь Ховдын хязгаарыг чөлөөлөх хөдөлгөөнийг удирдан зохион байгуулж, ялалтанд хүргэсэн түүхэн зүтгэлтэнтэй холбогдох асуудлууд юм.
Дээрхийн адилаар эл асуудалд ч бас түүхч судлаачид, өргөн олон нийтийн анхаарлыг хандуулах нь зүйтэй хэмээн энэхүү  өгүүллийг бэлтгэн толилуулж байна.
******

Манжийн эрхшээлд 150 гаруй жилийн нүүр үзсэн Ховд хотоос харийнхныг хөөн гаргасан 1912 оны чөлөөлөх үйл ажиллагаа нь тэр үед Монгол даяар өрнөөд байсан үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний нэгэн томоохон хэсэг нь бөгөөд тухайн үеийн улс төр, нийгмийн нөхцөл байдал, гадаад дотоод шалтгаанаас улбаатай элдэв хүчин зүйлсийн нөлөөн дор, сөрөг үр дагавар, адармаа нугачаагаар дүүрэн байсныг түүх гэрчилж байна.
Энэ хүрээнд хөндвөл зохих гол зүйлийн нэг нь тухайн цаг үед болж өнгөрсөн зарим чухал зүйлүүд ямар нэг хэмжээгээр бүрхэгдэж, улмаар гажуудан, хэдийгээр үүрд биш ч гэсэн тодорхой хугацааны туршид далдлагдан дарагдаж ирсэн явдал юм. Юуны өмнө энд Ховд хотыг  чөлөөлсөн түүхэн хөдөлгөөнийг амжилттай болоход нөлөөлсөн субьектив хүчин зүйл, тухайлбал үүнд ямар хүмүүс хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн вэ гэдгийг авч үзэх ёстой.


1911 онд Жавзандамба хутагтыг автономит Монголын хаан ширээнд өргөмжилөн, Өргөө хот дахь Манжын амбанд тулган шаардах бичиг өгч “...үүнээс хойш бид Манж хятадын эрх дархад захирагдахгүй болсон учир та нар бүгд нутаг буцах ёстой” гэдгийг мэдэгдэн”52, Сан до амбаныг дагалдагсадынх нь хамт хөөн явуулснаар Монголын төв хэсэг Манжийн эрхшээлээс гарсан хэдий ч алс баруун хязгаарт байдал түүнтэй адил байсангүй.
Богд хаан, болон Монголын Засгийн газраас нутгийн баруун хязгаарт байгаа Манжийн амбан түшмэлүүдийг гурван өдрийн дотор Монгол нутгийг орхин явахыг зарлигдсан ч, зайлан одох нь бүү хэл хамгаалан суухаар бэлтгэж байжээ...


Тэрээр Ховдын хязгаарын бүх эрхийг Засгийн хэргийг эрхлэх Халх жасаанд шилжүүлэн өгөхийг шаардсан2 ба Ховдын манж амбан энэ шаардлагыг үл хэрэгсэж, цэргээ зузаатгаж, хотын хэрмэн бэхлэлтийг батлан, шинээр хамгаалалт байгуулж эхэлснээр барахгүй Богдын Засгийн газрын өөдөөс эсэргүүцэн тэмцэх нь тодорхой болсон тул жасааны хэргийг шийтгэн захирч байсан С.Магсаржав тамгаа өвөртлөн Их хүрээнд очиж байдлыг мэдэгдсэн99 байна. Хүрээнээс арга хэмжээ авч эхлэх хооронд Бээжин дэх эрх баригчдаас Ховдын амбантай холбоо барин, хотыг өгөхгүй байх тушаал буулгажээ. Зэргэлдээх Шинжаанаас цэрэг ирүүлэхээр амалснаас гадна Шар сүмийн амбан захирагчаар томилогдсон хятад эхнэртэй Балт ван ... тэргүүтэй япон опицерүүд бүхий хүчийг явуулна56 гэсэн аж.
Тухайн үеийн Сибирская Жизнь сонинд А.В. Бурдуковын мэдээлснээр “....гамингууд Жалханз хутагтын элчийг баривчилснаар байдал эгзэгтэй болох нь илт болсон57” учир Өргөө хотоос Монгол цэрэг хөдөлсний зэрэгцээ баруун хязгаарын нутаг хошуудаас цэрэг дайчлах ажил эхэлжээ.  Зарим сурвалж болон ном зохиолуудад тэмдэглэгдсэнээр Өргөө хот дахь тухайн үеийн автономит засгийн газраас баруун хязгаарыг түвшитгэн тогтоох сайдаар  томилогдсон С.Магсаржав, Ж.Дамдинсүрэн нар Ховд урианхайн хязгаарт цэрэг дайчлах ажлыг эхлүүлсэн ч баруун хязгаарт төдийлөн өндөр нэр нөлөөг олоогүй байснаас энэ ажил олигтой урагшлахгүй байсан гэх. Тухайлбал хошууд хэн хэдийг гаргах талаар маргалдан хэмлэлдэж байснаас гадна дайчилсан цэргүүд нь таран дутааж байв..67. Жишээлэхэд Дөрвөдийн Далай хан Галсаннамжил манж амбантай холбоотой учир Магсаржавд цэрэг гаргаж өгөхөөс эрс татгалзав72 гэснийг дараах мэдээ баримтаас тодруулан шинжиж болно. Монгол улсын үндэсний төв архивт хадгалагдаж байгаа баруун хязгаарт цэрэг дайчлан хуралдуулах ажлын үеэр Ж.Дамдинсүрэнгээс С.Магсаржавд бичсэн нэгэн захидалд “....сартуул бэйс Жалчин, сайд бэйс Го нарын хошууны цэрэг 80 гаруйг олсноос, бусад цэрэг ор үгүй, ямар газар бүхүйг мэдэхгүй...”, “Чадамгай түшмэд нараас мордуулж олон хошууны цэргийг шаардан хөөмүй. Хөсгөөн нэн шамдваас зохих билээ...Тийм боловч ер яаваас дав болохыг гүн  Яа та хянан тогтоож толилох ажаамуу.... Хөнгөнөөр хөдөлж үл болох тул эрхбиш та бүхнийг хүлээмүй зээ...7 (Л.Алтанзаяа),
Мөн “Тэнэг Дамдинсүрэн, Магсаржав нараас...” хэмээн эхэлсэн, Ховд улиастайг түвшитгэн тогтоох сайд Го бэйс буюу Гончигдамбад илгээсэн захидалд “..Уул аймгийн цэргүүд эрхэм хошуу Сэцэн бэйс Жалчин, Эрдэнэ бэйс Сүнсүрэн, гүн Маньбазар нарын дөрвөн хошууны цэрэг ирж, бусад нь өдий хүртэл чимээгүй. Бид манж түшмэд жич худалдааны иргэдэд ухуулах бичгийг шийтгэн  Ховдод өгсөн. Одоо эрхбиш эрхмийн бие түргэн ирэгтүн. ...Дамбийжанцан лам хэмээгч мөн энд буйг мэдэгдэн, ялдраа амар сайныг эрж, захидал мэтийг бариулав”14  гэсэн байх. Мөн Дамдинсүрэнгээс баруун хязгаарыг сэргийлэн батлах сайд, бэйс Р.Наваанцэрэнд илгээсэн захидалд “....танай хошууны зэрэг мөн аймгийн зургаан хошууны цэрэг уван цуван зэвсэггүй ирэв. Бусад нь чимээгүй...иймд бид нар ер Монголын сүрийг бадруулж, чинадасын дайсныг дайчилахуйд үнэхээр боловч, уг хэрэг чухлын тулд энэхүү ирсэн хэдэн цэргийг дагуулан мордож, Хар усны газар шинийн зургааны өдөр буудаллав....9  (Л.Алтанзая) гэжээ.
Чухам ийм үед өөрийгөө Ойрадын их тэмцэгч, үндэсний баатар Амарсанаагийн хойт дүр хэмээн хэдийнээс зарлаж, хязгаар нутагт нэг ил гарч, нэг алга болж, олныг шуугиулахын зэрэгцээ нэр алдар, нөлөө сүр нь түмний нүдэн дээр өсөн нэмэгдсээр байсан Жа лам буюу Дамбийжанцан хүмүүст нөлөөлөх хосгүй чадвараа дайчлан ихээхэн хүчин зүтгэл гаргасны ачаар баруун хязгаарт оршин суудаг 10 гаруй ястан үндэстнүүдийн төлөөлөгчдөөс бүрдсэн таван мянга орчим морьт цэрэг цугларсан байна...67. Зарим ном зохиолд 3000 цэрэг гэж бий. 
Дээр өгүүлснээр Богдын зарлигийг үл хэрэгсэхээр барахгүй Жалханз хутагтын элчийг барьж хорин, (хороож) Монголын баруун хязгаарын томоохон суурин болох Ховд хотыг өгөхгүй гэдгээ илэрхийлээд байсан Манж хятадуудыг хүчээр хөөн явуулах бэлтгэлийг хангах зорилгоор Өргөө хотоос албан ёсоор томилогдсон Жалханз хутагт болон жанжин С.Магсаржав, Ж.Дамдинсүрэн нарын зүтгэлтнүүд, хязгаар нутгийн ноёд, түшмэд, ард олны зүгээс зорьсон хэргээ амжилттай болгоход чухал тусыг үзүүлнэ хэмээн хамгийн их найдлага тавьж байсан хүн гэвэл мөнөөх “Амарсанаагийн хойт дүр” буюу Жа лам байсан нь тодорхой байдаг.
Энд нэг сонирхолтой мэдээг дурьдахад Дамбийжанцан 1911 оны сүүлч үед Хангилцагт байхдаа Бурдуковоос цагаан тугалгаар цутгасан тамгыг нь гуйж, тамга дээр өөрийн нэрээ сийлүүлээд, чухал захидал бичиг дээр дарж байхад хэрэгтэй юм гэж байсан, дараахан нь Бурдуковтой тааралдаад хүзүүндээ зүүсэн сахиуснаасаа нөгөөх тамгыг дарсан бичиг гарган, “энэ бол өөрийн хүн гэж батлах таних тэмдэг юм. Сүүлд Дамбийжанцангийн цэрэг ирэхэд энэ тэмдэгээр таних учиртай юм” гэж нууцлан хэлснээс үзвэл тэмцэлд эртнээс бодлоготой бэлтгэж байсныг нь гэрчилж байна.     


1912 оны 4 сарын 20-доор Улаангомд болсон дөрвөд баядын ван ноёдын онцгой чуулган дээр манж цэргийн захирагчид Ховд хотоос цэргээ сайн дураараа гаргахаас татгалзсны хариуд тэднийг хүчээр хөөн зайлуулах шийд гаргажээ. Хэдийгээр ийнхүү шийдсэн ч гэлээ үйл хэргийг өрнүүлэх, тухайлбал нутаг хошуудаас цэрэг цуглуулах ажлыг хэрхэн зохион байгуулах тухайд ихээхэн бэрхшээлтэй тулгарч байсны зэрэгцээ чуулганд оролцсон зарим ноёд жишээ нь дөрвөдийн Далай хан Галсаннамжил “Бээжинтэй миний ганц ч цэрэг байлдахгүй шүү” хэмээн дургүйцлээ илэрхийлэх зэрэг санал зөрөлдөөн үүсч, яг тэр эгзэгтэй үед Жалханз хутагт тэнд байгсдад дэргэдээ сууж байсан Жа ламыг танилцуулан ноёдын анхаарлыг татаж60 чадсан. Чуулганд оролцогсдын дотор түүнтэй танилцсан, эсвэл хажуу хавийнхнаас түүний тухай сонссон хүмүүс олон байсан тухай тэр үед Ховдын хязгаарт байсан А.В.Бурдуков, Герман гаралтай судлаач Констен нарын дурсамжид үндэслэн Оросын эрдэмтэн И,Ломакина бичжээ.
Чуулган болсны дараахан Дамбийжанцангийн ухуулгын үйл ажиллагаа идэвхжиж,Их хүрээнд Богд хаанд захидал бичиг хүргүүлсэн ба нутгийн ноёд болон тэдний элч төлөөлөгчид ламын дуулгавартай харъяат нар болон нэгдэж байсан71
“....Зургадугаар сард удтал сураггүй байсан Дамбийжанцангаас элч ирж, хувиарт цэрэг эрчүүдийг нэн даруй гаргаж, Ховд руу явуулах тухай дөрвөд, баяд урианхайн бүх ноёдод захидал бичгийг хадгийн хамт гардуулжээ”73.      
Тухайн үеийн нөхцөл байдалтай холбогдуулж жанжин Ж.Дамдинсүрэн, Магсаржав нараас Жа ламд өөрт нь бичсэн 2 захидлаас эш татья.   “......Дамдинсүрэнгийн бие Жаргалант өртөөний газраа зарлигийг хүлээсэн тул тамга, цэргийг шилжүүлэн захиргаж, хойш буцаж сургахыг олохоор мордов. Магсаржавын бие цэрэгтэй хамт Жаргалант өртөөний газраа хүрч, Баруун хязгаараас олсон чимээ зэргийг цөм албан бичгээс толилох тул үл давхарлавай. Магсаржав би язгуураас бүдүүн хөдхи, сурч төсөөлсөн нь үгүй. Язгуурын хүнд тушаалд холбогдсон нь үнэхээрийн айн түгшиж барахгүй, хэрхэх зүйлийг үл олмуй. Гагцхүү өршөөлт багш, сайд бламтнаа эрдэм өршөөлд шүтэн дагалдаж, морь нохой  мэт зүтгэхийг чин үнэнхүүгээс залбиран бүхий тул аль газраа бараалхаж, элдэв учрыг зөвлөн тогтоож гүйцэтгэвээс зохих ба уналга, ачлага бүрдэх хүртэл цэргүүдийг түр энд агуулваас болох эсэх, жич ван Па (Балт ван Л.А)-д Жалханз гэгээн багш лугаа бүгдээр зөвлөн тогтсон эх, Орос улсын элчин сайдтай тогтсон гэрээ бичгийн хуулга нэгийн хамтаар өргөн хүргүүлснийг толилж, тус тусад нь сурган ухуулахыг хүлээсүгэй хэмээн, үүний тул захиа бичиж, ариун цагаан хадгаар туйлын өршөөлт багш, сайд Ноён хутагт бламтанаа амгаланг эрж өргөв. Санасан бүгд бүтэх сайн өдрөөс” 20 хэмээн С.Магсаржав бичсэн бол
Ж.Дамдинсүрэнгийн бичсэн өөр нэг захидалд “........багш бламтны тамга цутган үйлдэж буй. Элчин түшмэл арван тавны үесээр гармуй за. Урьд манай цэргийн тухай учир лавлан гаргаж, таван яамнаа нэр жагсаан өргөсөн нэгэн хэрэг, бас Баруугийн сүмийн нэгэн хэрэг ба дараа удаа мэдүүлж ирсэн хэдэн зүйлийн бичгүүдийг тухай бүр молхи би вээр сайдуудад харуй тушаахыг гуйвч, дав даруй шийтгэн гаргасангүй тул маш ичингүйрэвч хэнд хэлмүй. Эрхбиш тушаал гарах болов уу хэмээн санамуй. Үүний тул хэдэн үсгийн захидал бичиж, түмэн амгаланг айлтган өргөв. Баярын шинэ таван 2” хэмээснийг 1913 оны 2 сарын 11-нд ....Гадаад яамны эрхэлсэн түшмэл гэдэг албан тушаалтай байхдаа бичсэн захидал бололтой хэмээн доктор Л.Алтанзаяа тайлбарласан байдаг.




Эдгээр нь Ховд хотыг байлдан эзэлсэний дараа Жа лам Дамбийжанцанг Баруун хязгаарыг захирах сайд байх үед бичигдсэн захидлууд бөгөөд Дамдинсүрэн, Магсаржав нарын аль аль нь түүнд шавийн ёсоор хандаж, өөрсдийн үйл хэрэгт тулгарсан адармаат зүйлс, бэрхшээлтэй асуудлуудыг хэрхэн шийдэж, гэтлэн давах чиг замыг заалгахыг хүсэн гуйсан утгатай байгаа нь тодорхой байна. Үүний зэрэгцээ Дамдинсүрэнгийн захидалд “........багш бламтны тамга цутган үйлдэж буй. Элчин түшмэл арван тавны үесээр гармуй за” гэсэн нь сонирхол татаж байна. Энэ нь Жа ламыг Баруун хязгаар нутгийн эзэн захирагч болоод байсан тэр үетэй давхцах бөгөөд магадгүй хязгаар нутгийг захирах сайдын тамгыг цутган хүргүүлэх хэргийг итгэлт шавь, хамтран зүтгэгч Дамдинсүрэн хариуцан хийж байсан байж магадгүй юм.             
Ховд хотыг чөлөөлөх үйл явцын (тулалдаан) өмнөх болон дараа үеийн нөхцөл байдалтай холбоотой эдгээр болон бусад мэдээ сурвалжаас үзэхэд Жа лам буюу Дамбийжанцан нь энэхүү чөлөөлөх хөдөлгөөнд баруун хязгаарынхныг уриалан зоригжуулах үзэл санааны “туг” нь болж байсныг илтгэж байна.  Бүүр XIX-р зууны сүүлч буюу 1890-н хэдэн оноос эхлэн Монгол нутгаар янз бүрийн дүрээр үзэгдэн, олны гайхшийг төрүүлж, эх нутгаа манж хятадын дарлал мөлжлөгөөс цэвэрлэнэ, ойрадын баатар Амарсанаагийн үйл хэргийг үргэлжлүүлэн гүйцэлдүүлэнэ хэмээн хэнээс ч айхгүй зарлаж явсан, тэрбээр Ховд хотыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааг зохион байгуулж, зоригжуулан удирдсан, манж хятадуудыг хотоос хөөн явуулсны дараа ялалтаа бататган хамгаалах, тэр ч байтугай Үенчийн Цагаан түнгээс (Цагаан түнх) цааш хятадууд болон хасаг киргизийн дээрэмчдийн үүрлээд байсан хязгаар нутгийг тэднээс цэвэрлэж, улмаар нэгтгэн авах бодлого баримтлаж, үүнийхээ төлөө тэмцэж байсан мэдээ сэлтүүд бий.
Тодруулбал манж хятадуудын бүгсэн Ховд хотын хэрмийг бүслэн дайралтыг эхлэх тохиромжтой мөчийг хүлээж байтал “Тал хайрхан” уулын цаанаас Ховдын зүг дөхөж яваа дайсны нэмэлт хүчний тухай мэдээ аваад Жа лам гайхалтай хурдан шалмаг, зоримог хөдлөн, хэрмийн гадна Магсаржавыг цэргүүдийн хамт хамгаалалтанд үлдээгээд өөрөө халхчуудыг удирдан дайсны нэмэлт хүчний эсрэг дайралтанд оруулжээ. Тэрээр хүмүүсийнхээ ард сэлээдий буугаа барин явж, гэдрэг эргэх гэсэн болгоныг чичлэн сануулж байсан69 гэдэг. Хэрмийг дайрахын өмнө Дамдинсүрэн, Магсаржав Дамбийжанцан нар цэрэг эрчүүдийн хүчийг хувиарлан, фронтын дагуу давхилдаж, цурам хийлгүй хоносон81 тухай Бурдуков бичиж үлдээжээ.
Баатарлаг дайчин үйлсийнх нь төлөө Олноо өргөгдсөн Богд хааны зарлигаар Жалханз хутагт Дамдинбазарт Самади багш цол, Дамбийжанцанд үе улиран залгамжлах “Эрдэнэ бишрэлт, Хүчин төгөлдөр, Догшин ноён хутагт,  Номун хаан” цол, мөн Ховдын хязгаарт хошуу нутаг олгох хамгийн эрхэм хүндтэй шагналыг урт шар торгон хадагны хамт ирүүлсэн. Магсаржавт Хатанбаатар цол, дөрөвдүгээр зэргийн ван буюу бэйсийн хэргэм, Дамдинсүрэнд Манлай баатар цол гурав дугаар зэргийн ван буюу бэйлийн хэргэм хүртээсэн ба эдгээр баатруудын манлайд Жа ламын нэр машид дуурсаж байсан79 тухай ч тэмдэглэгдэн үлдсэн аж. 
Тэр үеийн түгээмэл хэвлэлийн нэг байсан “Огонек” хэмээх Оросын зурагт сэтгүүлийн 1912 оны намрын нэгэн дугаарт “Шинэчлэгдэж буй Монгол улс болон энэ оны 10 дугаар сарын 21-ны Орос, Монголын зөвшилцөл” гэсэн гарчиг бүхий бүтэн нүүр материалын хамгийн эхний багананд “... Дамбийжанцан лам болон түүний хамтран зүтгэгчдийн чин халуун ухуулга сурталчилгаанд зоригжсон үндэсний мэдрэмжийн өрнөлт нь өшөөт хятадыг эсэргүүцсэн зэвсэгт тэмцэл болон асав. Энэ намар Монголын цэргүүд багаахан арми болон нэгдэж, Ховдын хэрмийг дайран эзэлжээ...43” хэмээгээд 9 зургаас бүтсэн гэрэл зургийн зохиомжын гол дунд нь Жа ламын 2 зургийг тавьж, “Монгол цэргийн ерөнхий командлагч” гэсэн тайлбар хийсэн байжээ. 


Хэрмийг дайран эзэлсний дараа Жалханз хутагт Жа лам нар  Хотоос зайдуу газарт, цаашид хэрхэх тухай ярилцсан бөгөөд тэр үед Бурдуков дэргэд нь байж тэдний яриаг сонсчээ. Бурдуковын тэмдэглэснээр хутагтуудын ярилцаж байсан гэрт түүнийг явж ороход “......аль аль нь нэлээд ууртай байгаа нь анзаарагдсан. Олзлогдсон хүмүүсийн тухай тэдний бодол санаа тэс өөр...80” болох нь мэдэгдсэн байна. “....Амгаланг сахихыг чухалчилдаг Жалханз гэгээн хэрмэнд хоригдож байгаа хятадуудын тухай Орос консулын тавьсан саналыг хүлээж авахыг ятгаж, харин Жа лам болохоор – хятад цэргүүд ирвэл эд нар бидэнд садаа болохоор барахгүй дайсантай нийлж, хүчийг нь нэмнэ! Алгуурлаад хүлээгээд байх хэрэггүй. Цэргээ авч Цагаан түнгийг (Цагаан түнх) дайран Шар сүм рүү явъя. Торгуудууд болон бусад ястан үндэстнүүд бидний л талд орно. Хил хязгаар ч цааш тэлж, хилд ойрхон Ховдын хязгаарт байнга тулгарч байдаг аюул үгүй болно шүү дээ хэмээн Жалханзыг  ятгаж...,81” байсан гэх. Тэгээд зогссонгүй Жа лам тэр жилийнхээ намар,өвөл нь дурьдагдсан зүгт цэрэглэн мордож, Магсаржавын хороог Гурван сэнхэрийн орчимд хамгаалалт болгон үлдээгээд, хэсэг бүлгээр ард олныг уулгалан түйвээсээр байсан дээрэмчдээс баруун хязгаарыг цэвэрлэн түвшитгэх ажлыг амжилттай гүйцэтгэснээр барахгүй баруун хил хязгаарыг бататган,тэлж өргөжүүлэх бодлоо хойшид ч орхиогүй байдаг.    
Энэ мэт хэтийн бодлогыг баримтлаж байснаас гадна тэр хүн ямар нэг заавар тушаалын дагуу бус дан ганц өөрийн зүрх  сэтгэлийн дуудлагаар бүхнийг манлайлан их хэргийг үүсгэж, улмаар гавьяа байгуулан, үүнийхээ хүчинд хаан эзнээс баруун хязгаар нутгийг захирагч сайдын зэрэг зиндааг нэгэнт зөвшөөрүүлсэн байсан билээ. Гэвч түүний өөрийнх нь түрэмгий догшин авир, үйлдэл хийгээд тухайн үед Монголд шургалан, нөлөө сүүдрээ лавхан шургуулаад байсан зарим нөхдийн далд хорон явуулга, адармаат хэрэг явдлын эрхээр 1914 онд баривчлагдан цөлөгдөж, хүчин буурсан, хожим нь 1922-1923 оны өвөл Баруун Монгол болон шинжааны хил орчимд Маажинсан уулнаас холгүй Хар элсний говьд өөрийн байгуулсан  бэхлэлт цайзандаа мөн л хууран мэхлэж, отон хороох аргыг хэрэглэн түүнийг барьж, толгойг нь авахаар очсон тухайн үеийн “Ардын засаг”-ийн зүтгэлтнүүдийн гарт хороогдон, эгэл ертөнцийг орхисноос нь хойш түүний тухай сайнаар дурссан ганц ч үг, үгүүлбэрийг Монголын хойч үе олж мэдэлгүйгээр XXI зууны босгыг алхжээ.
Тэрээр түүхэн үйл явдлыг зориудаар нуун далдалж, мушгин гуйвуулсан худал зүйлийг зохион хүмүүсийн ой ухаанд хоногшуулан итгүүлж болдогийн шалгарсан жишээг өдгөө эндээс олж харж болох юм.
Жишээ болгож манай нэгэн түүхчийн 1960-н хэдэн онд хэвлүүлсэн түүхэн зохиолд Дамбийжанцангийн тухай хэрхэн өгүүлснийг сөхөж үзье.
“...Жич: Энэ завсар тэмдэглэх нь: Монгол оронд манжийн ноёрхолыг устгах хөдөлгөөн баруун хязгаарт өрнөсөн цаг үед Дамбийжанцан хэмээх нэгэн зальт оргодол лам Ховдын газраар тэнүүчлэн явж, Богд хааны шашин төрд туслах учир түүхтэй, их Монголын Амарсанаагийн угсааны хүн1, “Амарсанаагийн хүү Төмөрсанаа түүний хүү Дамбийжанцан”2 гэж өөрийгөө өргөмжлөн нэрлэж, Хоу нэрт газар Да нэрт хүн хаан сууна гэсэн түүх ном буй3 гэх зэргээр үймүүлэн бачилж явсаар Ховд хотыг Манжаас чөлөөлсөн гавъяатай хүн хэмээн итгэгдэж, Богд хаанаас “Эрдэнэ бишрэлт Хүчин төгөлдөр, Ноён хутагт Номун хаан” хэмээх цол тамга4 шагнагдсан байна. Чухмыг хэлбэл тэрхүү зальт оргодол Дамбийжанцан нь ямарч үндэсгүй худал цуу тараан бачлан мэхэлж явсан төдийгүй, “Богд хаан суусан хойно жинхэнэ хаан суух хуучин түүх буй”5 гэхчилэнгээр ятган цуурхуулж, автономит Монголын хаан Богд Жавзандамбатай эрх мэдэл булаацалдах хорт санаа өвөрлөж явсан байна. Дамбийжанцан бол 1912 онд Ховд хотыг чөлөөлөх хэрэгт оролцоогүйгээр үл барам, Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын заналт дайсан байсан бөгөөд Ардын хувьсгалын дараа Бодоогийн хувьсгалын эсэргүү хуйвалдаантай сүлбэлдэж явсан гадаадын тагнуул байжээ” гэсэн байдаг.   
Үүнд тухайн түүхчийг буруутгах нь утгагүй зүйл бөгөөд гагцхүү улс төрийн бодлого, намын үзэл суртлын улмаас судлаач түүхчийн судалгааны эх сурвалж болсон баримт материалуудыг ч ийнхүү гажуудуулан засварлаж үйлдсэн, мөн аливаа бүтээлийг үзэл суртлын хэмжүүрээр  цагдан хянадаг байсан нь нэгэнт тодорхой зүйл билээ. Зөвхөн түүхчдийн бүтээл төдий бус урлаг уран зохиолын бүтээлүүд, ч ялгаагүй. Жа ламыг түүхэн өгүүлэмжээс арчин хаях, эс бөгөөс түүнийг аль муугаар мушгин гутаах даалгаврыг дээд зэргээр биелүүлсэн байдаг. Жишээ нь “Ичээнд нь”, “Хатанбаатар” кинонуудыг дурьдаж болно. “  
Тийм болохоор дурьдан буй үед манай түүхч судлаачдад тухайн сэдвийн хүрээнд үнэнийг эрэлхийлэх хүсэл эрмэлзлэл огт төрөөгүйгээр барахгүй, хөндсөн ганц нэг зүйл нь олон түмнийг түүхийн үнэнээс халхлан төөрөлдүүлэхэд ихээхэн нэрмээс болсон байна.
Гэсэн ч түүнтэй холбоотой нууцлаг сонин асуудлууд нь үгүүлэн буй үйл явдлыг өрнөж байх үед Монгол нутгаар явж судалгаа хийж байсан гадаадын хүмүүс, нэн ялангуяа манай хойд хөршийнхний анхаарлыг татсан хэвээр байжээ. Тухайлбал түүнтэй дотно нөхөрлөж, сайн харилцаатай байсан А.В.Бурдуков, нэрт судлаач эрдэмтэн Ю.Н Рерих, П.К. Козлов, академич И.М Майский, Б.Я. Владимирцов, Г.Н. Потанин, Г.Е..Грум-Гржимайло, археологич, угсаатны зүйч Д.А. Клеменц, угсаатан судлаач, профессор А.М.Позднеев, эрдэмтэн судлаач В.Казакевич, В.И.Роборовский. Иозеф Гелет, О.Латтимор, Оросын хувьсгалч Б.Шумяцкий, нэрт судлаач Фердинанд Оссендовский, Шведийн судлаач жуулчин Хеннин Хаслунд нарын бүтээлүүдэд ямар нэг хэмжээгээр тэмдэглэгдэн үлдэж, Хожим нь Оросын эрдэмтэн Инесса Ломакина Жа ламын амьдрал үйл хэргийн талаар дагнасан судалгааны ном бүтээсэн байна.


Гадны судлаачдын сонирхолд ийнхүү өртсөөр байсан нь нэгд түүний түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, хоёрт гэвэл ер бусын авьяас чадвар, олны дунд олсон нэр нөлөө, алдар гавъяатай нь холбоотой юм. Жа лам буюу Дамбийжанцан нь удирдан зохион байгуулах асар их авьяастай, хурц ухаантай, хүмүүст нөлөөлөх хосгүй чадвартай, элдэв янзын ид шид үзүүлдэг, эмч домч, ховсдогч нэгэн байсан тухай дээрх хүмүүсийн үлдээсэн мэдээ материалд тэмдэглэгджээ.Тэр ч байтугай түүнийг үнэхээр хороогдсон эсэх тухайд эргэлзсэн санаа бодолтой судлаачид ч бий юм.    


Энэ хүн чухам хэн байсан тухай, гарал угсаа, төрж өссөн газар ус, ураг удмынх нь талаар тухайн үед ч, түүнээс хойш ч нотлогдохуйц ямар нэг баттай мэдээлэл олдоогүй, үнэхээр бурхны шашны хуврага хүн байсан уу, эсвэл Ф.Оссендевскийн бичсэнчилэн өшөө авагч цэрэг эр байсан уу, магадгүй өөрийнх нь аймшиггүйгээр зарлан тунхаглаж явсанчилан Ойрадын баатар Амарсанаа жанжны хувилгаан дүр, (нэг яриандаа өөрийгөө Амарсанаагийн ач хүү Дэмбээжалцан гэж танилцуулсан) байсан уу, тэрчилэн Астарханаас гаралтай Халимаг эсвэл Орос хүн байсан уу, үгүй бол өөрийн итгэлт найз Бурдуковт нэгэнтээ ярьснаар Улиастайгаас Хаалган орох зам дээр Түшээт хан аймгийн Бадрах гүний нутаг Аших хурган чулуу хэмээх газарт төрж бага наснаасаа өмнөдТөвдийн оронд ном үзэхээр яваад олон жилийн дараа эргэж ирсэн нь үнэн байв уу гэдэг нь огт тайлагдсангүй.
Монгол орныг харийн мөлжлөгөөс чөлөөлөх тухай үзэл санаагаа ил цагаан зарлан, ард олныг тэмцэлд уриалан гарч ирсэн тэр цагаасаа эхлэн хоёр, гурван ч удаа баривчлагдан хоригдож, тэр бүрийдээ улам хүчтэй болон гарч ирж, үйл хэргээ үргэлжлүүлсээр байсан байдаг.
Ховдыг чөлөөлснийхөө дараа Ховдын хязгаарын захирагч сайд,болж, нэлээд бие даасан шазруун бодлого явуулж эхэлсэн нь тухайн үед Ховдод байсан Оросын Консул, Мөн Халхын улс төрийн зүтгэлтнүүдэд болгоомжлол төрүүлж эхэлсэн нь гарцаагүй. Захирагч ламтан Ховд голын хөвөөнөө Шар цэх болон Мүнжигт шинэ хот байгуулж эхэлсэн, баруун Монголын олон хошууны ноёд бүгд түүнд сүслэн дагаж, өргөл даллага өргөн, богино хугацаанд чамгүй ихээр баяжсан, түүнчилэн Ховд дахь Орос консулаас Кош-агач Ховдын хооронд өвс тээвэрлэх тэмээн хөсөг гарга хэмээн үүрэгдэхэд нь бид энэ нутгийн эзэн нь мөн юм бол нутаг усаа мэдэх ёстой гэсэн бодлого баримталж,тээврийн хөлсөө нэмэгдүүлэх болзол тавих мэтээр эсэргүүцсэн106, Ховдод байсан орос цэргүүдээс хэрэглээний мод түлээ бэлдсэний хураамж татвар авах журам тогтоосон зэрэг нь тэнд байсан Оросын консулыг ихэд сандаргасан байдаг. Бурдуковын бичсэнээр журамлан тогтоосон татвар хураамж нь хүн сандраад цааргалаад байхааргүй өчүүхэн бага хэмжээтэй “нэг тэмээ ачаанаас ердөө 60-80 копек”104 авахаар болзол тавьсан байсан аж.
Ховд дахь Оросын консул Люба энэ мэтийг дурьдан Петербург руу байн байн захидал бичиг илгээх болсон ба “Нэр алдар эд баялаг, хүч нөлөө бүхнийг гэнэтхэн олж аван өндөрт хүрсэн хүнийг яах тухай асуудлыг хэлэлцэхэд өндөр зиндааны өдий төдий хүмүүс оролцсон байна”106 
Улмаар Петербургаас Монгол дахь Жа лам буюу Лувсандамбийжанцангийн хорт ажиллагааг зогсоохын тулд61 баривчлан, Орост аваачихаар шийджээ. Үүнд Жа ламын өөрийнх нь хэтэрхий хатуу харгис байдал ч бас томоохон шалтаг болсон аж. Тухайлбал консул Люба “Ховдын хязгаарт амьдарч байгаа долоон овгийн Монголчуудын гомдол”105 гэдгийг Петербургт илгээж, Жа ламыг хамгийн түрүүчийн гомдол саналыг үндэслэн цаазлах юм уу жанчин гэсгээж болно гэдгийг мэдэгдэн, “Ганцхан жилийн дотор зуу гаруй нэр нөлөө бүхий Монголчууд захирагч ламтанд зодуулж жанчуулсан ба алагдаж хороогдсон хүмүүсийн ойр дотныхныг голомтоор нь хүйс тэмтэрсэн байна. Жа ламын ойрын хүнд морь өгөхдөө алгуурласан хүнийг хүртэл газар дээр нь хөнөөх явдал байна” гээд уг гомдол нь Жа ламын харгислалаас өөрсдийг нь чөлөөлж өгөх гуйлтаар төгссөн”105  байжээ. 


Түүнээс гадна Дамбийжанцангийн захиргаанд байж, нэгэн хороог удирдаж байсан Баяр тайж, хуарангийн сахилга бат алдсан, бохир заваан байсныхаа төлөө шийтгэл хүртэж, шийтгэлээ хүлээхгүй гэж эсэргүүцсэнийхээ төлөө тушаалаа өгч Өргөөд хүргэгдэх ял авсандаа хорсон, Ховдын Консулын дэргэд зугатан ирээд Дамбийжанцангийн эсрэг элдвийн муу зүйлийг сэдэн хов хутгаж, консулыг ятган дэмжиж байсан нь111 ч Любагийн уг үйл ажиллагаанд хүчтэй түлхэц болжээ.
Магадгүй тэр хүмүүсийг өөртэйгээ адилхан хатуу чанд зарчимд сургах гэснээсээ болж тэдний дургүйцлийг ихээхэн төрүүлж байсан бололтой. Тэрбээр суурьшин суусан газартаа маш цэвэрч нямбай байхыг эрхэмлэдэг байсан гэдэг. “....лам нарын олон гэрүүд эгнээ эгнээгээр баригдаж, жижиг сүм дуган нь түүн дундаас бараг харагдахгүй болтлоо өнөр өтгөн болсон Мүнжигт байхдаа хийдийг цэвэр байлгах тухай тушаал гаргасан учраас лам нар хэдийгээр шинэ журамд дургүй ч гэсэн хийдийн гортигоос гадагш гарч бие засах ёстой байсан, хог новш, ялгадсанд дарагдсан Богдын өргөөтэй харьцуулахад Мүнжигийн хийд маш цэвэрхэн хийд байсан..”111, Дамбийжанцан цэргийн хуаран сүм хийд, албан байранд гэнэт гэнэтхэн шалгалт хийж, дэг журамгүй явдал илэрвэл хатуу шийтгэдэг байсан, лам нарыг архи уулгах байтугай тамхи татахыг хориглосон, өөрөө архи ч уудаггүй, тамхи ч татдаггүй хүн байсан97 тухай түүнтэй маш ойр дотно байж, хамгийн сайн мэддэг цөөн хүний нэг болсон Бурдуков өгүүлсэн байдгийг бодоход худлаа хэлээгүй нь лав байх.           
1914 оны 2-р сарын эхээр Ховд дахь Оросын консулын 160 тоот зааварчилга болон хувийн зөвлөмж, “Ховдын баг цэргийн захирагч”-ийн хувийн зөвлөмж, 336 тоот нууц заавраар явагдсан Жа ламыг баривчлах ажиллагааг Сибирийн буудлагын 41-р хорооны ахмад Булатов ахлан гүйцэтгэсэн байдаг. Тэрээр Koш-Агачийн хасагуудыг Монгол рүү нүүлгэн шилжүүлэх тухай хэлэлцээр хийхээр очиж байгаа дүр эсгэж, хууран мэхлэх аргаар энэ ажиллагааг явуулсан тухайгаа илтгэн бичсэн нь Москва хотноо Оросын Гадаад бодлогын архивт хадгалагдаж байдаг110 аж.
Энэ тухай Бурдуков бичихдээ “Дамбийжанцан зөвхөн тэмээ дайчлах тухай оросуудын үл биелэгдэх шаардлагыг эсэргүүцсэн ба ер нь оросуудын командлах гэсэн санаархалыг эсэргүүцэж байсны учраас л баривчлагдсан болохыг хэн ч мэдэлгүй хоцров”113 гэсэн байдаг 
Хожим нь Оросын Монгол судлаач түүхч Ломакина энэ бүх үйл явдалтай холбогдох  баримтуудыг цуглуулан судалж үзсэний эцэст “...Жа ламыг баривчилсан явдал хууль ёсных байсан уу?” гэсэн асуулт тавиад, “Төрсөн газар орон дээрээ царай нь хувиран барайж” Оросуудаас амь горилж байсан зоригт эх оронч хатанбаатар Магсаржавын удирдсан цэргүүдийн зэвсгийг хураах нь хууль ёсны үйлдэл байсан уу? Эцсийн эцэст жирийн бус харин цэргийн анги бүлгийг захирч байсан Монгол жанжинд ахмад Булатов тушаал өгөх эрхтэй байсан гэж үү? Мэдээжээр үгүй. Зүгээр л зоргоороо авирлах явдал энд газар авч, хятадтай харилцаагаа тасалсан гадаад Монголын Засгийн газар ганц найдвар нь болсон Оростой муудалцахгүй гэсэндээ ямар ч эсэргүүцэл үзүүлээгүй байна. Энэхүү баривчлагаа бол улс төрийн золиослолт байсан юм. Дээр нь нэмж хэлэхэд Жа ламын энэхүү идэвх зүтгэл, асар ихээр алдаршсан явдал нь Богд хааныг ч болгоомжилоход хүргэжээ!123  хэмээн халаглан бичсэн билээ. 
Ийнхүү Жа ламаас ихэд болгоомжилж, зориудын “ажиллагаа” явуулах болсон гэдгийн илрэл нь Монгол дахь Оросын дипломат төлөөлөгч гэгдэж байсан И.Я.Кростовецийн “Жа ламын үйл ажиллагааны байр байдал ихээхэн төвөгтэй байдалд хүргэх учир түүний эсрэг мөрдөн мөшгих арга хэмжээ авч эхэлсэн юм”62 гэснээс тодорхой харагдах ажээ.
(Баривчлах ажиллагааг явуулсан тухай ахмад Булатов илтгэхдээ “Хил хавийнТашант гэдэг газарт хасгуудыг шилжүүлэн өгөх тухай хэлэлцээр хийх гэж байгаа хэмээн жанжин С.Магсаржавд итгүүлж, ганцааранг нь дуудуулан авч ирсэн бөгөөд захирагч Жа ламтай тэднийг уулзуулах боломжгүй хэмээн цааргалсаар байсан түүнд “Эрхэм та мориндоо мордоод надтай хамт Жа лам руу явагтун” хэмээн тушааж эхэлсэн ба хууртагдсанаа мэдэн, царай барайж, дуугүй даган явсан Магсаржавыг дагуулан Жа ламыг баривчилж байх хооронд удирдлагаасаа тусгаарлагдсан цэргүүдийнх нь зэвсгийг хурааж гарыг нь мухарласан, зэвсэгээ өгөхгүй гэж эсэргүүцсэн Монгол цэргүүдийн өөдөөс тэдний тушаалаар гал нээж, нэлээн хэдэн Монгол хүний амь нас хорогдсон”123 тухай бахархалтайгаар дүрслэн бичсэн ажээ)
Баривчлагдах үедээ Жа ламын бие илаарь биш байсан тухай Булатовын илтгэл мэдүүлгээс гадна Бурдуковын дурсамжид үгүүлсэн байдаг бөгөөд чухам энэ байдлыг нь ажиллагаа явуулахад ашигтай нэг хүчин зүйл болгосон ч байж болох юм.      
Жа лам баривчлагдан цөлөгдөж Сибирийн шорон гяндан дамжсаар, эцэст нь Астарханд гэрийн хорионд сууж байсан ба Орост хувьсгал гарч, дайн самуун дэгдэж эхэлснийг ашиглан нутгийн зүг буруулан оджээ. Тэрээр 1918 онд Ховдын хязгаарт ирэн дахин төвхнөж эхэлсэн байдаг. Жа ламыг Монгол руу зүглэсэн даруйд Монголын Засгийн газар болон Монгол дахь Оросын төлөөний бүх этгээдүүдэд түүнийг Монголын хил рүү оруулахгүй байх, баривчлан буцааж хүргүүлэх зааврыг Петербургаас илгээсэн байна.
 Дамбийжанцанг Монголд буцаж ирэхэд хэдхэн жилийн өмнө баруун хязгаарыг харийн мөлжлөгөөс чөлөөлөхийн төлөө бүхнээ зориулан тэмцэж, ялалтанд хүргэснийх нь бүхий л үр өгөөж урвуугаараа эргэсэн байжээ.
1915 оны 5 сарын 5-нд байгуулсан “Автономит Монголын тухай гурван улсын зөвшилцөл” гэгчийн үрээр Монгол улсын нутаг дэвсгэр урьдын адил Хятадын нэгэн хэсэг гэгдэх болж, Өргөө Улиастай, Ховдод хятадын амбан сайдуудыг суулган, Монголчууд тэдний захиргаанд байх болжээ. Тэрчлэн 1911 оноос хойш төлөгдөөгүй үлдсэн байсан Монголчуудын өрийг барагдуулна хэмээн нэхэмжилж эхэлсэнээс гадна хятад цэргийн анги нэгтгэлүүдийг оруулан ирж байршуулав. Ийм үед нутгаа тэмцэн ирсэн эх оронч Жа ламын урам хугарахаас ч аргагүй.


Гэсэн ч тэвчээр зааж Ховдыг чөлөөлөх үед Самади багш цолоор шагнуулсан Жалханз хутагт болон хатанбаатар Магсаржав зэрэг хуучин нөхөд, хамтран зүтгэгчидтэйгээ уулзан санал бодлоо солилцсон байна. Тэдний аль нь ч ялгаагүй өнгөн дээрээ ихэд хүндэтгэн угтах хэдий ч нэг л хөндий, зай барьсан байдалтай уулзаад, холдон одож байсан гэдэг. Тэглээ гээд тэр “гандан буурсангүй”. Хязгаар нутгийн голдуу ноёд түшмэдүүдээр дахин өөрийгөө хүрээлүүлж, хөл дээрээ босож аваад, Шинжаантай хил залгаа өмнө тийш одон, Хар элсний говьд өөрийн бэхлэлт цайзыг байгуулж, олон тооны албат иргэд эзэмшил хөрөнгө бүхий нэгэн болж, тун чиг өвөрмөц байдлаар “тусгаар тогтносон” ажээ.


Түүнийг Орост цөллөгөнд байх хойгуур “хятад талыг онцгой тууштай баримтлагч баядын их нөлөө бүхий ноён, дөрвөдийн зүүн хурлын дарга Чагдаржав бэйсийн хүү баядын ноён Нацаг бэйл тэргүүтнүүд Монголын баруун хязгаарыг дахин хятадын харьяат болоход идэвхтэй нөлөө үзүүлжээ.  Дамбийжанцан хязгаар нутгийг захирч байхдаа Нацагийн хятадад талтайг сайн мэдэх тул түүнийг зориуд дарж, идэвхийг нь сааруулж байв. Нацаг бүүр түрүүн Үрүмчийн дүтүүнтэй эхлээд хятад худалдаачнаар, дараа нь өөрийн элч төлөөлөгчөөр дамжуулан нууц холбоо тогтоосон ба хятадууд Үрүмчийн дүтүүнээр дамжуулан тэднийг талархагч ноёдод цалин пүнлүү өгөх болов. Хятадаас ийм пүнлүүг эхлээд Нацаг авах болж, жилийн дараа бас хоёр гурван ноён авдаг болов. Нацаг бэйлийн талынхны тоо хурдан өсөв120 гэснээс үзэхэд баруун хязгаарын захирагч Дамбийжанцан баривчлагдан цөлөгдсөн нь дайсан этгээдүүдэд хамгийн тааламжтай нөхцөл болсон бололтой.           
 Хэдийгээр түүнийг Монголд дахин орж ирэхэд нэгэн цагт “Монголын алдарт хүн” Жа ламтай уулзаж, хамтран зүтгэхийн хүслэн болж явсан цагаантны Барон Унгерн, улаантны талд орсон Магсаржав нарын аль аль нь өөрийнхөө талд орохыг урин дуудсан авч алины нь ч хүлээж авсангүй158, өөрийнхөө замыг хөөжээ.
 Энэ мөчид түүний 1917 оны 6 сард Астраханаас Монгол руу А.В. Бурдуковт бичиж байсан “....Энэ жил намайг цагдаагийн хараа хяналтаас гаргаж байгаа хэдий ч миний бие Монгол орныг хятадын дарлалаас хамгаалж байсныхаа төлөө санаа сэтгэл, бие махбодын ямар ч сайн сайхан юмыг үзээгүйгээр үл барам, зөвхөн өөдгүй муу явдалтай л учирсан болохоор энэ жилдээ тийшээгээ явах хүсэл алга...”241 хэмээсэн цөхрөнгүй үгс эрхгүй санаанд бууна.
1922 онд цэргийн шүүхээс түүнд цаазаар авах ял оноож, Ардын засгийн газраас түүнтэй холбоотой тунхаг бичгийг үйлдэн тараав. Тэрээр мөн л 1914 оных шиг хууран мэхлэх аргаар, Халимагийн иргэний дайны баатар, улаан цэргийн дарга Харти Хануковын төлөвлөгөө заавраар отон хороожээ. Зарим түүхэн ном зохиолд Ардын засгийн газрын даалгавраар тэр үеийн Дотоодыг хамгаалах газрын дарга Балдандорж, бэйс Дугаржав, Нанзад баатар нарын хүмүүс эрхлэн гүйцэтгэсэн гэдэг ч эдгээр нь мөнөөх Харти Хануковын заавраар ажилласан хэмээн зааварлагч өөрийн илтгэлдээ тодорхой тэмдэглэжээ.  
Харти Хануковын илтгэлд Дамбийжанцанг Бээжин дэх Хятадын эрх баригчидтай хуйвалдан Монголыг эзлэн авах нууц хэлэлцээр хийж байсныг нь илрүүлсэн мэтээр бичсэнийг нь Монгол судлаач И.Ломакина олж үзсэн байдаг. Жа лам хамтран зүтгэж байсан бүх хүмүүсээсээ сайн дураараа зам салж, зожигрох болсон, өөрөөр хэлбэл цаазаар авахуулах болсныхоо өмнөхөн Сү шю Жанаар удирдуулсан хятадын Ан – Фүгийн цэргүүдэд хүнд хохирол амсуулж24, Монгол эх орныхоо эрх чөлөөний төлөө тэмцсээр байсан тухай Хенин Хаслунд  номондоо өгүүлжээ.
Гэтэл ийнхүү манж хятадаас Монгол орныг чөлөөлөх тэмцэлд амьд явсныхаа утга учрыг зориулж, тэднийг яс махнаасаа үзэн яддаг байсан Жа Ламыг Хятадын эрх баригчидтай хуйвалдан Монголыг эзлэх оролдлого хийсэн ялд унагаж, отон хороосон байна. Энэ явдлаас хойш, тун ч удалгүй Монгол төрийн зүтгэлтнүүдэд зохиомлоор ял төлөвлөж, хоморголон устгах хэлмэгдүүлэлт эхэлж, хамгийн анхныхад нь Бодоо, Да лам Пунцагдорж, Тогтох гүн нарыг Дамбийжанцан буюу /Жа лам/-аар дамжуулан холбоо барьж,хятадын цэргүүдийг авч ирэх бодолтой байснаа илчилсэн хэмээн буудан хороосон ажээ 
 “Хутагт ламтан 1923 онд таалал төгсөөгүйсэн бол “ардын дайсан гэсэн хаяг зүүж, бусдынхаа хувь тавиланг хуваалцах байсан”180 гэж боддог тухайгаа Ломакина бичжээ. Харин бидний тухайд бол хуваалцдагаа хуваалцаад, харин ч бусдаасаа хамгийн түрүүнд хэлмэгдэн цаазлуулжээ хэмээн дүгнэх байна.
 Энд өгүүлэгдсэн мэдээ сурвалжууд болон өгүүлэмжүүдэд үндэслэн бидний зүгээс дараах саналуудыг дэвшүүлж байна.
Нэгд: 1911 оны сүүлчээс хойш Ховдын хязгаарт бий болоод байсан нөхцөл байдлын талаар мөшгөн судалж үзэхэд манж хятадын эрх баригчдын нөлөөнд хэтэрхий автсан болон тус тусын салангид бодолтой олон ноёдыг нэгэн итгэл бишрэл дор нэгтгэж, их цэргийг хуралдуулах үйл хэрэгт Дамбийжанцан гол үүрэг гүйцэтгэсэн нь тодорхой байгаа бөгөөд хэрвээ энэ хүн гарч ирээгүйсэн бол Ховдыг чөлөөлөх хөдөлгөөн тийм амжилттай болох байсан эсэхэд эргэлзэх үндэслэлтэй гэж үзэв
Хоёрт: Жа лам буюу Дамбийжанцан нь 1912 онд Ховд хотыг чөлөөлөх хөдөлгөөнийг оройлон удирдсан гол удирдагч жанжин болох нь түүхэн мэ



com

Дамбийжаа чинь ОРОС болоод ХУЖАА нарын гар хөл болж, Ардийн Засгийг устгаад Баруун Аймгуудыг таслан авч "Ойрд Улс " гээчийг байгуулах гэж санаархаж байгаад алуулсан түүхэн үнэнтэй шүү дээ!!! Эхнээсээ цагаан орос, дараа нь улаан оросын тагнуул болж Монголд ирж байсан УРВАГЧ даа!!! Үхсэнийх нь Ховдыг чөлөөлөхөд оройлон удирдсан гэж????? сананаас бүү үлгэр зохио!!! Ховд хотыг чөлөөлөхөд оролцсон, гэхдээ оросуудын тушаалаар оролцсон түүхэн баримттай!!! Хэсэг цэрэг удирдаж байсан баримт бий!! Тэр бүгэж байгаад алуулсан Маажинсан уул гэдэг нь Одоо Хятадын Гансу мужийн нутаг манай хилийн цаана буй нутаг даа!! Хужаа нар ц ер нь угаасаа ойрд мойрд нэр барьсан УРвагч ХУЛГАЙ нараар Монголын төрийг бусниулдаг байсан түүүх бий дээ!! 

com

Энэхүү түүхэн тэмдэглэлийг унаад тодруулмаар зарим зүйл санагдлаа.Үүнд 1.Орос,Халимаг,Монгол зэрэг улсуудад амьдарч байсан Жа лам хэмээгдэх Дамбийжанцан гэгч хүний гарал угсааг олж тогтоогоогүй цагт энэ хүний холбогдолтой түүх домогийн төдий тэмдэглэл дурсамж яриа нь түүний үзэл санаа бодлого зорилогыг үнэн зөвөөр төдорхойлоход бүрэн дүүрэн хангалтгүй юм. 2.Ховд хотыг манжийн амбаны мэдэл,түүний хамгаалалтын цэргүүдээс чөлөөлөх дайралтанд хатан баатар Магсаржав,манлай баатар Дамдинсүрэн нарын хамт Дамбийжанцан өөрийн биеээр удирдсан цэрэгтэйгээ оролцож ямар гавьяат үйлийг бүтээсэн бэ? 3.Ховд хотыг чөлөөлөх тэр үед Манжийн амбанд туслахаар Тал хайрхан уулын цаанаас ирж яваа хятад цэргийн хүчийг угтаж байлдсан бол яг хэдийд ямар нэртэй газар юу болсон тухай түүхийн аль хэсэгт нотлох баримттайгаар тэмдэглэгдсэн байна вэ? гэх зэргийг сайтар нягтлан үзэхгүй бол Дамбийжанцан гэгч нь Манжийн дарлалаас салахыг хүссэн Монголчуудыг ашигласан "ӨШӨӨ АВАГЧ",Монголыг оростой ойртуулахгүйгээр байлгаж дотроо зөрчил хагаралтай,өөрийгөө хамгаалах хүч чадваргүй байдлыг нь ашиглаж баруун хэсгийг нь салган тусгаарлаж эзэгнэх, эсвэл Монголын хаан болох санаатай нэгэн байж дээ гэж ойлгогдохоор учир Монгол Манжаас тусгаар тогтносон,Ховдыг чөлөөлсний 100 жилийн ой зэрэгтэй холбон үзэхэд учир дутагдалтай мэт.