Лигдан Хутагт Хаан (1592-1634)

Оршил

Лигдан нь Толуйн удамын сvvлчийн их хаан байлаа. Тvмэдийн Алтан Хан нас барснаар Тvмэдийн ханлигийн нєлєє маш хурдан алга болов. Энэ vед Цахар тvмэн Лигдангийн удирдлага дор дахин тодрон гарч иржээ. Гэвч Манж хэмээх шинэ дайсан vтэр тvргэн хvчирхэгжиж, Цахартай єрсєлдєх болов. Yvний vр дvнд Лигдангийн Монголыг дахин нэгтгэх гэсэн эрмэлзэл талаар болоод зогссонгvй, улс гvрэн нь задран унаж, Чин гvрний муж болон хувирчээ.

Лигдангийн хаанчлал ба Манжийн бодлого

Лигдан 1604 онд 12 настайдаа Цахарын хаан ширээнд заларчээ. Цахарын хаан бол зvvн 3 тvмнийг ерєнхийлєн захирах бєгєєд дээр нь баруун тvмнийг нєлєєндєє байлгадаг Монголын Их Хаан гэсэн vг.
1616 онд Лигданг 24 хvрч байхад, Тунгусийн Зvсэн аймгийн Нурхачи (1559-1626) Манжийн Айсин гvрнийг vндэслэн байгуулж байлаа. Анхандаа Лигдан хаан Манжийг "ирээдvйн дайсан, єрсєлдєгч" гэж vздэггvй байж. Манж Цахар 2 бие биенээ хvлээн зєвшєєрч, жирийн нєхєрсєг хєршvvд болох маягтай байв. 1618 онд Манжийн хаан Нурхачи Хятадын Мин улсад дайн зарласнаар байдал огцом єєрчлєгдєв. Учир нь Манжууд Хятад руу довтолсноор Монголчууд худалдааны боломжоо алдаж, хvнсний гачигдалд орж эхэлсэн байна.

1619 онд Нурхач Иехэ аймгийг довтолж ноёныг нь хєнєєжээ. Иехэ аймаг нь Монгол угсааны Манж аймаг байж. (Монголд манж угсааны Хамниган аймаг байдаг шиг). Тvvнчлэн алагдсан ноён нь Лигдангийн хадам аав байсан байна. Лигдан энэ vеээс Нурхачид єс санах болжээ.
Удалгvй эдийн засгийн хувьд хvндрэлд орсон Лигдан хаан Нурхачтай тохиролгvйгээр, хятадын КуанНин хотыг эзэлж алба авч байхаар болгов. Яг энэ мєчєєс, тэртээ тэргvй хvйтрээд байсан Лигдан, Нурхачийн харьцаа улам хурцдаж бие биендээ ил дайсагнаж эхэлсэн байна. Монголын ноёд хэнийх нь талд орохоо мэдэхгvй байснаа арай "єгєємєрєєр" нь Нурхачийг тvшиж эхэлжээ. Учир нь, Лигдан хаан хувь хvнийхээ хувьд дураараа, харгисдуу хvн байсан бололтой. Албатуудтайгаа ихэд хатуу харьцах бєгєєд, харьяат ноёдынхоо эмс охид, адуу малыг дээрэмдээд авах нь энvvхэнд.

Лигдан, Нурхач нарын сєргєлдєєн

Нурхач Лигдангийн эсрэг цэрэглэн мордох гэхэд нь Лигдан хаан єєрийн элч Хангалбайхуг илгээж дорхи утгатай захиаг хvргvvлжээ. (1619 оны 11 сарын 27 нд)
"- Би бол Баатар Чингис хааны удам бєгєєд 400 мянган Монголын эзэн билээ. Чи бол усны 30 мянган Зvрчидийн эзэн. Хэрэв чи миний ємнєєс дайрах гэж байгаа бол сайн бодоорой. Чи Хятад улсад гай гамшиг их тарьжээ. Хятад бол миний сонирхолын бvс гэдгийг мэдтvгэй. Ийм учир энэ зун би КуанНин хотыг эзлэв. Чи хэрэв энэ хотыг дайрвал миний газар нутаг руу єнгєлзсєн гэсэн vг. Yvнийг би хэрхэвч тэвчихгvй болохыг мэдсvгэй."
Нурхач хариуд нь : (1620 оны 2 сарын 20)
"- Чи юундаа 400,000 Монголоор намайг айлгав. 1368 онд та нар Дайдугаас хєєгдсєнийхєє дараа хиартал цохиулсаар 60,000 нь л vлдээ биз дее. Тэдний олонхи нь чамаас нvvр буруулжээ. Ордос 10,000., Монгголчин (10 Тvмэд) 10,000 ., Харчин (+Асуд, Еншєєбvv) 10,000 ., Эдгээр баруун 3 тvмэн чамд захирагдахгvй. Yлдсэн зvvн тvмнvvд нь ч гэсэн чамд харьяалагдах билvv? Хуучирсан их тоогоор намайг айлгаж миний их улсыг єчvvхэн хvнтэй гэж тохуурахыг тэнгэр эцэг, газар эх тэвчихийг чи мэдэхvv. ..... ... чи бид 2 Хятад хэмээх хамтын дайсны эсрэг тэмцэгч тэнгэр заяат ах дvv хоёр бус уу. Би Хятадыг дайтна. Чи нэг бєгєєс хамтар vгvй бол бvv саад хий" гэсэн утгийг илэрхийлжээ.

Ямар ч байсан энэ захианууд хэргээ єгсєн бололтой хоёр тал байлдсангvй тэгсгээд єнгєрчээ. Гэвч Монголчууд нэг бол Лигданг нэг бол Нурхачийг сонгохоос єєр арга vлдсэнгvй. Их шуурга болох нь тодорхой байлаа. Ноёдууд аль талд орвол ашигтай вэ гэж толгойгоо гашилгасаар. Yvнийг нь сайн мэдэрсэн Манжууд Монгол ноёдыг хахуульдаж, охин хvvхэн, єнгє мєнгєєр татаж эхлэв. Харин Лигдан хаан хатуу ширvvн аргаар Монгол ноёдоо эгнээндээ авч vлдэхийг чармайж байлаа.

Лигдангийн албатууд тvvнээс зугтаж эхэлсэн нь

1624 онд Лигдангийн харгислалаас залхсан Хорчингийн Ноён Ооба нь Хорчин аймгаа авч, євєр Халхын Жалайд отог, мєн Дєрвєд, Горлосуудын хамтаар Манжид "дагаар оров". (Гэхдээ vvнийг яг дагаар орсон гэхэд бэрх. Учир нь нэгдvгээрт, холбооны улс байгуулах, хоёрт Лигдангийн эсрэг Манжаас тусламж авах гэсэн утгаар ойлговол vнэнд илvv дєхєх мэт.) Тэгээд ч Хорчин нь Манжтай шууд хиллэж байсан ба ноёд нь Манжийн хаантай худ ураг болсон байжээ. Лигдан хаан урвагч (хуучнаар зvvн тvмний) Хорчингуудыг залхаан цээрлvvлэх аян дайн хийв. Гэвч олигтой vр дvнд хvрсэнгvй. Нурхач цэргээ аваад гарлаа гэсэн мэдээ авангуутаа Лигдан ухарчээ.

1626 онд Нурхач vхэж, Тvvний хvv Хунгтайж Манж гvрний хаан болов. Хунгтайжийн 14 охины 9 нь Монгол ноёдтой гэрлэсэн байв. Сонирхуулахад хожмын Манжийн их хаан Канг-Ши нь Хорчин эмээтэй байжээ.
1627 онд Лигдан Хянганы орчим нутаглаж байсан (баруун тvмний?) Харачинг дайрчээ. Учир нь Харчингууд худалдааны замыг нь хааж байсан байна. Тиймээс тэднийг хашраах, мєн Цахарын нєлєєнд оруулах зорилготой байв. Yvнд цочирдсон баруун тvмний Ордос, Тvмэд, Авга аймаг, мєн Халхын ноёд нийлж Лигдангийн эсрэг цэрэг хєдєлгєж тvvнийг ялжээ. 40,000 Цахар цэрэг амиа алдаж, эд зvйлсийн vлэмж их хохирол гарав гэх. Аохин, Найман, Цахарын зарим отог Манжид дагаар оров. Євєр халхын Баарин аймаг 1626 онд Мин улстай холбоо тогтоосон байв. Гэвч Манжуудад ялагджээ. Лигдан Баарин аймгийг буцааж татахаар шахалт vзvvлж эхлэхэд Баарингууд Хорчингийн дэмжлэг дор зугтаж Манжид дагаар оржээ. Жаруд аймаг ч Минг дэмжиж байгаад холбоотноо солиж Манжийг сонгов.
1628-1629 онд Лигдан хаан Ганжуур их хєлгєн сударыг орчуулуулжээ. Тэрээр шашны нєлєєгєєр Монголчуудыг нэгтгэнэ гэж найдаж байлаа. 1631 онд Онгууд нар Манжид дагаар оров.

Лигдан хааны ялагдал

1631-1632 онд Лигдан хаан Цахараас салаад явчихсан Ар Хорчин аймгийг залхаан цээрлvvлэх аян дайн хийв. Гэвч Манжийн хаан vvнийг єєрийн газар нутагт халдсан хэрэг гэж vзээд их цэрэг хураан ирж Лигданд маш хvнд цохилт єгєв. 1632 оны 5 сарын 8 нд Манжийн хаан дагаар орсон болон холбоотон Монголчуудад "ёсоо алдсан олиггvй хаан" Лигдангийн эсрэг тулалдаанд орохыг тушаажээ. Лигдан 100,000 орчим Цахараа авч ухарсан байна. Нvvдлийн цуваа хоол хvнсээр дутагдах, унаа малаар гачигдах, єрсєлдєгч тvмнvvдийн довтолгоонд єртєхийн зэрэгцээ, халдварт євчинд баригдах зэргээр єгvvлэх аргагvй бэрх зовлон vзэж, хаад ноёд, харц албат бvгд доройтон зутарчээ.
1633 онд Цахарын Хишигтэн аймаг Манжид эзлэгдэв. Yзэмчин, Хуучид, Сєнид, Авга, Муумянган аймгууд ар Халх руу зугтжээ.

1634 онд Лигдан хаан Хєх Нуур орчим євчин тусаж, улмаар тэнгэр єєд морилов. Лигдан хаан vхэн vхтлээ дайсандаа бууж єгєєгvй бєлгєє. .
Лигданы хvv Эрх Гонгор Хєх Нуураас буцаж Ордост иржээ. Гэвч Ордосууд тvvнийг барьж, Манжийн хаанд тушаасан гэдэг. 1635 онд Манжууд Хєх хотыг эзлэв. Манжийн хаан "Их Хааны тамгийг бид олж авлаа , Тэнгэрийн цаг бидэнд ирэв" гэж зарлаад Ємнєд Монголын ноёдыг бvр мєсєн талдаа татжээ.
1636 онд Ємнєд Монгол тэр чигээрээ Манжийн холбоотон улс болов. Хунгтайж ялагдсан Лигданы том хvv Эрх Гонгорт "єгєємєр" хандаж Цахарын ноён хэвээр vлдээв. Эрх Гонгор 1641 онд нас баржээ.

1644 онд Манжууд Бээжинг эзэлж Хятадад Чин тєрийг байгуулахад Монгол цэргvvдийн оруулсан хувь нэмэр vлэмж их ажгуу. Гэвч энэ мєчєєс эхлэн урьд нь холбоотон гэгдэж байсан євєр Монголчуудыг Манж гvрний "хязгаар муж нутаг" гэж vзэх болжээ.
1669 онд Лигданы бага хvv Цахарын ноён Абунай бослого гаргах гэж оролдоод баригдаж, Мvгдэн хотноо хорионд оржээ. Абунайн хvv зоригт Бурни эцгээ суллаж авахаар цэрэглэн мордсон боловч Манжийн цэргийг барсангvй. Буцах замдаа Хорчиний Ооба ноёны ач Сажинд алуулжээ. Бурнигийн эцэг Абунайг цаазаар авсан байна. Ингэж Толуйн угсааны, Монголын Их Хааны ширээг залгамжлах учиртай удам vндсээрээ устсан байна. Цахар аймгийг Бээжингээс шууд засаглах болжээ. Ємнєд Монголын бусад аймгуудыг хошуу, чуулганд хувааж єєрсдийнх нь ноёдоор дамжуулан захирах систем бий болов.

Тєгсгєл

Цахарын Лигдан хаан Пан-Монголист vзлийг баримталж байсан боловч, зєв аргаа олоогvйгээс амжилтанд хvрч чадсангvй. Бусад аймгууд ч тэр бас л Пан-Монголистууд байж бие биенээ нэгтгэхийг чармайж байлаа. Ингэхдээ гаднаас тусламж авахаасаа "нэрэлхдэггvй" байв. Харамсалтай нь Манжууд ирж туслачихаад буцахаа мартдаг "євчин" тэй улс байжээ.
Лигдан хаан, "Биеийг нь хураахаар сэтгэлийг нь тат" гэдэг суут євєг Чингисийн сургаалийг умартжээ. Yvний шийтгэл нь даанч хатуу байлаа. Манжийн хаан "зєєлєн нь хатуугаа" дийлдэг хэмээх зарчмийг баримтлан зєєлєн бодлого голчлон явуулж, ноёдыг талдаа татаж байхад Лигдан эсрэгээр хэт харгис хатуу аргаар vзэж, бусдыгаа vргээж байсан болов уу.
Гэвч Монголын их хаан харь дайсаны ємнє євдєг сєгдсєн нь vгvй. Лигдан хааны яс нь хугарсан боловч, нэр нь бvтэн vлдэв гэх.

Монгол, Хятад, Манж нарын гол зорилго бол Тєв Азийн зvvн этгээдэд ноёрхолоо тогтооход оршиж байлаа. Гэвч энэ 3 єрсєлдєгч нар дотроос Манжууд ялан гарчээ. Манжийн бодлого дараахи шат дарааллаар явагдсан гэж тааж байна. Yvнд :
1. Монголчуудтай холбоо тогтоож хамтын хvчээр хятадыг эзлэх, vгvй бол ядаж баруун хил дээрээ 2 дахь фронт vvсгэхгvй байх.
2. Монгол тvмнvvдтэй тус бvрд нь дипломат харьцаатай байх. Бие биенийх нь эсрэг холбоо байгуулах.
3. Монголыг эзлэх. Yvний тулд эсэргvv vзэлтэй удирдагч нарыг нь аль болох ганцаардуулах. Ноёдыг нь аль болох талдаа татаж, єндєр шагнал урамшуулал єгєх, хэрэв энэ аргад автахгvй бол хvч хэрэглэх.
Єєр нэгэн шалгарсан арга нь шарын шашнаар дамжуулж ард олоны сэтгэл санааг татахад байлаа. Манж гvрний хаад энэ бодлогоо аажим, аажмаар vе уламжлан тасралтгvй явуулж чадсан бєлгєє.

хавсралт

Тэр vеийн Манжийн мэдэлд Цахар, Хорчин, Жалайд, Дєрвєд, Горлос, Аохин, Найман, Баарин, Тvмэд, Жаруд, Дєрвєн Хvvхэд, Ар Хорчин, Онгууд, Харчин, Уруд, Хар Цэрэг гэх зэрэг аймгууд очсон байлаа. Эдгээр аймгууд нь єнєєгийн Євєр Монголын ихэнхи хэсгийг бvрдvvлнэ.
Цахар хамгийн их босож байсан тул тэднийг Бээжингээс шууд удирдаж байхаар болов. Бусад аймгуудыг єєрсдийн ноёдоор нь удирдуулав.
Ємнєд Монголын гэгдэх 6 чуулган vvсэв.
1. Жирим. Хорчингийн 6 хошуу, Жалайд 1, Дєрвєд 1, Горлос 2
2. Зост. Харчин 3, Тvмэд 2
3. Зуу Yд. Аохин 1, Найман 1, Баарин 2, Жаруд 2, Ар хорчин 1, Онгууд 2, Хишигтэн 1, зvvн жигvvрийн Халх 1
4. Шилийн Гол: Yзэмчин 2, Хуучуд 2, Сєнид 2, Авга 2, Авга нар 2.
5. Улаан Цав: Дєрвєн хvvхэд 1, Муумянган 1, Уруд 3, баруун жигvvрийн Халх 1.
6. Их Зуу: Ордосийн 7 хошуу.
Мєн Долоон нуурын гэх Цахарын 8 хошуу. Дээр нь хожим нэмэгдсэн Алшаа болон Идшийн голын Торгуудуудын хошуу нэмэгдэнэ.

Aшигласан материал:
-"Лу. Алтан Товч". Германы монголч эрдэмтэн В.Хейссигийн судалгаанаас vзэхэд гvvш Лувсанданзан "Алтан товч"-ийг 1651-1676 оны хооронд бичсэн бололтой. (1990 онд УБ хотноо кирилл vсгээр дахин хэвлэгдсэн)